Cemâleddin KONEVÎ
M. Kâmil Yaşaroğlu 01 Ocak 1970
Ebü’l-Mehâsin (Ebü’s-Senâ) Cemâlüddîn Mahmûd b. Sirâciddîn Ahmed b. Mes‘ûd el-Konevî ed-Dımaşki (ö. 770/1369)
Hanefî fakihi.
Çağdaşı tarihçilerden İbn Habîb el-Halebî 692 (1293) yılında doğduğunu zikrederken İbn Râfi‘ doğumu için 694 (1295) tarihinin kaydedildiğini belirtir. Babasının lakabından dolayı İbnü’s-Sirâc olarak da tanınmıştır. Babasından ve devrin diğer âlimlerinden ders aldı. Fıkhın yanı sıra usul, hadis ve kelâmda da bilgi sahibi olup zamanında Hanefî ulemâsının önde gelenlerindendi. 759 (1358) ve 766 (1365) yıllarında Dımaşk’ta Hanefî kadılkudâtlığı, Emeviyye Camii, Reyhâniyye ve Hâtuniyye medreselerinde müderrislik görevinde bulundu. İbn Habîb ve İbn Râfi‘in bildirdiğine göre Dımaşk’ta 770 yılı Zilhicce ayının son gününde (4 Ağustos 1369) vefat etti ve şehrin doğu kesiminde bulunan Sûfiyye Kabristanı’na defnedildi. Yine çağdaşlarından Kureşî’nin ölüm tarihi olarak ay belirtmeden 771 yılını zikretmesi bir günlük farkı ifade etmekte, Leknevî’nin verdiği 777 (1375) ve Ali el-Karî’den naklettiği 781 (1379) tarihlerinin yanlış olduğu anlaşılmaktadır.
Eserleri. 1. el-Gunye fi’l-fetâvâ. Kadîhan ve Zahîrüddin el-Buhârî gibi âlimlerin fetvalarına yer verilen eserde sıkça ortaya çıkan meseleler derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1255 [II. cilt, müellif hattı]; Damad İbrâhim Paşa, nr. 699; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1464, 1465; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1036, 1037). 2. el-Müntehab min vakfeyi’l-Hilâl ve’l-Hassâf. Hilâlürre’y diye bilinen Hilâl b. Yahyâ ve Hassâf’ın Ahkâmü’l-vakf adlı eserlerinin cem‘ ve ihtisar edilmiş şeklidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2762 [müellif hattı], Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2003; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1344). 3. el-İ?câz fi’l-i?tirâz ?ale’l-edilleti’ş-şer?iyye. Bir girişle beş bölümden meydana gelen eserde kitap, sünnet, icmâ, kıyas ve aklî delillerle istidlâl şekli ve bunlara karşı nasıl itiraz edileceği konusu ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3613; Şehid Ali Paşa, nr. 2762 [müellif hattı]; bu eserle üstteki eserin müellif hattı nüshaları mürekkebin bozulmasından dolayı okunamaz durumdadır). 4. el-Bugye (Bugyetü’l-kunye). Zâhidî’nin fıkha dair Kunyetü’l-münye adlı eserinin muhtasarıdır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1415; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1037). 5. Hulâsatü’n-Nihâye fî fevâ?idi’l-Hidâye. Hüsâmeddin es-Sığnâkî’nin el-Hidâye üzerine yazdığı en-Nihâye adlı şerhin muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1622). 6. el-Kalâ?id fî şerhi’l-?Aka?id (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1697; Lâleli, nr. 2321; Esad Efendi, nr. 1236). Tahâvî’nin ?Aka?id’inin şerhidir. 7. el-Mu?temed fî ehâdîsi’l-Müsned. Ebû Hanîfe’nin Abdullah b. Muhammed el-Hârisî tarafından derlenen el-Müsned’inin muhtasarıdır (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 419). Bu eserini de el-Müstened adıyla şerhetmiştir (Keşfü’z-zunûn, II, 1732). 8. Mukaddime (Risâle) fî ref?i’l-yedeyn fi’s-salât (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1606; Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1186; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1344). Rükû tekbiri sırasında el kaldırmanın namazı bozacağı ve bu sebeple Şâfiî bir imama Hanefîler’in uyamayacağını ileri süren çağdaşı Hanefî âlimi İtkanî’ye reddiyedir (Dâvûdî, II, 311). İtkanî’yi bu görüşünden dolayı tenkit eden Leknevî, Konevî’nin risâlesinden övgüyle söz eder (el-Fevâ?idü’l-behiyye, s. 50, 207). 9. Müntehab mine’l-Fetâva’l-kübrâ (Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 554). Sadrüşşehîd’in eserinin bazı ilâvelerle yapılan muhtasarıdır.
Bunlardan başka Konevî’nin kaynaklarda adı geçen eserlerinden bazıları da şunlardır: Müşriku’l-envâr fî müşkili’l-âsâr, et-Tefrîd fî Şerhi’t-Tecrîd li’l-Kudûrî, Tehzîbü Ahkâmi’l-Kur?ân, el-Münhî (el-Müntehî) fî Şerhi’l-Mugnî li’l-Habbâzî, ez-Zübde fî şerhi’l-?Umde (Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin ?Umdetü’l-?aka?id’inin şerhi).
