Ebû Saîd SİCZÎ
Yavuz Unat 01 Ocak 1970
Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed b. Abdilcelîl es-Siczî (ö. 415/1024)
Matematikçi ve astronom.
X. yüzyılın ortalarına doğru Sicistan’da doğdu. Henüz onlu yaşlarında iken İskenderiyeli Pappus’tan çeviriler yaptığı ve 358 (969) yılından önce kesenler teoreminin delilleri üzerine bir risâle yazdığı bilinmektedir. 969’da Şîraz sarayına girdi, o yıl Abdurrahman es-Sûfî’nin dönence gözlemlerine katıldı ve sarayda Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Veycen Kûhî ve Nazîf b. Yümn gibi önemli astronomlarla tanıştı. el-Medhal ilâ ?ilmi’l-hendese adlı eserinde Sicistan’da bir planetaryum inşa ettiğini söyler. Muhtemelen aynı yıllarda Hermes, Batlamyus ve Dorotheus’un eserleriyle kendi zamanının eserlerini temel alarak ve şahsî yorumlarını da ekleyerek bir astrolojik tablo hazırlamış, sonraki dönemlerde bazı astrologlar onun bu tablosundan alıntı yapmıştır.
Ebû Saîd es-Siczî’nin en önemli çalışması Risâle fi’ş-şekli’l-kattâ?dır. Eser iki yardımcı önermeyle (lemma) başlar ve daha sonra bunlara bağlı olarak on iki teorem verilir. Risâlede yer alan iki yardımcı önerme şöyledir:
Şekildeki bir GDB dairesinin çapı E boyunca uzatılsın; bu durumda GD kirişinin E noktasında ve GB kirişinin K noktasında kesilmesiyle şu orantılar elde edilir:
Eserleri. 1. Risâle fi’ş-şekli’l-kattâ? (Haydarâbâd 1368/1948). J. L. Berggren bu eserin bazı bölümlerini tercüme etmiş ve incelemiştir (bk. bibl.). 2. Misâhatü’l-üker bi’l-üker (nşr. Ali İshak Abdüllatîf, el-Mevrid, XVI/2 [Bağdat 1987], s. 123-150). 3. Berâhînü Kitâbi’l-Öklîdis fi’l-usûl. Eser üzerine P. Crozet bir inceleme yapmıştır (bk. bibl.). 4. Fî İhrâc hattin müstakim ilâ hattin mu?tân min noktatin mu?tât bi-tarîki’t-tahlîl ve’t-terkîb ve vuku?i’n-nukat ve ta?dîdihâ ve ihdâsi’z-zâviye. Rüşdî Râşid tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Archives internationales, XXXVII [Paris 1987], s. 263-296). 5. Kitâb fî teshîli’s-sübül li’stihrâci’l-eşkâli’l-hendesiyye (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Resâ?ilü İbn Sînân içinde, Küveyt 1403/1983, s. 339-372). 6. İstihrâcü’l-muvassateyn ve kısmetü’z-zâviyeti’l-müstakime bi-selâseti aksâmin mütesâviye bi-tarîki’l-hendese (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Mecelletü’l-ma?hedi’l-mahtûtât, XXVIII/1 [Küveyt 1404/1984], s. 124-131). 7. Havâssü’l-a?mideti’l-vâkı?a mine’n-noktati’l-mu?tât ile’l-müsellesi’l-mütesâviyyi’l-adlâ?i’l-mu?tâ bi-tarîki’t-tahdîd. J. P. Hogendijk eseri İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XIII [Frankfurt 2000], s. 129-164). 8. Kitâb fi’l-?ameli’l-müsebba? ve kısmeti’z-zâviyeti’l-müstakimeti’l-hatteyn bi-selâseti aksâmin mütesâviyetin. Carl Schoy tarafından Almanca’ya çevrilen bu eseri (ISIS, VIII [1926], s. 21-40) J. P. Hogendijk İngilizce tercümesiyle birlikte neşretmiştir (Archive for History of Exact Sciences, XXX [Heidelberg 1984], s. 290-316).
Siczî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Medhal ilâ ?ilmi’l-hendese, Kitâbü’l-Mesâ?ili’l-muhtârât (İbrâhim b. Sinân’ın el-Mesâ?ilü’l-muhtârât’ından bazı örnekler), Risâle fî keyfiyyeti tasavvuri’l-hatteyn ellezeyn yakrubân ve lâ yeltekıyân, Risâle fi’l-havâssi’l-kubbeti’z-zâ?ide ve’l-mükâfiye, Mukaddime fi’l-hendese, Risâle fî ihrâci’l-hutût fi’d-devâ?iri’l-mevzû?a mine’n-nukati’l-mu?tât, Fî İstihrâc hattin müstakim ile’l-hatteyni’l-müstakimeyni’l-mefrûzayn, İstidrâkü’ş-şek fi’ş-şekli’r-râbi? ?aşer mine’l-Makaleti’s-sâniye min Kitâbi’l-Usûl, Risâle fi’l-cevâb ?ani’l-mesâ?ili’lletî sü?ile ?anhâ fî ba?zi’l-eşkâli’l-me?hûze min Kitâbi’l-Me?hûzât li’l-Arşimîdis, Risâle fî cevâbi mes?eletin ?an Kitâbi Yûhannâ b. Yûsuf fî inkısâmi hattin müstakim bi-nısfeyn ve tebyîni hata?i Yûhannâ fî zâlike, Kitâb fi’l-mahrût ve’l-kürre ve’l-üstüvâne, Kitâb fî ihrâci hatteyn müstakimeyn min noktateyn mefrûzateyn yuhîtân bi-zâviyetin ve ihrâci selâseti hutût min selâseti nukat, Burhânü Kitâbi Abulûniyûs fi’d-devâ?iri’l-mütemâsse, Kitâbü Terkîbi’l-eflâk, Kitâbü’l-Me?ânî fî ahkâmi’n-nücûm, Kitâbü Hulûli’l-kevâkibe’l-bürûce’l-isney ?aşer, Kitâbü’l-Medhal ilâ ?ilmi ahkâmi’n-nücûm, Kitâbü’l-?Amel bi’s-safîhati’l-âfâkıyye, Kitâb fî kavânîn mizâcâti’l-usturlâbi’ş-şimâlîma?a’l-cenûbî (Bîrûnî tarafından İsti?âbü’l-vücûhi’l-mümkine fî san?ati’l-usturlâb adlı eserinde kullanılmıştır; bu eserler ve diğer çalışmalarının bir listesiyle yazma kayıtları ve bazıları üzerine yapılan çalışmalar için bk. Sezgin, bibl.; Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 110-114). Fuat Sezgin, Siczî’nin bir kısmı henüz üzerinde çalışılmamış on dört risâlesinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshasının (Reşid Efendi, nr. 1191) tıpkıbasımını J. P. Hogendijk’in yazdığı bir girişle birlikte neşretmiştir (Mecmû?a min resâ?il hendesiyye, Frankfurt am Main 2000).
