ENDERUNLU VÂSIF (ö. 1824)
Abdülkadir Karahan 01 Ocak 1970
Divan şiirinin daha çok şarkılarıyla tanınan son temsilcilerinden.
Asıl adı Osman Vâsıf olup bostancıbaşılıktan sadrazamlığa yükselen Elbasanlı Arnavut Halil Paşa’nın kardeşinin torunudur. İstanbul’da doğduğu bilinmekle beraber doğum tarihi hakkında kesin bir kayıt yoktur. Öğrenim yılları ve ilk görevlerinden hareketle yaklaşık 1771’de dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Kaynaklarda ailesi ve çocukluk yılları hakkında da yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak Türk kültür ve edebiyat tarihine birçok şair, hattat, mûsikişinas ve edip kazandırmış olan Enderun’dan yetiştiği bilinmektedir. Eğitim ve öğrenim gördüğü Enderun Saray Mektebi’nde yetiştiği için Enderunlu veya Enderûnî lakabıyla anılan Vâsıf III. Mustafa, I. Abdülhamid. III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmud dönemlerinde yaşamıştır.
İlk gençlik yıllarında Halil Paşa’nın yardımıyla, acemi oğlanlarının Enderun Mektebi için yetiştirildiği okullardan biri olan Galata Sarayı’na yerleştirildi. Ancak burayı bitirdikten sonra belki yeterli derecede başarılı görülmediği için, belki de hâmisi Halil Paşa’nın düşmanlarının etkisiyle Enderun’a alınmadı. Muhtemelen kendisini çekemeyenlerin iftiraları yüzünden bir süre bazı güçlüklerle karşılaştıysa da daha sonra Silâhdar Süleyman Paşa’nın kaftancısı olunca bu durumdan kurtuldu. Onun saraydaki hizmeti, Topkapı Sarayı’nda Enderûn-ı Hâssa Koğuşu’na kabulü ile başladı ve ardından önemli sayılabilecek başka görevlerle devam etti. III. Selim’e yedi kaside sunduğu ve takdir gördüğü bilinmektedir. IV. Mustafa’nın (1807-1808) cülûsundan sonra padişahın hizmetlerini gören Has Oda erkânı arasına alındı, ardından hünkâr başlalası oldu. 1815’te peşkir ve anahtar ağalığına, nihayet 1817’de kiler kethüdâlığına kadar yükseldi. IV. Mustafa ve II. Mahmud devirleri onun için bir bakıma ikbal yılları olmuştur. Kiler kethüdâlığı ile taltif edildiğinde bizzat II. Mahmud’un huzurunda kendisine hil‘at giydirilmiş, şair de bu padişah için dört kaside ve çeşitli vesilelerle altmış kadar tarih manzumesi yazarak bağlılığını göstermiştir.
Sarayda otuz yıldan fazla hizmet gördükten sonra 1819’da kendi arzusuyla çırağ edildi ve hâcegân payesi de verilerek Bolayır’daki Şehzade Süleyman Vakfı’nın mütevelliliğine tayin edildi. Ancak burada uzun süre kalmadı, hayatının son yıllarını yine İstanbul’da geçirdi. Kaynaklarda, Vâsıf’ın İstanbul’da Tophane semtinde bir evi bulunduğu ve bunun 1823 yılında çıkan büyük Tophane yangınında tamamen yandığı belirtilmektedir (İzzet Molla, s. 95). İstanbul’da vefat eden Vâsıf’ın mezarı Üsküdar’da Karacaahmet’te Mimar Kasım’ın kabri yakınındadır. Mezar taşında, yakın dostu İzzet Molla’nın, “Şuarâ matem edip yazdı mücevher târîh/Rûh-ı Osman’a ede Vâsıf’ı terfîk ilâh (1240)” tarih beytiyle sona eren yedi beyitlik kıtası yazılıdır. Vâsıf’ın kardeşi Sâdullah Efendi de (Ağa [?]) mûsikişinas olup Enderûn-ı Hümâyun’da müezzinbaşılığa kadar yükselmiştir (Öztuna, II, 249-250).
Vâsıf’ın iri cüsseli, rindmeşrep, hoşsohbet eğlenceyi seven, yemeye içmeye düşkün ve biraz da umursamaz bir kişiliği olduğu kaydedilmektedir. Ömrünün sonlarına doğru şiirlerini gözden geçirdiği, muhtemelen açık saçık olanlarını ve değersiz bulduklarını yaktığı bildirilmektedir. Bu husus İzzet Molla tarafından nazmedilen mezar kitâbesinde de dile getirilmiştir. Buna rağmen Vâsıf’ın yine de hacimli bir divanının bulunması, onun çok fazla şiir söylemiş bir şair olduğunu ortaya koymaktadır.
Divan edebiyatının hemen bütün nazım şekillerinde örnek veren Vâsıf, aynı zamanda bu edebiyatın şarkı nazım şekliyle en fazla eser veren şairidir. Aruzun pek az kullanılan kalıplarını başarıyla kullanabilmiştir. Onun başta Nedîm olmak üzere Enderunlu Fâzıl gibi XVIII. yüzyılda divan şiirinde mahallîleşme akımını başlatan şairlerin etkisinde kaldığı görülmektedir. Şöhretini daha çok gazelleri ve özellikle şarkılarına borçlu olan Vâsıf’ın bütün şiirlerinde daima Nedîm’e bağlı bir taraf vardır. Ancak eski şiirin kurallarını ve estetik değerlerini fazla umursamaması, güzel şiirler yazamamasına sebep olmuştur. Başta kasideleri olmak üzere gazelleriyle şarkılarında bazı özellikler kendi mizacı ve yetişme tarzına göre gelişmesine rağmen bunlarda Nedim’in getirdiği birçok yenilik de açıkça görülmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden biri Vâsıf’ın da Nedîm gibi zekâsı, neşesi, tecessüsleri ve konuştuğu dile kadar sanatının birçok unsurlarıyla İstanbullu olmasıdır. Bundan dolayı Vâsıf’ın şiirlerinde İstanbul giyim kuşamı, İstanbul ağzı, İstanbul mesireleri ve Boğaziçi önemli bir yer tutar.
Enderunlu Vâsıf, divan şiirinin lugatına ve sanat kaidelerine sadece dıştan hâkim olup kaynaklarına inememiştir. Ustalığı mısra içinde kalır ve kelimeden öteye geçmez. Onda, divan şairlerinin büyük bir kısmında görülen mazmunlara fazla rastlanmaz. Öte yandan divan şiirinde oldukça önemli bir yer tutan tasavvufla ilgisi de azdır. Bu özellikleriyle Vâsıf eski terbiyenin yetiştirdiği orta seviyede bir şairdir. Ancak bir taraftan şiir diline günlük hayatı ve mahallî renkleri sokması, diğer taraftan şiirin üzerinde serbestçe oynaması, onu Türk edebiyatında Türk dili ve folkloru açısından önemli bir şair yapmıştır. Özellikle şarkılarında neşeli bir ruh hali hâkim olan Vâsıf, eski şiir anlayışına göre zaman zaman edep dışı (perde - bîrûnâne) şiirler de yazmıştır.
Hârâbat mukaddimesinde Vâsıf’ın şairliğini takdir eden Ziyâ Paşa, ancak onun kültür ve bilgisinin yetersiz olduğunu belirterek doğuştan gelen şairlik gücüyle bazı güzel şiirler yazdığını söyler. Nâmık Kemal ise Tahrîb-i Harâbât’ta Vâsıf’ın şiirlerinin tutuk olduğunu, onun yaşadığı dönemin konuşma diline yöneldiğini, fakat aruz veznini bırakıp heceyle yazmadığı için başarılı olamadığını belirtir.
Şairin tek eseri yazma ve basma nüshaları bulunan mürettep divanıdır. Divanının İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde biri tam, biri de epeyce eksik iki yazma nüshası vardır (TY, nr. 2791, 5590). Özellikle Dîvân-ı Gülşen-i Efkâr-ı Vâsıf-ı Enderûnî başlığını taşıyan nüsha (nr. 2791), Bağdat’ta güzel bir ta‘lik hattıyla Hasan Efendi adlı bir hattat tarafından yazılmış olup 5000 beyti aşan bir hacimdedir. Eser iki münâcât, beş na‘t, Mevlânâ’ya bir na‘t, dördü III. Selim, üçü II. Mahmud ve biri vâlide sultan hakkında methiye, bir kasîde-i ramazâniyye, seksen dokuz tarih, 139 gazel, bir terkibibend, bir kadının kızına öğütleriyle onun cevabını ihtiva eden otuz üç bentten oluşan iki muhammes, 218 şarkı ile bir müseddes, altmış beş kıta ve on bir müfredden meydana gelmektedir.
Vâsıf divanı bir defa Bulak’ta (1257), iki defa da İstanbul’da (1257, 1285) basılmıştır. Kahire baskısı ile İstanbul’daki ikinci baskıda başlık Dîvân-ı Gülşen-i Efkâr-ı Vâsıf-ı Enderûnî’dir. Birbirinin aynı olan bu iki baskıda 5968 beyit tutarında 531 şiir vardır. Bunlar dört münâcât (üçü kıta, biri muhammes), on iki na‘t (on biri kıta, biri muhammes), on bir methiye (kaside), doksan tarih (seksen altısı kıta, ikisi kaside, biri müsebba‘), biri terciibendi, 141 gazel, 217 şarkı (188’i murabba, yirmi dördü muhammes, dördü müseddes, biri gazeli, iki tahmis, bir taştîr, üç terkibibend, elli yedi kıta ve on bir müfreddir. 1257 tarihli İstanbul baskısının adı ise Vâsıf Osman Bey Divanı olup bu baskıda toplam 5688 beyit hacminde 516 şiir bulunmaktadır.
Enderunlu Vâsıf bazı kasır, köşk ve saray gibi yapılar için kitâbeler de yazmıştır. Üsküdar’da II. Mahmud dönemine ait Şerefâbâd Kasrı’nın kapısı üstünde bulunan manzum kitâbe bunlardan biridir. Aynı zamanda iyi bir mûsikişinas olan Vâsıf güfteleri en çok bestelenen şairlerden biridir. Şarkılarından bir kısmı başta kardeşi Sâdullah Efendi ve Zekâi Dede Efendi olmak üzere tanınmış mûsiki üstatları tarafından bestelenmiş olup günümüzde de icra edilmektedir (bestelenmiş şarkıları ve bestekârları için bk. Öztuna, II, 581-583).
