En büyük şehir Bişkek
Resmi dil(ler) Kırgız Türkçesi, Rusça
Hükümet Devlet
- Başkan Kurmanbek Bakiyev
- Başbakan Almaz Atambayev
Bağımsızlık Sovyetler'den
- İlan Ediliş 31 Ağustos 1991
- Tanınma 25 Aralık 1991
Kırgızistan (Kırgız Türkçesi: ?????? ???????????? ya latin Kırgız Respublikası) Resmi Kırgız Cumhuriyeti, Asya'da bulunan bir ülkedir. Tamamı kara ile çevrili ve dağlıktır. Sınırlarında Çin, Kazakistan, Tacikistan, ve Özbekistan bulunmaktadır. Başkenti Bişkek'tir. Bir dönem Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'ne bağlı iken, 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. Kırgızistan, devlet başkanı olan Kurmanbek Bakiyev tarafından yönetilmektedir.
"Kırgız" Sözcüğü
Çin ve Roma kaynaklarında "Kırgız" adında bir toplumun M.Ö.25O yıllarından beri var olduğu görülmektedir. Sözcük olarak Türk orijinli olan bu sözcük, Kırgızlar'a göre "Kırk boy" anlamına gelmektedir. M.S. 9-11 yy. daki Çin ve Arap kaynaklarında Kırgızlar'ın sarışın-kızıl ve mavi gözlü bir Türk kavmi olduğu yönünde bilgilere rastlanılmaktadır. 13.yy'dan sonra Diğer Türk boylarının karışmasıyla giderek günümüzün bir toplumu haline geldiği görüşü, Türkologlar tarafından ileri sürülmektedir.
Kırgızistan Tarihi
M.Ö.25O yıllarında Yenisey vadisi boyunca uzanan bölgelerde bulunan Kırgızlar, Orta Asya tarihinin en eski halklarından biridir. Yenisey Irmağı boyunda medenî bir hayat süren Kırgızlar Milat’tan sonra birinci yüzyılda Hun Devleti tabiyeti altına girdiler. Hunların dağılması üzerine, Kırgızlar, Hakas Devletini kurdular. Dördüncü yüzyılda kurulan Hakas Devleti, Baykal Gölü'nden Tibet’e kadar olan kısma hâkim oldu. 6. yüzyılda kurulan Göktürk Devleti ile mücâdele eden Hakaslar, Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlandılar. Göktürklerin Çin hakimiyeti altına girdiği 630-680 yılları arasında Kırgızlar tekrar bağımsız olarak yaşadılar. İkinci Göktürk devletinin kurulmasıyla yeniden Göktürklere bağlandılar. Kırgızlar bu dönemde sık sık ayaklandılar. Kırgızlar Göktürklerden sonra Uygurların hakimiyetine girdi. Kırgızlar 840 yılında Orhun bölgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldırdılar ve Orta Asya hakimiyetini ele geçirdiler. Ötüken merkez olmak üzere Kırgız Devleti kuruldu. Karahanlılar'ın tesiriyle İslâm dînini kabul ettiler. Kırgız kaynaklarına göre, 10. yüzyılda 200 bin müslüman Kırgız ailesi vardı. 920 yılında Moğol Kitan devleti, Kırgızları baskıya uğratarak, eski yerlerine göç etmelerine sebep oldu. 1207 yılında Moğol hakimiyetini kesin kabul eden Kırgızlar, Moğol hakimiyetine giren ilk Türkçe konuşan boy oldu. Yenisey nehri kıyılarında bulunan buluntular, Kırgızların ileri düzeyde bir medeniyete sahip olduklarını göstermektedir.
Kırgızlar, Moğollardan sonra Timur ve Özbek Hanlığı içerisinde yaşadılar. Daha sonra 17. yüzyılın sonlarına kadar "hanlık" seviyesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. 1870'lerde Hokand Hanlığı'yla beraber hareket eden Kırgızlar, Ruslar'ın Hokand Hanlığı'nı yıkmasıyla beraber Rus hakimiyetine girdi. 1863'te kurulan Orta Asya Rus Generalliği'ne bağlanan Kırgız bölgesi, Rus çarına karşı sürekli ayaklandı. Pekçok Kırgız kabilesi Afganistan'a ve Uygur bölgesine göçtü.
Kırgızlar, 1917'de Rusya'da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya'da kurulan ve 1918 yılının sonunda yıkılan bağımsız "Türkistan Milli Devleti"ne katıldılar. Sovyet-Ruslar bölgeyi 1918'de tekrar ele geçirdiler; 1920'de Kırgızlar'ı da içine alan "Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti"ni kurdular; 1924'de "Kara-Kırgızları Özerk Oblastı" oluşturdular; 1926'da "Kırgızistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" olarak adını değiştirdiler; 1936’da "Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" hâline getirildi. 31 Ağustos 1991’de bağımsızlığına kavuşmuştur.
Kırgızistan Coğrafyası
Ülke topraklarının büyük kısmı dağlarla kaplıdır. 3000 metreye kadar olan dağlar toprakların yarısından fazlasını kaplar. Tanrı Dağları'nın bir parçası olan Kokpaalatau Sıradağları, Çin ile tabiî sınırı meydana getirir. Yüksek dağların dorukları dört mevsim karla kaplıdır. Çok sayıda kısa nehir, dağlardan kaynaklanarak aşağılara doğru akar. Başlıca akarsuları Narin,Tar, Kubaş, Kızıl Su’dur. Dünyânın ikinci büyük krater gölü olan Issık Gölü Kırgızistan topraklarında yer alır. Deniz seviyesinden 1609 m yükseklikte olan Issık gölü 6202 km2lik bir alana sâhiptir. Gölün en derin yeri 702 metredir.
Dağların kuzeye bakan yamaçları ve alçak vâdiler ormanlarla kaplıdır. Bu ormanlar ülke topraklarının ancak % 6’sını kaplar. Ormanlarda yabandomuzu, kurt, vaşak, dağkeçisi, as, geyik, leopar gibi av hayvanları yaşar.
Konumu
Orta Asya'da olup Çin'in batısındadır. Toplam 3,878 km sınırı bulunmaktadır ve kara ile çevrilidir (sahil şeridi sınırı yoktur. Sınır komşuları; Çin (858 km), Kazakistan (1,051 km), Tacikistan (870 km), Özbekistan (1,099 km)dır. Ülke topraklarının %7'si tarıma uygundur.
daimi ekinler: %0
otlaklar: %44
ormanlık arazi: %4
diğer: %45 (2007 verileri)
Sulanan arazi:6,667 km² (1993 verileri)
En alçak noktası: Kara-Darya 132 m
İklim
Kırgızistan’ın denizlerden uzak ve yüksek bir arâziye sâhib olması iklimi büyük ölçüde etkiler. Dağların etekleri sıcak çöl rüzgarları tesirindedir. Yüksek bölgelerde (Tien Shan'ın yüksekliklerinde) soğuk bir iklim hâkimdir. Arada kalan bölgede bol yağışlı bir iklim görülür. Batı ve kuzeydeki sıradağlar yılda ortalama 600-900 mm, güney etekleri 200-335 mm, yüksek vâdiler ise 100-150 mm civârında yağış alır. Yaz ile kış, gündüz ile gece arasında ısı farkı çok fazladır.
Tabiî Kaynaklar
Kırgızistan mâden yönünden zengin yataklara sâhiptir. Tanrı Dağları'nda demir, cıva,sürme, altın; Fergana Vâdisi'nde petrol ve gaz yatakları bulunur. Ayrıca kömür, tuz, kaolin, cam tozu yatakları vardır. Kömür yatakları 31 milyon ton rezerv ile Orta Asya’da birincidir.
Nüfus ve Sosyal Hayat
Kırgızistan’ın nüfûsu 5,146,281’dir. Başkent [Bişkek] olup nüfûsu %14,5'u burada yaşar. Nüfûsun % 52.4’ü Kırgız, % 21’i Rus, % 12.9’u Özbek, % 2.5’i Ukraynalı, % 8.1’i diğer milletler, % 1.6’sı Tatar'dır. Ülkenin en geniş etnik grubu olan Kırgız'lar bir Türk halkıdır.Ülkedeki Türk Grupları biraraya getirilirse ülke nüfusunun %66,9'una tekabül etmekektedir.
Kırgızistan yüksek bir eğitim düzeyine sâhiptir. Ülkede 9 üniversite olup, ilk üniversite 1932’de kurulmuştur. Okuma yazma oranı % 99.8’dir. Ülke genelinde 1806 ortaokul, 48 teknik lise vardır. Diğer Türk Cumhûriyetleri'nde olduğu gibi Kırgızistan’da eğitim devlet tarafından yapılırken 1992’de çıkarılan yeni kânunlarla özel okul ve üniversite eğitimine izin verildi. şu anda da eğitim faliyetlerine devam etmekte olan Türk Okulları Kırgızistan da Türkçe'nin ve Türk Kültürü'nün yayılmasında en büyük etkenlerdendir.
Dünya Almanağı 2005 içinde Kırgızistan nüfusu 5 milyondan fazla gösterilmiştir, yaklaşık olarak 5,081,429. Bunun %34.4 15 yaşın altında ve %6.2 65 yaşın üstündedir. Ülke kırsaldır ve sadece üçte biri (33.9%) şehirlerde yaşar. Ortalama nüfus yoğunluğu km2 de 29 kişidir (69 kişi mil kare).
Kırgızlar Müslüman olup, Sünnî ve Hanefî mezhebindedirler. Kırgızların İslâmiyeti kabûlünde tasavvuf büyükleri önemli rol oynamışlardır. Kırgızlarda mevcut olan güçlü kabile sistemi İslâmiyetin hızlı yayılmasını sağlamıştır. Kırgızistan’da dînî hayâtın çok canlı olması, Orta Asya cumhûriyetleri içinde Özbekistan’ın dışında en çok bu cumhûriyette din aleyhtârı propaganda yapılmasına sebeb olmuştur. 1948’den sonra günümüze kadar Bişkek’te 100’e yakın İslâmiyet aleyhtârı kitap basılmıştır. Aynı zamanda devamlı din aleyhtârı konferanslar veriliyordu. Buna rağmen bölgede İslâmiyet unutulmamış,Kırgızistan bağımsızlığını kazandıktan sonra, gizli yapılan ibâdetler, açık olarak yapılmaya başlanmıştır.
Kırgızistan Ekonomisi
Ülke ekonomisi tarım ve madenciliğe dayalıdır. Daha çok hayvancılık kesimi ağırlıklı bir tarım ekonomisi hakimdir. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, mısır, tütün, sebze ve meyvedir. Dağlık bölgelerde yarış atları yetiştirilir, tavşan beslenir, arıcılık yapılır. En çok küçükbaş hayvan beslenir.
Kırgızistan’da 1970’li yıllarda çeşitli mâdenler çıkarılmaya başlanınca mâden sektörü büyük hızla gelişti. Makina, otomotiv, gıda, çimento, cam ve konserve fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. Akarsu üzerlerinde kurulan hidroelektrik santralleri ekonomiye önemli ölçüde katkıda bulunur. Ülkede 600 civârında sanâyi kuruluşu vardır.
Bişkek: Başkent GSYİH: Gayri Safi Yurt İçi Hasıla- 12.6 milyar $ (2000 verileri)
GSYİH - reel büyüme: %5.7 (2000 verileri)
kişi başına GSMH:282$ endüstri: %22
hizmet: %39 (1999 verileri)
Enflasyon oranı (tüketici fiyatlarında): %18.7 (2000 verileri)
İş gücü: 1.7 milyon
Sektörlere göre işgücü dağılımı: tarım %55, endüstri %15, hizmet %30 (1999 verileri)
İşsizlik oranı: %6 (1998 verileri)
Endüstri: Makine, tekstil, gıda maddeleri, çimento, ayakkabı, beyaz eşya, mobilya, elektrikli motorlar, altın
Endüstrinin büyüme oranı: %7 (2000 verileri)
Elektrik üretimi: 12.981 milyar kWh (1999)
Elektrik tüketimi: 10.236 milyar kWh (1999)
Elektrik ihracatı: 2.02 milyar kWh (1999)
Elektrik ithalatı: 184 milyon kWh (1999)
Tarım ürünleri: Tütün, pamuk, patates, sebze, üzüm, meyve, koyun, keçi, büyükbaş hayvan, yün
İhracat: 482 milyon $ (2000 verileri)
İhracat ürünleri: Pamuk, yün, et, tütün, altın, cıva, uranyum, hidro güç, makine, ayakkabı
İhracat ortakları: Almanya %33, Rusya %16, Kazakistan %10, Özbekistan %10, Çin %6 (1999)
İthalat: 579 milyon $ (2000 verileri)
İthalat ürünleri: Petrol ve gaz, makine ve parça, gıda maddeleri
İthalat ortakları: Rusya %18, Kazakistan %12, ABD %9, Almanya %8, Özbekistan %8, Çin (1999)
Dış borç tutarı: 1.4 milyar $ (2000 verileri)
Para birimi: Kırgız Somu (KGS)
Para birimi kodu: KGS
Mali yıl: Takvim yılı
Kırgızistan Politikası
Yönetim biçimi: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
İdari bölümler: 7 bölge ve 1 şehir; Batken Oblast, Bişkek Şehri, Çuy Oblastı (Bishkek), Celal-Abad Oblastı, Narın Oblastı, Oş Oblastı, Talas Oblastı, Isık-Kol Oblastı (Karakol)
Bağımsızlık günü: 31 Ağustos 1991 (Sovyetler Birliğinden ayrıldı)
Milli bayram: Bağımsızlık günü, 31 Ağustos (1991)
Üye olduğu uluslararası örgüt ve kuruluşlar:
ASDB (Asya Kalkınma Bankası), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklık Konseyi), EBRD (Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası), ECE (Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu), ECO (Ekonomik İşbirliği Örgütü), ESCAP (Asya ve Pasifikler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu), FAO (Tarım ve Gıda Örgütü), IBRD (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası), ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü), ICRM (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi), IDA (Uluslararası Kalkınma Birliği), IDB (İslam Kalkınma Bankası), IFAD (Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu), IFC (Uluslararası Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Toplulukları Federasyonu), ILO (Uluslarası Çalışma Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu),Intelsat, Interpol (Uluslararası Polis Teşkilatı), IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi), IOM (Uluslararası Göçmen Teşkilatı), ISO (Uluslararası Standartlar Örgütü), ITU (Uluslararası Haberleşme Birliği), NAM, OIC (İslam Konferansı Örgütü), OPCW (Kimyasal Silahları Yasaklama Organizasyonu), OSCE (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü), PFP (Barış için Ortaklık), UN (Birleşmiş Milletler), UNAMSIL (BM Sierra Leone Misyonu), UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü), UNIDO (Endüstriyel Kalkınma Örgütü), UNMIK (BM Kosova Geçici Yönetimi), UPU (Dünya Posta Birliği), WFTU (Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu), WHO (Dünya Sağlık Örgütü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), WMO (Dünya Meteoroloji Örgütü), WToO (Dünya Turizm Örgütü), WTrO (Dünya Ticaret Örgütü)
İller
Kırgızistan 8 vilâyete bölünmüştür.(Tekil: oblast, Çoğul: oblastlar);
Kırgızistan'ın idari bölgeleri.Bişkek (shaar)
Batken İli (Batken)
Çuy İli (Tokmok)
Celal-Abad İli (Celal-Abad)
Narin İli (Narin)
Oş İli (Oş)
Talas İli (Talas)
Issık-Kul İli (Karakol)
İletişim Bilgileri
Kullanılan telefon hatları: 351,000 (1997)
Telefon kodu: 996
Radyo yayın istasyonları: AM 12, FM 14, kısa dalga 2 (1998)
Radyolar: 520,000 (1997)
Televizyonlar: 210,000 (1997)
İnternet kısaltması: .kg
İnternet kullanıcıları: 10,000 (2000)
Ulaşım ve Taşımacılık
Demiryolları: 370 km (1990)
Karayolları: 18,500 km (1996)
Su yolları: 600 km (1990)
Boru hatları: doğal gaz 200 km
Limanları: Balıkçı (Ysyk-Kol or Rybach'ye)
Hava alanları: 50 (2000 veriler)
