Tarık Zafer TUNAYA (1916-1991)
M. Şükrü Hanioğlu 01 Ocak 1970
Anayasa hukukçusu ve yazar.
7 Şubat 1916 tarihinde İstanbul’da doğdu. 1936’da Saint Bénoit Lisesi, 1940’ta İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. 1942’de aynı fakültenin Esas Teşkilât Hukuku Kürsüsü’nde asistanlığa başladı. Charles Crozat’nın danışmanlığında hazırladığı Müessese Teorisinde Fikir Unsuru ve Bazı Hususiyetleri başlıklı doktora tezini 1946’da tamamladı. Bu çalışmayı hocasının da derinden etkilendiği Maurice Hauriou’nun “müessese kuramı”na dayandırmıştır. En önemli eseri olan Türkiye’de Siyasi Partiler dahil Osmanlı siyasî düşüncesi ve örgütlenmeleri üzerine kaleme aldığı bütün eserleri bu kuramın derin izlerini taşır. Tunaya’nın anılan kitabı, söz konusu kuramın Türk tarihine uygulanmasının en güzel örneği olmasının yanında son dönem Osmanlı ve Cumhuriyet siyasî partileri hakkında bilgi veren temel bir eserdir ve literatürde en çok atıfta bulunulan çalışmalardandır.
Doktorasını tamamladıktan sonra kadrosu Umumi Amme Hukuku Kürsüsü’ne nakledildi. 1948’de Âmme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyet’in Fikir Cereyanları başlıklı doçentlik tezini hazırladı ve 1950’de doçent oldu. Doçentlik çalışması, Peyami Safa’nın Türk İnkılâbına Bakışlar (1938) adlı kitabının ardından yaygın biçimde tartışılmaya başlanan, 1908 sonrası Osmanlı düşünce tarihi konusunda kaleme alınmış ilk kapsamlı çalışmadır. Teksir halinde az sayıda kopyası yapılan eser basılmamış olmakla birlikte (bir kopyası İÜ Hukuk Fakültesi Kütüphanesi’ndedir [nr. T. 7]) Tunaya’nın daha sonra kaleme alacağı kitapların alt yapısını oluşturmuştur. 1952’de askerlik hizmetinin ardından kadrosu Esas Teşkilât Hukuku Kürsüsü’ne nakledildi. 1953’ten itibaren yurt dışında ve özellikle Amerika’da çeşitli araştırmalarda bulundu. 1959’da profesörlüğe yükseltildi.
1960’ta Millî Birlik Komitesi tarafından Anayasa Hazırlama Komisyonu üyeliğine getirilen Tunaya, yaklaşık üç ay sonra Sıddık Sami Onar’la düştüğü anlaşmazlık yüzünden görevden alındı. Aynı yıl ekim ayında üniversiteden uzaklaştırılan 147 öğretim üyesine dahil edildi. Aralık ayında kurucu meclise İstanbul temsilcisi olarak girdi. 1962’de üniversiteye döndü. 1963-1965 döneminde Devrim ocakları genel başkanlığı, 1968-1969 yıllarında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve 1979-1983 yıllarında kurucularından olduğu Siyasal Bilgiler Fakültesi dekanlığı yaptı. 1983’te emekli olduktan sonra daha önce yayımlanmış çalışmalarını genişletti. Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku başlıklı çalışması uzun süre hukuk fakültelerinde ders kitabı olarak okutuldu. Onun ilme asıl katkısı yakın dönem Osmanlı siyasî hayatı alanındaki çalışmalarıyla gerçekleşmiştir. Tarık Zafer Tunaya 29 Ocak 1991’de İstanbul’da öldü.
Başlıca Eserleri: Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-1952) (İstanbul 1952, müellif bu çalışmasını daha sonra genişleterek 1986-1989 yıllarında üç cilt halinde yayımlamıştır; ilk cilt II. Meşrutiyet, ikinci cilt Mütareke ve üçüncü cilt İttihat ve Terakkî dönemlerini içine alır); Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri (İstanbul 1960); İslâmcılık Cereyanı: İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugüne Bıraktığı Meseleler (İstanbul 1962); Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük (İstanbul 1964; Ankara 1981); Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku (İstanbul 1966); Türkiye’nin Siyasi Gelişmeleri: Eski Türkler, İslâm Devleti, Osmanlı Devletinin Kuruluşu (İstanbul 1970); İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa: Görüşler-Denemeler (İstanbul 1979); Medeniyetin Bekleme Odası (İstanbul 1989).
