RızA TEVFİK VE FELSEFESİ
Dr. Uğur Köksal ODABAŞ 01 Ocak 1970
Rıza Tevfik felsefeyi orta öğretim programına koyan ilk zat olarak
karşımıza çıkar. Gerçi ondan önce Darü'l-fünOn'da, Dinler Tarihi, Hik-
met-i Tarih gibi dersler, liselerin son sınıfında Estetik ve daha alt sınıflar-
da MalOmat-ı Ahlakiye adlı dersler okutuluyor ise de, onun özel bir lisede
okuttuğu felsefe dcrsi, büyük bir yeniliktirl.
Felsefe Dersleri adlı eserinde
önce Felsefe ve Filozof kavramlannın etimolojisinden başlayan Rıza Tev-
fik, bu kavramlann Yunanca asıllı olup, filo: sevgi, dost; sofos: hikmet
gibi manalar ihtiva ettiğini, Abbasi halifesi Me'mun zamanında başlayan
tercüme faaliyctlcri sonucunda Arapçaya FeyIesof şeklinde geçtiğini be-
Iirttikten sonra, özellikle Filozof kavramının menşeine dikkat çeker. O'na
göre Çiçeron tarafından Pythagoras'a atfen ileri sürülen rivayetin- ki Dio-
genes Laertius'da da vardır- doğruluğunu tesbit etmek oldukça güçtür. Bu
konuda W. Hamilton'un, kavramın menşeini Sokrates'e bağlayan görüşü-
nün daha geçerli olduğunu kaydeden Rıza Tevfik, daha sonra Felsefe'nin
çeşitli yönlerden tariflerini ele alır.2 Son zamanlarda yapılan felsefe tarif-
Ierinin belirsizliklerle dolu olduğunu, bu yüzdcn eski Yunan'da yapılan
tariflerin daha gcçcrli olduğunu belirten Rıza Tevfik, söz konusu tarifleri
altı grupta toplayarak, bunlan kısaca şöyle izah eder: Felsefe tariflerinden
birinci ve ikinci gruptakiler felsefeyi konusuna göre tarif ederler. Yani
felsefenin neden bahsettiğine, ne gibi meselelerle uğraştığına ccvap verir-
ler. Birinci grup tarifler için, İslam kültür dünyasında birçok düşünürce
aynen benimsenmiş olan "varlığı haddi zatında olduğu gibi bilmek" tari-
fi,. ikinci gruptakiler için ise, "ilaha ve"insanlara müteallik olan şeylerin
ilmidir" tarifi örnek olarak verilebilir. Uçüncü ve dördüncü grup tarifler
felsefeyi gayesi yönünden değerlendiren tarifler olup, örnek olarak Efla-
tun'un şu felsefe tarifi gösterilebilir: Felsefe ölümü düşünmek, akıbet ve
ahiret meselelerini araştırmaktır. Beşinci grup tarifler felsefenin önemini
dile getiren tariflerdir. Bu konuda da Aristoteles'in "felsefe san'atlann
san'atı, ilimIerin ilmi'dir" tarifi örnek olarak verilebilir. Altıncı grup tarif-
*
Atatürk Üniversitesi Felsefe Yard. Doçenti.
1.
H. Ziya Ülken, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Selçuk Yayınları,
1966, s. 410.
2.
Rıza Tevfik, Felsefe Dersleri, İstanbul: Kader Matbaası, 1330, s. 14-15.
ler felsefenin lügat manasına uygun olarak yapılan tariflerdir. Örneğin
"felsefe hikmet sevgisidir" tarifi gibi.3 Ote yandan Rıza Tevfik'e göre
bütün tikelolayları tümel bir prensibe bağlamak ve bu prensiple bütün ti-
kelleri açıklamaya yönelmek, bütün olayları asıı bir sebebe bağlamak, bir
birlik ilkesi'ni yakalamak düşüncesi de, felsefenin bir gayesi ve tarifi
olup metafizikçilerin Mutlak Varlık veya İlk Sebep, mistiklerin Hakikat-
lerin Hakikati, ilahiyatçıların ve kutsal kitapların Allah adını verdikleri,
hep bu Birlik İlkesi'dir.4
Felsefe tariflerinin bu çokluğu ve çeşitliliğinden
dolayı, hangisinin doğru hangisinin yanlış olduğu şeklinde akla gelebile-
cek bir soru için Rıza Tevfik'e göre hiçbiri mutlaka yanlış olmadığı gibi,
her biri de belli bir açıdan doğrudur. Çünkü her ~~lsefe tarifi, o tarifi
yapan filozofun görüşlerinden kaynaklanmaktadır. Orneğin olayların ve
oluşumların içinde veya ötesinde bir Mutlak Varlık arama düşüncesine
dayana!! felsefe tarifini, Relativist'lerin kabul etmesine imkiin yoktur. Bir
Birlik Ilkesi'ne yönelik felsefe tariflerini Pluralizm'in kabul etmesi söz
konusu olamaz. O halde birbirine zıt iki felsefenin, felsefe tarifleri de
farklı olacaktır.s
Belli başlı felsefe tariflerindensonra
felsefe denen zihnı çabanın
doğuş sebeplerini ele alan Rıza Tevfik, bu konuda özellikle W. Hamil-
ton' dan etkilenmiş gözükmektedir. O'na göre Hamilton, felsefenin doğuş
sebepleri olarak başlıca şu hususları gösterir: a- Zihnı hayatımız; b- Her
şeyde bir sebep arama eğilimi; c- Çokluk alemi karşısında bir birlik
arama eğilimi; d- Kiiinat karşısında duyulan hayret.6
Bunlara ilaveten
Rıza Tevfik felsefenin doğuş sebeplerinden sonuncusu olarak R. Descar-
tes'dan gelep "şüphe" kavramını gösterir.' Çünkü Rıza Tevfik'e göre son
devir felsefesinin sübjektif karakteri şüphe metodundan kaynaklandığı
gibi, tecrübenin hakikatin ölçüsü olarak değerlendirilişi de şüpheden kay-
naklanmaktadır.8
Ancak insanlarda felsefi düşünceye sebep ne olursa
olsun, bütün bunlar neyi ispat etmektedir? Rıza Tevfik'e göre tereddütsüz
olarak verilebilecek cevap şudur: Bir hakikate imanımız olduğunu ispat
eder, bir varlığa inandığımızı gösterir. Böyle olmasaydı ne birlik ilkesi
arardık, ne sebepleri araştırırdık, ne hayret ne de şüphe ederdik.9
O halde
Rıza Tevfik için felsefenin, her ilimden ziyade hayat-memat problemle-
riyle ilgili, manevi hayatımızın tabii gelişmesinden doğmuş bir zihni faa-
liyet olduğunu, ilimIerin gelişmesiyle gerekliliği ve önemi artan, çünkü
hiçbir ilmin onun kadar kapsamlı ve insan aklıyla uyum içerisinde bir na-
zariye geliştiremediği, seçkin bir ilim olduğunu söyleyebiliriz.1O
Son ola-
rak Rıza Tevfik'in, ilimIeri, felsefi olan ve olmayan diye ayıran anlayışa;
3.
a.g.e.,s.16-19.
4.
a.g.e., s. 26-27.
5.
a.g.e., s. 32.
6.
a.g.e., s. 36-54.
7.
a.g.e., s. 83-84.
8.
a.g.e., s. 91.
9.
a.g.e., s. 85.
10. a.g.e., s. 91-92.
felsefenin Tarih Felsefesi, Hukuk Felsefesi, San'at Felsefesi ...gibi bölün-
mesine; Aristoteles'ten gelen teorik ve pratik felsefe ayrımına; Bacon'ın
felsefey,i konusuna nisbetle üç büyük sınıfa ayıran ve konularını da Allah-
Tabiat-Insan olarak belirleyen görüşüne de karşı çıkarak; felsefeyi prob-
lemlerine uygun olarak Epistemoloji ve Ontoloji olarak iki büyük sahaya
ayırdığına şahit olmaktayız.'1
Rıza Tevfik'de Bilgi Problemi: İnsan dış dünya ile temasa geçtiğin-
de şuuruna vardığı ilk gerçeklik kendi varlığıdır. Bu, varlığının şuuruna
varış, ayn.ızamanda kendisinden başka şeylerin de varolduğunun şuurunu
doğurur. Idrak için, idrak eden varlıkla idrak edilenin teması kaçınılmaz-
dır. Bu temasın idrak eden tarafından hissedilmesine de şuur denildiğini
belirten Rıza Tevfik, filozofların şuura oranla varlığı iki büyük sınıfa böl-
düklerini, bunun da vicdan (ene= le moi= ego) yani ben ile, ben'den gay-
rısı (gayr-i ene= le non moi= non ego) olduğunu kaydederek, vicdanının
varlığına şehadetini apaçık bir bilgi olarak görür.12
O'na göre, tabiat dedi-
ğimiz dış dünya ile iç içe yaşayan insan, öncelikle kendisiyle beraber sa-
yısız varlıkların da varolduğunun farkına. varır. Biz olmasak da onlar dışı-
mızda varolmaya devam edeceklerdir. Idrak neticesinde vardığımız bu
kanaatin kaynağı duyu organlarımız değilse de, duyu organlarımız bu ka-
naatin dayandığı temeli bize vermektedir. Çünkü biz tabiatdan her ne
telakki edersek, ancak duyu organlarımız aracılığıyla edebiliriz.13
Ancak
Rıza Tevfik'e göre duyu organlarımızın bütün olaylar aleminin bilgisini
bize ilettiğini söylemek oldukça güçtür. Çünkü idrak vasıtalarımız gerek
sayı gerekse kuşattığı saha itibariyle sınırlıdır.'4 Duyu organlarımız vası-
tasıyla elde ettiğimiz ilk bilgilerin felsefi açıdan cisimlerin nitelikleri
problemiyle yakın ilgisine dikkat çeken Rıza Tevfik'e göre duyu idrakle-
rimizin dış dünyaya nispette is~i nitelik olduğu gibi, vicdanımıza nispet-
le de ismi ihtisasat olmalıdır. Ihtisasat ise bizdeki ruhi hallerden başka
birşey değildir.15
İnsan bütün duygularını birkaç sınıfa ayırabilir ve her sı-
nıfa genel bir isim vererek aynı cinsten olan duyguları o ismin kapsamına
dahil edilebilir. Kendisine, farklılık, süreklilik, değişiklik şeklinde takım
takım gelen duygular arasındaki benzerlik ve ayırımları hissedebilir. Bu
sayede de onları sınıflar, cinsler, türler halinde bölebilir. Bu işlemlerin
yapılması Rıza Tevfik'e göre insan organizmasının biolojik ve fizyolojik
yapısının, daha doğrusu organizmanın oluşumunun zarun bir sonucudur.16
Rıza Tevfik'e göre apaçık ve kesin saydığımız bilgilerimizi tahlil
ederek asli unsurlarını arayacak olursak, görürüz ki, dış dünyaya ait olan-
11. a.g.e., s. 143 vd.
12. a.g.e., s. 153.
13. a.g.e., s. 159-160.
14. a.g.e., s. 163.
15. a.g.e., s. 163.
16. a.g.e., s. 164.
ları beş esasta (mekan-zaman-hareket-madde-kuvvet),
nefsimize ait olan-
ları da üç esasta (hissiyat-iradet-efkar) topl~yabiliriz. Bunun sebebi de
duygularımızdaki esaslı farklardan ibarettir. Ote yandan bu esasların ma-
hiyetini düşündüğümüzde, bunların tümel niteliklere verdiğimiz genel
isimlerden ibaret bulunduğunu ve filozofların öteden beri kategori dedik-
leri şeyler olduğunu görürüz. Bu durumda biz, her türlü olayı bu büyük
sınıfların herhangi birine dahil edebiliriz. Ancak böyle bir taksim Rıza
Tevfik açısından mantıki bir öneme sahiptir ve eskiden felsefe sadece
mantığa dayandığı için de bu taksim yeterli olmuştur. Fakat son birkaç
yüzyıldan beri felsefe mantıktan doygundur ve mantığın dayandığı temel
önermeler bile felsefenin tabii konuları arasındadır. Bu sebeple, kesin
ilimIerden sayılan mantığın bugünkü felsefe açısından önmi diğer ilimIer-
den farklı değildir ve felsefi tartışmalarda hüküm verme yetkisi, konuya
hakim olan psikoloji ilmine aittir.17
Psikoloji 'nin ve Epistemoloji' nin temel problemlerinden .biri olarak
kabul ettiği cisimlerin nitelikleri konusunda Rıza Tevfik'in birçok açık-
lamalarda bulunmasına rağmen kendi görüşünden açık ve seçik olarak
bahsetmediğini görmekteyiz.18
O'na göre vicdanımızın bugünkü haline ve
duygularımızın bu andaki olgunluğuna bakıp da onlara bir değer vermeye
kalkışırsak, zorunlu olarak yanılırız. Çünkü şu andaki duygularımız bir
duyumlar zincirinin sonucudur. Bilinmeyen bir geçmişten beri durmadan
devam edip gelen manevi varlığımızın şu andaki görünüşüdür. Duygusal
hayatımızın geçmişteki başlangıcını tespit etmek, manevi hayatımızın ta-
rihini kuşatabiIrnek ve açıklayabilmek bizim için mümkün gözükmüyor.
Birtakım dış etkilerin sonucu olarak vicdanımızın oluştuğunu kabul etsek
bile, şuursuz bir halden şuurlu bir hale geçi,Şimizin sebeplerini ve şartları-
nı açıklayabilmek oldukça zor gözüküyor. Insan tamamen habersiz geçir-
diği çocukluk devresini nasıl idrak edemiyorsa, insanlık da şuursuz geçir-
diği ilk devrelerini tam manasıyla bilemiyor.19
Bu durumda takip edilecek
metodun karşılaştırma
metodu olduğunu belirten Rıza Tevfik'in
Tekamülcü bir anlayışla problemi çözmek istediğine şahit olmaktayız.
O'na göre tekamül nazariyesinin sebepleri durumunda olan tecrübi ilim-
ler keşf ve ispat etmişlerdir ki, insan dediğimiz varlık, ana rahminde bir-
takım devreler geçirir. Bu devrelerin her biri organik hayatımızın özel bir
devresini temsil eder. Yani bu iki tekamül zinciri arasında tam bir benzer-
lik ve paralellik vardır. Bu durumda tek bir insanın tekiimülünü incele-
mek suretiyle, insanlığın geçirdiği tekamül hakkında da bir kanaate sahip
olabiliriz. Gerçi bu, bir teori olmaktan öteye geçemez fakat değersiz de
değildir. Çünkü birtakım ana benzerlikler üzerine geliştirilmiştir ve zama-
nımızın ilmi araştırmalarında yol gösterici olma özelliğine sahiptir.20
Ancak bu değerlendirmelerine bakarak Rıza Tevfik'in Evolüsyonist bir
17. a.g.e., s. 179 vd.
18. a.g.e., s. 189 vd.
19. a.g.e.,s.265.
20. a.g.e., s. 265.
düşünür olduğunu söylemek mümkün değildir. çünkü O'nun ana endişesi
ve problemi insanın şuurlu bir varlık haline gelişinin sebep ve şartlannı
araştırmaktır. Yoksa insanın orijini problemine cevap aramak değiL.Fakat
H. Spencer felsefesi ile kısmi ilişkisi de gözardı edilemez.21
Tekamül na-
zariyesi'nin felsefedeki fonksiyonunun, sözkonusu problemleri çözme
konusunda bir ümit beklentisinden kaynaklandığını ifade eden Rıza Tev-
fik'e göre, dış dünya kendi başına ve gerçekte nasılolursa olsun, bizim
onun hakkındaki bilgimiz idrak derecemizle uygunluk gösterir. Çünkü
idrak gerecemiz dahi idrak vasıtalarımızın mükemmellik derecesine bağ-
lıdır. Insan bilgisinin rölatifliğinin ve idraklerimizin sübjektifliğinin en
önemli ve en geçerli delili budur.22
Bu bakımdan Rıza Tevfik için episte-
moloji dairesinde bilginin rölatifliğine inanmak kaçınılmaz gözükmekte-
dir.23 Ancak ondaki bu anlayışı septisizm' e götürmek mümkün değildir.
Çünkü O'na göre, bugün bizim bir şüphemiz varsa, bu tabiata dair değil,
tabiatın ötesine dairdir., Duyu organlarımız vasıtasıyla idrak ettiğimiz
varlıkların hakikatine, idrak ettiğimiz şekliyle inanıyoruz. Fakat onların
gerçekte nasılolduklarını ve ne olacağını düşünmeye başladığımızda, zih-
nimizde bir şüphe doğuyor. Bu da kaçınıln:ıazdır, çünkü duygusal değer-
lendirmemiz sübjektif bir yapı gösteriyor. Içinde yaşadığımız alemin bir
hakikat olduğuna, hayat tecrübelerimiz, bilgilerimiz ve hareketimiz birer
delildir. Ancak mutlak bir hakikat değil, sübjektif ve rölatif bir hakikat ol-
duğundan da şüphe etmiyoruz.24
Rıza Tevfik'e göre, septiklerin duyu or-
ganlarının yanıldıklarını iddia ederek sözkonusu fikri karşı çıkmaları ve
aksini ispata çalışmaları bir çelişki ve tutarsızlıktır. Çünkü bir şeyi ispata
çalışmak, birtakım şeylerin kesinliği ni kabul etmekle mümkündür. Yani
olumlu veya olumsuz birtakım hükümler gerektirir. Bu durumda da insan
septik olamaz ve septikse kendisiyle çelişir. Bu bakımdan septikler birer
şarlatandırlar .25
Kısacası dış dünyanın gerçekliğini kabul etmek ayrı, onu mutlak bir
hakikat olarak değerlendirmek ise tamamen farklı bir anlayıştır. Rıza
Tevfik'in dış dünyanın varlığını kabul ettiğini, fakat onu mutlak bir haki-
kat olarak değerlendirmediğini söyleyebiliriz. Çünkü O'na göre fenomen-
ler dünyasının mutlak hakikati oluşturması mümkün olsaydı, bu alemdeki
varlıklann hakikatini araştırma problemimiz olmaz, kısaca felsefeye
gerek duyulmazdı. Böyle olmadığı açıktır ve fenomenizm hududunda
kalış, insan zihnine takılan soruların cevaplarını vermekten uzaktır. Ken-
disi sübjektivist olarak niteleyen Rıza Tevfik, bu anlayış çerçevesinde ka-
lınması gerekliliğine inanmaktadır. Sübjektivizmi solipsizme, idealizme,
immateryalizme ve septisizme götüren anlayışlara rağbet etmemektedir.
21. Ziya Gökalp, Makaleler II, Hazırlayan Doç. Dr. S. Hayri Bolay, Kültür Bakanlığı
Yayınları: 36i, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1982, s. 66.
22. Rıza Tevfik, Felsefe Dersleri, s. 271.
23. a.g.e., s. 274.
24. a.g.a., s. 290-291.
25. a.g.e.,s.194-195.
Rıza Tevfik'de Varlık Problemi: Rıza Tevfik'e göre felsefi soruları
iki grupta toplamamız mümkündür: a- Varlığın hakikati nedir? b- Biz ona
nasıl ulaşabiliriz? Birinci soruya verilen ve verilebilecek olan cevapları
araştırmak, tenkid ve tahlil ederek değerlendirmek Ontoloji'nin sahasını
oluşturur. Esasen O'na göre bu sahaya Metafizik (mabactettabia) adı veril-
mektedir ki, bu doğrudur.26
Ancak Rıza Tevfik mabactettabia deyimini
bazan Ontoloji ile bir tutarken, bazan da Ontoloji'yi mabactettabia'ya kapı
açan bir problem alanı olarak görmektedir. Hatta O'na göre hemen her
konunun (sahanın) bir görünen yapısı, bir de arka planı vardır ki, esas fel-
sefe ve metafizik dediğimiz saha bu noktada başlamaktadır. Yani Metafi-
zik deyimi sadece tabiatın ötesi anlamında Fizik'ten sonra olarak anlaşıl-
mamalı, diğer bütün ilim dallarına da (Edebiyat, Müzik, Kimya,
Sosyoloji ... v.s.) şamilolarak
değerlendirilmelidir. Rıza Tevfik'e göre
Metafizik deyiminin "tabii şeylerin ötesi" şeklindeki anlamı insan zihni-
ne, bütün bu tabiatın bir de ötesi varmış gibi bir fikir ilham eder. Gerçek-
ten öyle olmuş ve tabiat dışında birtakım şeyler varmış da, bu ilim özel-
likle (sadece) onları konu eder bir ilim imiş gibi bir inanç meydana
gelmiştir .27
Metafizik'i bir ilim gibi kurmaya çalışan, metod ve gayesini belirle-
yen Aristoteles'in aklından kavramın etimolojisine paralel bir düşüncenin
g.eçmediğini belirten Rıza Tevfik'e göre, Aristote1es bu ilme Felsefe-i ala
(Ilk Felsefe) adını vermiştir. Manası da ilk sebepleri konu edinen "genel
felsefe" demektir.28 Bu ilimle uğraşmak isteyenlerin, herşeyden önce, me-
tafiziğin özel problemlerini iyi tesbit etmesi ve mahiyetlerini iyi değerlen-
dirmesi gerekir. Yani bu problemler uydurma birtakım şeyler midir?
Yoksa bu problemlerden herhangi biri gerçekten hakikat sınırlarının sem-
bolik bir ifadesi midir? Yahut da insan zihninin ürünü müdür? Hangi şe-
kilde olursa olsun araştırılması ve incelenmesi gereklidir?9 Metafizik
problemlerin kaynağı nedir? Eğer bu problemler bizim tabiata ait araştır-
malarımızdan veya deney sonucunda elde ettiğimiz birtakım verilerden
kaynaklanıyorsa, bu takdirde, metafiziğin pozitif ilimlerlc yakın bir ilişki-
si sözkonusudur. Yani onu da geçerli bir ilim saymak durumunda oluruz.
Çünkü zorunlu olarak ortaya çıkan birtakım problemleri ele alıyor de-
mektir ki, sözkonusu problemler diğer ilimIerin araştırma sahalarının dı-
şında kalma durumunda olduğuna göre; metafiziğe ihtiyaç kaçınılmazdır
ve bu problemlere kesinlikle cevap aranmalıdır. "Zira pekçoklarının doğ-
rudan doğruya saadetimize, i'tikadımıza taalluku vardır. Yani onların
pekçoğu (mesail-i hayatiye= question vital) dendir" .30 Ancak bu problem-
lere cevap arayacak olanlar kimlerdir? Rıza Tevfik'e göre bu görev filo-
26. a.g.e., s. 148-149.
27. Rıza Tevfik, Ma-bat-et-Tabtİyya Dersleri-Ontoloji Mebahisi, Darülfünun Matbaası,
1336, s. 9-10.
28. a.g.e., s. 10.
29. a.g.e., s. 11.
30. a.g.e.,s.19-20.
zoflanndır ve insanın mutluluğu, sosyal düzenin oluşturulması konusun-
da, sözkonusu görevin yerine getirilmesinin büyük önemi vardır.3l
O
halde Rıza Tevfik için, pozitif ilimIerden ziyade metafizik problemlerin
insan hayatında gerçekleştirdikleri rol çok daha önemlidir. çünkü insanın
mutluluğu sadece maddi dünyası ile ilgili değildir. Esas mutluluk manevi
hayatımıza aittir ve bizi bedbaht veya mutlu eden bağımsız tek tek ilimle-
rin özel birtakım teorileri değil, kainat ve hayat hakkındaki genel bakış
tarzlanmızdır .32
Metafizik bir sahanın varlığını ihmal ve inkar edenleri iki grupta de-
ğerlendiren Rıza Tevfik bunlan, tabiat ilimierinde ihtisas sahibi olanlar
ve metod itibariyle onlara dayanan pozitivist'ler olarak ayırır. O'na göre
pozitivistler, tecrübi araştırmalar neticesinde doğruluğu kabul edilmiş bir-
takım öncüllere dayanan bir felsefi anlayış oluşturmak istedikleri için,
metafiziğin bir ilim gibi ele alınabilmesi ihtimalini inkar ederek, konu ve
problemlerini ihmal etmektedirler.33
Metafizik problemlerin, gerçekten
tecrübi hakikatler sahasının ötesiyle ilgili olarak ortaya çıkan şüphelerden
doğduğunu kabul eden Rıza Tevfik, tabii ilimIerde ihtisas sahibi olan
alimlerin itiraz olgusunu da, onların araştırma sahalarının metafiziğe
oranla daha sınırlı ve daha dar olmasında bulmaktadır. Nitekim O'na göre
bu alimler, kainat dediğimiz bu olaylar ve oluşumlar dünyasını sınırlı bir
saha içine hapsolmuş bir durumda araştırmaktadırlar. Hatta yalnız bir cins
olaylar grubunu araştırma alanı olarak belirledikleri için, bu alanın dışına
taşamazlar ve bu alanın dışını göremezler. Kabul ettikleri metod dahi
buna bir engel teşkil eder. Mesela fiziki olayları açıklamak için başvuru-
lan bir metodun, ahlaki ve manevi olayları açıklamak için başvurulan bir
metodun, ahlaki ve manevi olaylan açıklamada yetersiz olacağı açıktır.34
Özellikle inançla ilgili konularda akli deliller aramak büyük bir hatadır.
Çünkü ilmi tecrübelerin ortaya koyduğu hakikatler ile, vicdani hakikatler
arasında, mahiyet itibariyle büyük fark vardır. Onlann her ikisini de aynı
mantık ölçüsü ile değerlendirmemeli, birini diğeri için delil kabul etme-
melidir.3s
ilimIerin ele aldıklan konulannı bir sebepler zinciri içerisinde değer-
lendirerek determinizm anlayışına kuvvet vermesinden hareket eden bir
kısım düşünürler, felsefeyi de tabiat kanunları üzerine bina etmek dene-
melerine girişmişlerdir. Kısaca ilme dayalı ve onun il~eleri ile aksiyomla-
rına bağlı bir felsefi anlayış geliştirmek istemişlerdir. IlimIerin ilkelerinin,
aksiyomlarının ve prensiplerinin mahiyetini ve gerçek değerini araştıranın
31. a.g.e., s. 20.
32. a.g.e .• s. 20-21.
33. a.g.e., s. 23.
34. a.g.e., s. 23-24.
35. Rıza Tevfik, Abdülhak Hamid ve Mülahazat-ı Felsefiyesi, İstanbul: Kanaat Kütüp-
hanesi, Dersaadet 1334, s. 75.
ancak felsefe olduğunu kabul eden Rıza Tevfik için, bundan daha yanlış
bir düşünce olamaz.36 Çünkü O'na göre ilmin birtakım prensipleri kabul-
lenmeye bağlı olduğu gibi, tabiat kanunlan da mutlak ve zorunlu değil,
ancak mümkündür. Tek tek olaylarla ilgili kanunlar zorunlu gibi gözük-
mesine rağmen, yine de mutlak değil şartlıdırlar.3?
Bu bakımdan determi-
nizm tecrübi ilimierin bir metodu olarak bir değere sahiptir fakat eşyanın
hakikati ile hiç alakadar değildir.38
Bu düşünceleri doğrultusunda Rıza
Tevfik'in ne Auguste Comte'un anladığı manada bir pozitivizmi ne de sa-
dece materyalizmin bir metodu olarak görülen determinizm'i benimsedi-
ğini söyleyebiliriz.
Rıza Tevfik, insan aklının varlık hakkındaki değerlendirme tarzını
ise kendine göre şöyle açıklamaktadır: Varlık, çözülmesi en güç problem-
lerden biridir. Biz onu kendi benliğimizde apaçık bir hakikat olarak his-
settiğimiz için, yokluğa inanamıyoruz. Halbuki asıl gözlemlediğimiz, var-
lık değil, sürekli bir değişim ve dönüşümdür. Sabit olan birşey varsa, o
da, kendi benliğimizle şuurumuzdur. Bu anlayışla Varlık'ı dışta bir haki-
kat olarak değil, bizde bir his, ben'imize ait bir duygu olarak değerlendi-
rebilirdik. Fakat böyle bir değerlendirmeye imkan vermeyen mantıki bir
inanç ilkesi vardır. Bu)lkeye göre, hiçlikte bir değişme ihtimalinden bah-
setmek imkansızdır... Oncelikle birşeyolmalı ki, değişme mümkün olsun.
Bu sebeple, elbette dışta birşeyolmak gerektir ve o her ne ise sürekli ola-
rak bir oluşum ve değişim göstermektedir. Henüz kesin bir varlık yapısı
kazanmamış, öteden beri oluş içinde ve gelecekte de oluş hali devam
etme durumundadır. Gerek insan olarak bizler, gerekse maddi varlıklann
hepsi sürekli bir dönüşüm içerisindedirier. Varlığın en küçük bir parçası
bile yok olmuyor, bir halden başka bir hale dönüşüm gösteriyor. Fakat
böyle bir hüküm sübjektif ve zanna dayalıdır. Her ne kadar tecrübelerimi-
ze dayanıyorsa da, tecrübelerimizin sınırlı ve tek tek olaylara dayalı oldu-
ğu düşünülürse, böyle bir anlayışın bütün varlıklar için geçerli olması dü-
şünülemez. Biz kendi tecrübe sahamızda hiçbir şeyi var ve yok
edemediğimizden böyle bir hüküm veriyoruz. Aklımız da bu hükmü doğ-
ruluyor gözüküyor. Böyle olunca, herşeyancak form olarak yok oluyor
demektir. Form olarak bir kez bozulan bir varlığın, yeniden aynı forma
sahip olması, özellikle, mümkün veya zorunsuz varlıklar için geçerli gö-
zükmüyor. Oluş ve değişme sürekli olarak devam edip gidecektir.39
Rıza Tevfik ve Estetik: Estetik kelimesinin eski yunancada duygu,
his gibi manalara gelen aestesisına kavramından türemiş olduğunu belir-
ten Rıza Tevfik, kavramın kaplarnı içerisine iç ve dış duyum'un tamamı-
nın girdiğini söyler. Mesela bir manzarayı seyretmek dış duyumla ilgili
36. Rıza Tevfik, Ontoloji Mebahisi, s. 42.
37. a.g.c., s. 43.
38. Rıza Tevfik, Bergson Hakkında, Dar'ül-FünGh Matbaası, 1337, s. 48.
39. Rıza Tevfik, Abdülhak Hamid ve Mülazat-I Felsefiyesi, s. 66-67.
olduğu halde, o manzaradan duyulan zevk ise iç duyumla ilgilidir. Estetik
kelimesinin manası bütün bu duyguları kapsamaktadır.40 Estetik kelimesi
oldukça geniş manalarda kullanılmış olmasına rağmen, Rıza Tevfik konu,
gaye ve metodundan bahsetmek istediği ilmi, bu kadar geniş manada ele
almaz. Kavramı eski Yunan filozofları gibi ele almanın bizi epistemoloji-
den kurtaramayacağına dikkat çeken Rıza Tevfik, Estetik kavramını sınır-
landırarak, "Bediiyyat mesailiyle uğraşan ilim"41olarak değerlendirir. O,
estetik kavramını ilmi bir terim olarak ilk defa ortaya koyan Alman düşü-
nürü Baumgarten'ın Yunan filozoflarının değerlendirme tarzlarından kur-
tulamadığını belirterek, Baumgarten nazarında Estetik'in dış uyumla elde
edilen varlık bilgisinin ilmi olarak kaldığını söyler. Baumgarten'dan
gelen bu anlayışın, bed'iyyat ile doğrudan veya dolaylı olarak bir ilgisi-
nin bulunmadığnı kaydeden Rıza Tevfik, kendisinin konu olarak ele aldı-
ğı Estetik'in de sözkonusu anlayışla en küçük bir ilgisinin olmadığını be-
lirterek şu açıklamayı yapar: "(Estetik) yalnız mesail-i bedi'iyye
telakkıyatına hasr-ı maksat eden bir ilm-i mahsusun ismi olmuştur ki,
bugün biz onu ancak bu mana ile telakki edebiliriz. Başka manası yok-
tur" .42
İnsan bilgisini, mantık ve estetik olarak iki büyük sınıfa ayıran Ba-
umgarten, akıl temeline dayanan mantık'ta en ileri ilmi seviyenin, açık,
seçik ve kesin bilgiye ulaşmak olduğunu; hissiyat temeline dayanan este-
tik'te ise bu seviyenin, his kavramının anlamını yakalamak olduğunu be-
lirtir.43Estetik'ten anladığı mana itibariyle Baumgarten 'dan tamamen ayrı
düşünen Rıza Tevfik, his kavramına verdiği önemde onunla aynı kanaati
paylaşır gözükür. Ancak O'na göre, "açıktır ki (Baumgarten)'ın anladığı
ve istediği gibi bir (estetik) ilmi teessüs edemedi, hem edemezdi de!..."44
Çünkü kendisine konu olarak duyulur idraki, metod olarak da deneyi alan
ilimler çoktan kurulmuş ve belli aşamalar kaydetmişlerdi. Bu sebeple Ba-
umgarten güzellik' i estetik ilminin asli gayesi olarak yorumlamış ve este-
tik kavramı bundan sonradır ki, güzellik ilmi olarak kullanılmaya başlan-
mıştır.45
Rıza Tevfik, i. Kant'ın Estetik ve Transendental Estetik kavramları-
na yüklediği manayı ise kısaca şöyle izah eder: Kant estetik kelimesini
teknik bir terim olarak kullanırken, ona Baumgarten 'la aynı manayı yük-
ler. Fakat güzelliğin bu ilirnde gaye olduğuna dair Baumgarten tarafından
ileri sürülen iddiayı bütün yönleriyle reddeder. Çünkü duyunun niteliği
ile ilgili olan problemlerin bir ilim konusu olabileceğini o zamanlar pek
mümkün görmüyordu. Kant'ın düşüncesinde estetik, duyum felsefe-
40. Rıza Tevfik, Esthetic, İstanbul, Darü'l-Fünun Matbaası, 1336, s. 3.
41. a.g.e., s. 6-7.
42. a.g.e., s. 10.
43. a.g.e., s. 12.
44. a.g.e., s. 13.
45. a.g.e., s. 13 vd.
si'nden başka birşey değildir. Transendantal Estetik ise, her türlü duyum-
dan ve tecrübeden önce bulunan başlangıç ilkelerini konu olarak alan
saha olarak niteleniyordu. Bu durumda Kant'a göre Transendantal Estetik
adını alan felsefe disiplini, özellikle zaman ve mekanın mahiyetinden
bahseden bir ilim olacaktı.46
Bu değerlendirmelerden sonra Rıza Tevfık'e göre, özellikle, güzel-
lik, ulviyet, dehşet gibi heyecanlarımıza taalluk eden ve bu heyecanların
sonucu olarak ortaya çıkan san'at eserlerini kendisine konu olarak alan
bir ilim vardır ki, Estetik ancak ona derler.47
Rıza Tevfik'in sahasını bu
şekilde belirlediği estetik'le ilgili esas çalışmaları Bağçe ve Rübab mec-
mualarında yazmış olduğu yazılarında kendini gösterir. Özellikle Bağçe
mecmuasında onbeş tefrika halinde kaleme aldığı Hüsn ve Mahiyeti adlı
yazısı O'nun Estetik ilmi ve güzellik kavramı hakkındaki düşüncelerini
yansıtır. Estetik'te felsefe, ilim ve tenkit olarak üç ayrı yönden bahseden
Rıza Tevfik, güzellik kavramını kendisine konu olarak alan iki tür este-
tik'ten bahseder: a- Felsefi estetik ki doğrudan doğruya güzellik kavramı-
nı konu olarak alır; b- Sanat eserlerinde ortaya konmaya çalışılan güzellik
için lüzumlu şartları araştıran estetik ki, asıl ilim sayılacak olan da
budur.48
Ancak Rıza Tevfik daha ziyade felsefi estetik üzerinde durur.
Güzellik kavramını tahlil etmeye çalışırken ontolojik bir yaklaşım içeri-
sindedir. Dışımızdaki eşyada bizatihi güzellik var mıdır? sorusunu, dışı-
mızda bizatihi bir şey var mıdır? şeklindeki bir soruya vereceği cevapla
temellendirmeye çalışır. Çünkü O'na göre dış dünyada bağımsız bir var-
lık'ın bulunduğunu ve bu varlığın aldığı bazı durumların bizde güzellik
hissini uyandırdığını ispat edebilirsek, problem daha geniş olarak ele alı-
nabilir.49
Rıza Tevfik'e göre dış dünyanın varlığı konusunda çeşitli anla-
yışlar vardır (İdealizm, Sensüalizm, Realizm, Materyalizm ... gibi). O'na
göre bu konudaki en doğru yaklaşım, varlık aleminin bir duyularla hisse-
dilen, bir de kendi kendine var olan iki yönünün bulunduğunu iddia eden
anlayıştır. Ye bu anlayış çerçevesinde güzellik problemiyle ilgili iki yak-
laşım ortaya çıkar: 1- Eski maddeci filozofların iddia ettikleri gibi süje-
den bağımsız bir dış dünya varsa, güzellik de bu dış dünyanın eseri olarak
kaynağını dış dünyada bulur. 2- Idealist filozofların dedikleri gibi insan
zihninden bağımsız bir dış dünya sözkonusu değilse, güzellik dediğimiz
duygu da insan ruhunun, insan zihninin bir icadıdır ve kaynağını her insa-
nın kendi vicdanında aramamız gerekir .So Rıza Tevfik daha sonra kısa bir
Estetik Tarihi bilgisi verdikten sonra yeniden asıl soruya geri dönerek (dı-
şımızdaki varlıklarda bağımsız olarak güzellik diye bir şey var mıdır?)
cevap aramaya çalışır. Ancak Rıza Tevfik'e göre bu soru yanlıştır ve
46. a.g.e., 5.17-23.
47. a.g.e., 5. 32.
48. Bağçe, C.LI, nr. 50,1325,5.379.
49. a. mecmua, 5.380.
50. Bağçe,C.1I,nr.51,1325,5.396.
"Bizim güzellik diye hissettiğimiz duygunun dışımızdaki maddi sebebi
nedir? Bu sebebin etki etmesi ne şekildedir?" şeklinde düzeltilmelidir.
çünkü O'na göre bizim dışımızda bağımsız olarak bir güzellikten bahse-
demeyiz. Sadece güzelliği bir his olarak bize duyuran maddi bir sebepten
bahsedebiliriz. Bu maddi sebep de kendi kendisine bizzat güzelolmadığı
halde, varlığını bize duyurunca (hissettirince) güzelolabilmektedir?
İşte asıl çözülmesi gereken problem budur. Güzellik'in tabiatda başka,
san'atda başka olduğuna, tabiatda çirkin olan bir varlığı, san'atın güzel
gösterebileceğine dikkat çeken Rıza Tevfik için san'attaki güzelliği ken-
disine konu olarak alan estetik'tir.
Rıza Tevfik'in, tabiatda ve sanatta güzellik nedir? sorusunu ortaya
koymasına rağmen bunlara cevap aramaktan ziyade güzellik algısının
şartlarını tahlil ettiğini görmekteyiz.5'
Bu bakımdan onun güzellik konusuyla ilgili düşünceleri berrak bir
şekilde ortaya konulamamıştır. Ancak Rıza Tevfik'in gerek felsefede ve
gerekse San'atda mensub olduğu akımın, sübjektivizm olduğunu söyleyebiliriz.
Kendi ifadesiyle "Tabiat-ı camideye kendi ruhundan bir şu'le-i hayat izafe edebilmek ve hadd-i za-
tında ma'nasız şeylere bir ma'na vererek onlan canlandırabilmek ancak
sübjektivizmin kabiliyeti ve ma'rifetidir. İşte bütün bu sebeplerden dolayı
san'atda, yalnız san'atda değil, felsefede ve herşeyde onu tercih ediyorum
ve hakkım vardır" .52
Gerek siyası ve sosyal hayatta oynadığı aktif rolden dolayı, gerekse
felsefeye olan vukufiyeti itibariyle, yaşadığı çağda oldukça etkili bir şah-
siyet olan Rıza Tevfik, kendine mahsus felsefi bir sistem kuramamışsa
da, felsefeye katkılarından dolayı "filozof' sayılabilecek bir düşünürü-
müzdür. O'nun materyalist, determinist, pozitivist, evolüosyonist, indivi-
dualist... vs. sayılmasına imkan gözükmemektedir. Belli konuları izah
ederken sözkonusu "izm"lerin etkilerini kendisinde görmemize rağmen,
onu belli bir izm'e dahil etmek gerekirse, sübjektivist olduğunu söyleme-
nin daha doğru olacağı kanaatindeyiz* .
51. Bağçe, nr. ıo, s. 149 vd.; m. 16, s. 235 vd.
52. Rübab Mec.,C. Il, No: 81, 1329-1331, s. 524.
