Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin
Dr. Mehmet HÂLEOĞLU 01 Ocak 1970
Osmanlı tarihinin en önemli şeyhülislâmlarından, tefsir ve fıkıh âlimlerinden birisi olan Ebussuûd Efendi, 17 Safer 898/1490 tarihinde İskilip'te doğmuştur. Babası Muyiddin Muhammed, "hünkâr şeyhi" diye tanınmaktadır. Rivayetlere göre, annesi Sultan Hatun da meşhur âlim Ali Kuşçu'nun kızıdır. İlk derslerini babasından, Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi'den, Mevlâna Seyyid-i Karamanî'den ve Kemalpaşazâde'den almıştır. 2. Bayezid döneminde padişahın dikkatini çekerek "çelebi ulûfesi" denen 30 akçe ile taltif edilmiş, bilâhare Seyyidî Efendi'nin kızı ile evlenmiştir. 1520 yılında İnegöl İshak Paşa Medresesi'ne tayin edilmiş, akabinde Davud Paşa, Mahmud Paşa ve Gebze'deki Mustafa Paşa medreselerine müderris olmuştur. 1528 tarihinde ise Sahn-ı Semân Medresesi'ne tayin edilmiş ve beş yıl bu görevde kalmıştır. Bundan sonra, Bursa ve İstanbul kadısı olmuştur. 1537 tarihinde Kanunî Sultan Süleyman'ın Korfu Seferi'nde Rumeli Kazaskerliği'ne getirilerek sekiz yıl bu makamda görev yapmıştır. 1545 tarihinde ise Fenarîzâde Muhyiddin Efendi'nin yerine şeyhülislâm olmuş, ölünceye kadar tam 30 yıl bu makamda kalmıştır.
Padişahlar Kanunî Sultan Süleyman ve 2. Selim döneminin en gözde ve nüfuzlu âlimi olmasına rağmen, siyasî işlere karışmaktan son derece imtina etmiştir. Kanunî onun re'yi (görüşü) ile başlayan ve elinin değdiği meselelerin hayırla neticeleneceğine kâni idi. Süleymaniye Camiî'nin temel atma merasimini Ebussuûd Efendi icrâ etmiştir. Kanunî'nin son seferi olan Zigetvar'da kendisine yazdığı mektupta yer alan "hâlde haldaşım, sînde sindaşım, âhiret karındaşım, tarîk-i hakda yoldaşım..." ifadeleri, onun padişah nezdindeki itibarını göstermeye kâfidir. Sultan 2. Selim de kendisine son derece saygı göstermiştir. Zaten sonraki dönemlerde meşhur olan ilmiye ricâli de onun talebesidir.
Ebussuûd Efendi gayet çalışkan, müderrisliği esnasında derslerini kaçırmayan, müftülüğünde de her gün pek çok meselede fetvalar veren bir kimsedir. Bir gün sabah namazından ikindiye kadar 1413 fetva verdiğini kendisi ifade etmektedir. Kanunî döneminin tımar, zeamet ve toprak meselelerini şeriatın müsaade ettiği nispette örf ve âdetlere dayanarak fetvaları ile yoluna koymuş, "mülâzemet usulü" denen kadıların görev bekleme müddetlerini de bir nizam ve intizama bağlamıştır. Döneminde tasavvuf ve mutasavvıflarla münasebeti ve onlara biraz mesafeli olması, hattâ verdiği bazı fetvalar sonradan tenkit edilen hususlardandır. Vakıfları ihyâ etme gayesiyle âmmenin de menfaatine olan "para vakıflarına" cevaz vermesi önemlidir.
Türkçe, Arapça ve Farsça bilgisi mükemmel olan Ebussuûd Efendi, daha ziyade Türkçe şiir ve manzumeler kaleme almıştır. Kendisine manzum olarak sorulan sorulara da manzum cevaplar verdiği, Hafız Divanı'nı zamanının mutaassıplarına karşı müdafaa ettiği bilinmektedir. Devrinin meşhur müfessir ve şeyhülislâmı olan büyük âlim 84 yaşında vefat ettiğinde (23 Ağustos 1574), Haremeyn uleması gaip namazını kılmıştır. Cenazesi Eyüp Sultan civarındadır. Soyu, Rumeli Kazaskerliği'ne kadar yükselen küçük oğlu Mustafa Efendi'den devam etmiştir. İskilip havalisinde ve İstanbul'un bazı yerlerinde hayrât ve vakıfları bulunmaktadır.
