HUDEYBİYE ANTLAŞMASI
01 Ocak 1970
Mekkelî müşriklerin Medine İslâm Devlelî'ni resmen tanıdıklarını gösteren belgeyi imzaladıkları barış antlaşması (6/628).
Adını, altında Bey'atürndvân'ın yapıl¬dığı hadbâ adlı ağaçtan ("semüre" deni¬len sakız veya mugaylân cinsi bir çeşit çöl ağacı] yahut yanındaki kuyudan alan Hu-deybiye Mekke'nin 17 km. batısında ve eski Cidde yolu üzerindedir. Harem alem¬lerinden birinin dikildiği Hudeybiye Mek¬ke'de bulunanların ihrama girdiği yerler¬den biridir. Buranın İslâmiyet'in doğuşu sırasında yerleşim merkezi olduğunu gös¬teren bir belirtiye rastlanmamıştır. İlk is¬kân, Hulefâ-yi Râşidîn döneminden (632-661) hemen sonra hacıların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde başlamış ve kısa sü¬rede gelişerek bir köy halini alan iskân ye¬ri VIII. (XIV.) yüzyıldan itibaren Şümeysî adıyla anılmıştır. Günümüzde burada, Cidde'den gelen gayri müslimleri kontrol ederek Harem bölgesine sokmamakla gö¬revli bir polis karakolu, Hz. Ömer zama¬nında kesilmiş olan ağacın [301] yerine yapılmış Hudeybiye Mescidi denilen cami ve Harem sınırını belirleyen alemin hemen dışında, üzerinde Osmanlı dönemine ait kitabelerin yer aldığı bir ha¬mam bulunmaktadır. Hudeybiye'nin asıl şöhreti, 6. yılın Zilkadesinin başında (Mart 628) Hz. Peygamber'in, gördüğü bir rüya üzerine [302] ashabıyla bir¬likte umre yapmak için Medine'den Mekke'ye giderken burada konaklamasından ve Kureyş ile bir barış antlaşması yapma¬sından ileri gelmektedir.
Hudeybiye Antlaşması'ndan önce Me¬dine'nin siyasî ve askerî durumu pek par¬lak değildi. Güneyde genç İslâm devleti¬nin huzur ve sükûnunu devamlı surette tehdit eden Mekke, kuzeyde ise yağmacı Gatafân ve Fezâre kabileleriyle Medine'¬den çıkarılan Benî Nadîr'in yerleşmesi so¬nucunda önemli bir yahudi merkezi du¬rumuna gelen Hayber bulunuyordu. Hen¬dek Gazvesi'nde bu üç düşman gücünün ittifakı boşa çıkarılmış olmakla beraber tehlike henüz geçmemişti. Ayrıca Hay-berli yahudilerle Kureyş arasında, Hz. Peygamber'in taraflardan birine saldır¬ması halinde birlikte karşı koymak ve ge¬rekirse yine birlikte Medine'ye saldırmak için bir antlaşma yapılmıştı. Öte yan¬dan Hendek Gazvesi'nden sonra Uyeyne b. Hısn el-Fezârî'nin Medine'yi taciz etme çabası barış ve huzur döneminin henüz başlamadığını gösteriyordu. Müslüman¬lar bütün bu can düşmanlarıyla aynı za¬manda başa çıkacak güce sahip değiller¬di; şartlar, bunlardan en az birinin dost edinilmesini ya da hiç olmazsa tarafsız hale getirilmesini gerektiriyordu. Fakat Fezâre ve Gatafân sadece çapulculukla uğraşan güvenilmez bedevî kabileleriydi ve çıkarları için müttefiklerini rahatlıkla terkedebilirlerdi. Hayber'e yerleşen Benî Nadîr yahudileri ise kültür ve ırkları bakı¬mından Araplar'dan tamamen ayrı olduk¬ları gibi Medine'den sürülmelerinin acısı¬nı yaşıyorlardı; mallarını geri almadıkça acıları dinmez, aşın zenginliklerinden do¬layı da az miktardaki mal mülk onları tat¬min etmezdi. Ayrıca yahudiler, kendi din¬lerinden olmayanlarla yaptıkları anlaşma¬lara bağlı kalma gereği duymuyorlardı; bundan dolayı onlara da güvenilemezdi. Buna karşılık Mekke'ye bazı imtiyazlar ve¬rilebilirdi. Kabe müslümanların kıblesi, ha¬remi ve hac merkezi olduğundan Mekke-liler burada kan dökülmesini istemezler¬di. Diğer taraftan Kureyş ağır bir ekono¬mik baskı altındaydı. Zira müslümanlar, bölgenin tek geçim kaynağı olan kervan ticaretini büyük ölçüde engellemişti. Ku¬zeyde Medine civarından geçen Suriye ve Mısır ticaret yolu tamamen kapalıydı. Ay¬rıca İrak yolu da müslümanların kontrolü altında bulunuyordu. Sümâme b. Usâl'in İslâmiyet'i kabul etmesiyle Mekke'ye do¬ğudan. Necid ve Yemâme'den yiyecek ulaşması da zorlaşmıştı. Güneyde ise Ku-reyş'in azılı rakibi ve Hz. Peygamber'in sa¬dık müttefiki Benî Huzâa Yemen'e geçit vermiyordu. Bu şartlarda Mekkeliler artık müslümanları yenmekten umutlarını kesmişler ve bir barış antlaşması yaparak şereflerini koruyacak bazı şartların bu antlaşmada yer almasını isteyecek hale gelmişlerdi.
Bu durumları değerlendiren Resûlullah Mekkelıler'le arayı düzeltmeye çalıştı ve ilk olarakS. yılın sonunda (Nisan 627) kıtlık çeken Mekke'nin fakirlerine yar¬dım için S00 dinarlık bir bağış gönderdi. Arkasından şehrin reisi Ebû Süfyân'ın Ha¬beşistan muhacirlerinden olan kızı Üm-mü Habîbe ile evlendi; ayrıca Ebû Süf-yân'a bol miktarda Medine hurması yol¬layarak karşılığında onun bir türlü sata¬madığı derileri aldı. Böylece savaş halinin devam etmesine rağmen kendi tarafın¬dan uzlaşıcı, hatta dostça jestler yaptı ve iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Bu sırada Nine-vâ'da (Ninova), Sâsânîler'le Bizans arasın¬da yüzyıllardan beri devam eden savaşta İran hezimete uğramıştı. Bu durum, Ara¬bistan'daki İran hâkimiyeti altında bulu¬nan bölgelerin serbest hale getirilmesi imkânını ortaya çıkardı. Yemâme kabilele¬rinin İslâmiyet'i kabul etmeleri sebebiy¬le müslümanlar esasen Uman ve Bahreyn sahillerine ulaşmışlardı. Kureyş'in müslü-man olmasıyla da Yemen yolu açılabilirdi.
Siyasî şartların bu şekilde geliştiği bir dönemde Hz. Peygamber İbn Ümmü Mek-tûm'u namaz kıldırmak, Nümeyle b. Ab¬dullah el-Leysî'yi de şehri idare etmek üze¬re yerine vekil bırakıp 1400 -1500 müslü-manla birlikte umre için Medine'den Mek¬ke'ye doğru yola çıktı. Bir yıi önce Hendek Gazvesi'nde3000 askerin bulunduğu dik¬kate alınarak savaşabiiir nüfusun yarısı herhangi bir saldırıya karşı geride bırakıl-mıştı. Müslümanlar umreye niyet edip ih¬ramlarını giymiş ve yanlarına yetmiş adet kurbanlık deve almışlardı; barışçı amaç taşıdıkları için de silâhlan yoktu. Resûl-i Ekrem, önceden Abbâd b. Bişr'in başkan¬lığında yirmi kişilik bir grubu Kureyşliler'in durumunu öğrenmek üzere yollamıştı; Zülhuieyfe mevkiine gelince de Büsr b. Süfyân el-Huzâîel-Kâ'bî'yi casus olarak Mekke'ye gönderdi. Büsr geri dönünce Kureyşliler'in müslümanların gelişini ha¬ber aldıklarını ve savaşmak için müttefik¬lerini topladıklarını söyledi. Resûl-i Ekrem, Medine'den çıkışından itibaren her fırsat¬ta niyetinin umre yapmak olduğunu be¬yan ediyordu. Ancak Hz. Ömer'in teklifi üzerine Medine'den savaş araç ve gereç¬leri getirtmeyi de ihmal etmedi. Hudey-biye'ye vardıklarında Hz. Peygamber'in Kasvâ adlı devesi çökünce sahâbîler, "Kas-vâ çöktü, yerinden kalkmıyor" demişler, bunun üzerine Resûlullah. "Onun böyle bir huyu yoktur fakat fili Mekke'ye girmek¬ten meneden Allah şimdi de Kasvâ'yı şeh¬re girmekten alıkoydu" buyurmuştur. Öte yandan müşrikler, Resûlullah'ın niyetini ve bu husustaki kararlılığını anladıkları halde müslümanlan Mekke'ye sokmama¬ya karar verdiler ve Hâlid b. Velîd kuman¬dasında 200 kişilik bir süvari birliğini Ga-mîm mevkiine gönderdiler. Hz. Peygam¬ber önce Hırâş b. Ümeyye'yi elçi olarak yolladı; ancak elçi çok kötü şekilde karşı¬landı ve hatta öldürülmek istendi. Bunun üzerine başta Ebû Süfyân olmak üzere Kureyşliler arasında birçok akrabası bu¬lunan Hz. Osman gönderildi. Mekke'de Ebân b. Saîd b. Âs'ın himayesine giren Os¬man, amaçlarının savaşmak değil sadece umre ziyareti yapmak olduğunu belirtti. Kureyşliler ona yakın ilgi gösterdiler ve sözlerini dinleyip kendisine emniyet içe¬risinde Kabe'yi tavaf edebileceğini bildir¬diler; ancak Osman, "Hz. Peygamber ta¬vaf etmeden ben asla tavaf edemem" di¬yerek bunu reddetti. Bu söze çok Öfkele¬nen ve Hz. Osman'ın ayrılmasına izin ver¬meyen Mekkeliler onu üç gün yanlarında tuttular; bu arada onun şehid edildiği söylentileri müslümanlara kadar ulaştı. Bunun üzerine Resûlullah, Bey'atürndvân ile müslümanların Kureyş'e karşı kanları¬nın son damlasına kadar çarpışacakları¬na dair söz aldı. Bu haberi duyan Kureyş¬liler telâşlanarak Hz, Osman'ı hemen ser-best bıraktılar ve ardından Süheyl b. Amr'ı Mikrez b. Hafs ve Huveytıb b. Abdüluz-zâ'nın refakatinde elçi olarak gönderdi¬ler. Kısa bir tartışmadan sonra Hz. Ali'nin kaleme aldığı barış antlaşması metni Hz. Peygamber ve Süheyl b. Amr tarafından imzalandı. Antlaşmaya müslümanlardan Ebû Bekir, Ömer, Osman, Abdurrahman b. Avf, Sa'd b. Ebû Vakkâs, Ebû Ubeyde b. Cerrah ve Muhammed b. Mesleme. müşriklerden Mikrez b. Hafs ile Huveytıb b. Abdüluzzâ şahitlik ettiler. Kureyş'in birçok isteğinin kabul edildiği antlaşma¬nın belli başlı şartları şunlardır:
1. Müslü¬manlar o yıl Mekke'ye girmeden Hudeybiye'den geri dönecekler, umre için erte¬si yıl gelecek ve şehirde ancak üç gün ka¬labilecekler.
2. Mekkeli bir kimse Hz. Mu-hammed'in yanına kaçarsa velisinin iste¬ği üzerine geri verilecek, fakat bir müslü-man kaçarak Mekke'ye sığınırsa iade edil¬meyecek.
3. Barış on yıl sürecek; taraflar¬dan biri bu ittifaka dahil olmayan herhan¬gi bir kabile ile savaşa girerse diğeri pa¬sif kalacak. İki taraf, kendi hâkimiyetleri altındaki topraklan kervanların geçişi, hac ve umre için emniyet altında tuta¬cak.
4. Diğer Arap kabileleri taraflardan istedikleriyle ittifak yapabilecekler.
5. Bu şartlara tarafların dışında kendileriyle müttefik olan kabileler de uyacak. Hz. Ömer dahil ashap bu anlaşmaya tepki göstermekle birlikte Resûlullah anlaşma şartlarını kabul ettiğini söyleyince her¬kes bağlılığını bildirdi.
Hudeybiye'de on iki veya yirmi gün ka¬lan Hz. Peygamber ve ashabı, antlaşma¬nın imzalanmasından sonra umre niyetiy¬le geldikleri İçin kurbanlarını keserek ih¬ramdan çıktılar ve Medine'ye döndüler. Bu sefere katılan ve "ehlü Bey'ati'r-rıd-vân" adı verilen sahâbîler, Nîsâbûri'nin taksimine göre fazilet ve derece bakımın¬dan dokuzuncu sırayı oluştururlar. Saîd b. Müseyyeb de Harre Vak'ası'ndan bahse¬derken özellikle Hudeybiye'de bulunanla¬ra dikkat çeker ve onlardan hayatta ka¬lanların bu olay sırasında öldürüldüğünü söyleyip üzüntüsünü dile getirir.
Hadis kitaplarında ve İslâm tarihi kay¬naklarında Emrü'l-Hudeybiyye, Kıssatü'l-Hudeybiyye, Umretü'l-Hudeybiyye, Sul¬hu VHudeybiyye, Gazvetü'l-Hudeybiyye şeklinde kaydedilen Hudeybiye Antlaşma¬sı Kur'ân-ı Kerîm'de müslümanlar için "feth-i mübîn" ve "nasr-ı azîz" olarak nite¬lendirilmiştir.[303] Müslüman¬lar, antlaşma metninin başında "bismillâhirrahmânirrahîm" yerine Câhiliye dö¬neminde bilinen "bismikellâhümme" ve "MuhammedüY-resûlullah" yerine "Mu¬hammed b. Abdullah" yazılmasını kabul etmişlerdi. Bunu kendi zaferleri olarak yorumlayan Kureyşliler müslümanların gerilediğini düşündüler. Fakat "bismikel¬lâhümme" sözünde bir şirk yoktu, Mu¬hammed b. Abdullah yazılması da duru¬mu değiştirmiyordu, umrenin engellen¬mesi ise geçici bir olaydı. Esir ve mülte¬cilerle ilgili maddeye gelince, müslüman¬lardan kaçan kişi ancak bir münafık veya mürted olabilirdi ve böylesinin kaçması hiç şüphesiz daha hayırlı İdi; halbuki Mek¬ke'den kaçıp Medine'ye sığınan kimse ye¬ni bir müslüman demekti. Müslümanlığı kabul edenlerin sayısının Mekke ve çevre¬sinde artması Mekkeliler İçin tehlike oluş¬tururdu ve müslümanların askeri bir ha¬rekât yapması halinde bu yeni mühtediler onlara yardımda bulunabilirlerdi. Kureyş'i Hayber'den soyutlamak ise Hz. Peygam¬ber'in ileriyi gören politikasının önemli bir sonucuydu. Mekke'nin fethine doğru atılmış fiilî bir adım olan Hudeybiye Ant¬laşması sayesinde müslümanlar daha fazia serbestlik kazandılar; tehlikeler de bir süre için önlenmiş oldu; dolayısıyla bu antlaşma İslâm tarihinde bir dönüm nok¬tası teşkil eder. 0 güne kadar müslüman¬ları tanımayan, onları muhatap saymayan ve Hz. Muhammed'e atalarının dinini or¬tadan kaldırmak İsteyen bir âsi nazarıyla bakan Kureyşli müşrikler, bu antlaşma ile müslümanlan kendileriyle denk bir taraf olarak kabul ettiler. Bu durum diğer müş¬rik kabilelerin arasına korku saldı ve ya¬kın bir gelecekte müslümanların hâkim güç olacağına inanmalarını sağladı.
Bu antlaşma ile Kureyşliler'in müslü-maniara karşı fiilî düşmanlığı sona erdi. Hem müslümanlara hem de müşriklere savaş tehdidinden uzak bir ortamda bir¬birlerini daha iyi tanıma ve aralarındaki ilişkileri geliştirme imkânı verdi. O zama¬na kadar diğer Araplar nezdindeki İtiba¬rından faydalanarak Medine Devleti aley¬hinde gerçekleştirilen her hareketin baş¬latıcısı olan Kureyş ile barış yapılınca, esa¬sen Hz. Muhammed ile doğrudan bir an¬laşmazlığı bulunmayan diğer Arap kabile¬leri rnüslümanlarla rahatça görüşüp İs¬lâmiyet hakkında bilgi edindiler ve onla¬rın giderek artan güç ve nüfuzları karşı¬sında ihtida ettiler. İslâmiyet Arap yarı¬madasında hızla yayılmaya başladı; öyle ki Hudeybiye Antlaşmasından Mekke'nin fethine kadar geçen iki yıl içinde müslü-man olanların sayısı, o güne kadar geçen on sekiz yıl içerisinde İslâmiyet'i kabul edenlerin sayısını aştı. Önceleri benimsen¬meyen Hudeybiye Antlaşması, aslında Hz. Peygamber'in Kur'an ile de teyit edilen en büyük siyasî zaferi idi. Bu antlaşma aynı zamanda Hayber'in fethine zemin hazır¬lamıştı. Nitekim Resûl-i Ekrem daha bir ay bile geçmeden 1SOO kişilik bir kuvvet¬le Hayber üzerine yürümüş ve yahudile-re ağır bir darbe indirmiştir. Hayber'de kazanılan zafer Arap kabileleri üzerinde şok etkisi yapmış ve sayıları hızla artan müslümanlar, Kureyş müşriklerinin ant-laşmayı bozmaları üzerine iki yıl sonra Mekke'yi fethetmişlerdir. Resûl-i Ekrem bu antlaşmadan sonra Bizans ve Sâsânî imparatorlarına, Mısır mukavkısına, Ha¬beş necâşîsine ve bazı Arap emirlerine mektuplar göndererek onları İslâm'a da¬vet etmiş, üç yıl içinde barışçı yollarla dev¬letini on kat büyütmüş ve hemen hemen bütün Arap yarımadasını hâkimiyeti altı¬na almıştır.
Hudeybiye Antlaşmasının ertesi yılı müslümanlar umre yapmak üzere Mek¬ke'ye gittiklerinde şehir halkı dağlara çe¬kildi. Resûlullah isteseydi oradan ayrılmaz ve Mekke'yi İslâm devletine ilhak ederdi; ancak onun siyasetinde ahde vefasızlığa yer yoktu. Nitekim daha önce antlaşma yazılırken Ebû Cendel adlı bir genç İslâmi¬yet'i kabul ederek Mekke'den kaçıp Hu-deybiye'ye gelmiş ve Hz. Peygamber, ashabın hoşuna gitmemesine rağmen ant¬laşma şartları uyarınca onu babası Süheyl b. Amr'a teslim etmişti. Buna karşılık yi¬ne aynı günlerde ona sığınan iki kadını, antlaşmada sadece erkek mültecilerden söz edildiğini belirterek geri vermemiş ve Kureyş de bunu kabul etmek zorunda kal¬mıştı. Daha sonra Ebû Basîr Mekke'den kaçıp Hz. Peygamber'in yanına Medine'¬ye geldi. Kureyşliler antlaşma gereğince onun kendilerine iade edilmesini istedi¬ler. Resûl-i Ekrem de kabul etti. Ebû Basîr yolda kendisini götüren iki muhafızdan kurtulup Medine'ye döndü; ancak tekrar Kureyş'e teslim edilmekten korktuğu için buradan ayrılarak Mekke-Suriye ticaret yolu güzergâhındaki îs veya Sîfülbahr mevkiine yerleşti. Başta Ebû Cendel ol¬mak üzere kendisi gibi Mekke'den kaçıp antlaşma uyarınca Medine'ye giremeyen yeni müslümanlar da ona katıldılar ve kervanları tehdit etmeye başladılar. Bu¬nun üzerine Kureyş, İslâmiyet'i kabul ede¬rek Medine'ye sığınan Mekkeliler'in geri verilmesi şartının kaldırılmasını istedi.
