AYNÎ, Bedreddin
Ali Osman Koçkuzu 01 Ocak 1970
Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî (ö. 855/1451)
Türk asıllı Hanefî fakihi, tarihçi, hadis ve dil âlimi.
Aynî’nin büyük dedesi Ahmed XIV. yüzyılın başlarında Ankara’dan göçerek Halep’e yerleşmiş, babası orada doğmuştur. Aynî ise ailesinin daha sonra yerleştiği Ayıntab’da (Gaziantep) 17 (veya 26) Ramazan 762 (21 Temmuz 1361) tarihinde doğdu. Bir ulemâ ailesine mensup olan Aynî ilk tahsilini memleketinde yaptı. Ayıntab kadısı olan babasından fıkıh okudu ve bir süre onun yerine kadılık yaptı. 1382’de babasının vefatından sonra Ayıntab’dan ayrılarak Besni, Kâhta ve Malatya’da tahsiline devam etti. Halep’te Cemâl el-Malatî ve Kudüs’te Alâ es-Sîrâmî’den ders aldı. Daha sonra da bu hocasıyla birlikte Kahire’ye gitti ve hocası tarafından Berkukıyye Tekkesi’ne yerleştirildi. Sîrâmî’nin vefatına kadar bu tekkede kalan ve bazı görevleri yürüten Aynî’nin bu münasebetle tasavvufla olan ilgisinden söz edilir. Kahire’de Sirâceddin el-Bulkinî, Zeynüddin el-Irâki, Nûreddin el-Heysemî ve Ebü’l-Feth el-Askalânî gibi devrin önde gelen âlimleri başta olmak üzere birçok hocadan ders aldı.
Daha sonra Kahire’ye yerleşen Aynî, ilmî sahada adını duyurmaya başladı ve yöneticiler nezdinde itibar kazanarak muhtelif resmî görevlere getirildi. İlk olarak 801 (1398-99) yılında el-Melikü’z-Zâhir Berkuk tarafından tarihçi Makrîzî’nin yerine Kahire muhtesib*liğine tayin edildi. Bu görevinden birkaç defa alınan ve tekrar tayin edilen Aynî 803’te (1400-1401) el-Melikü’n-Nâsır Ferec tarafından daha çok Memlük sultanlarının kurmuş olduğu vakıfların idaresiyle görevli bir kurum olan nâzirü’l-ahbâslığa (evkaf nâzırlığı) getirildi. Bu arada Mahmûdiyye Medresesi’nde fıkıh okutmaya başladı. Sultan el-Melikü’l-Müeyyed tahta geçtiğinde (1412) gözden düşerek evkaf nâzırlığından alındı ise de bir süre sonra tekrar bu göreve getirildi. 1416 yılında yine muhtesibliğe tayin edildi. el-Melikü’l-Müeyyed ile Kudüs Seferi’ne katılan ve onun nezdindeki mevkiini daha da güçlendiren Aynî, sultan tarafından 1420’de Konya’ya Karamanoğlu Ali Bey’e elçi olarak gönderildi. Aynî’nin Müeyyediyye Medresesi’nde hadis hocalığına başlaması da bu hükümdar zamanındadır. 1421 yılında tahta geçen ve kendisine son derece hürmet gösteren el-Melikü’z-Zâhir Tatar’dan sonra el-Melikü’l-Eşref Barsbay’ın da teveccühünü kazanarak 829’da (1425-26) Kahire’de Hanefî başkadısı oldu. 1429 yılında azledilip yeniden muhtesibliğe tayin edildi. İki yıl sonra eski görevleri uhdesinde bulunmakla birlikte tekrar başkadılığa getirildi. Böylece evkaf nâzırlığı, muhtesiplik ve başkadılık görevlerinin bir arada ilk defa onun tarafından yürütüldüğü kaynaklarda zikredilir. 1435’te Barsbay’ın Âmid seferine de katılan Aynî, bir süre sonra muhtesiblik vazifesinden alındı. 1438’de Barsbay vefat edince başkadılıktan da alınan ve uhdesinde yalnız evkaf nâzırlığıyla müderrislik görevi kalan Aynî bu tarihten sonra evine çekilerek eser yazmakla meşgul oldu. Ardından tekrar muhtesib tayin edildi. 1449 yılında el-Melikü’z-Zâhir Çakmak tarafından bütün görevlerinden alındı. Bu yüzden geçim sıkıntısına düşen ve emlâkiyle kitaplarını satarak geçimini sağlamak zorunda kalan Aynî, 4 Zilhicce 855 (28 Aralık 1451) tarihinde vefat etti ve kendi kurduğu Medresetü’l-Ayniyye’ye defnedildi.
Aynî’nin, sultanların teveccühünü kazanarak idarî sahada aktif bir rol oynamasında Türkçe bilmesinin büyük tesiri olmuştur. Nitekim o, el-Melikü’z-Zâhir Tatar için Hanefî fakihi Kudûrî’nin el-Muhtasar adlı eserini Türkçe’ye tercüme ettiği gibi, Arapça yazmış olduğu tarihi Sultan Barsbay’a okur ve Türkçe açıklamasını yapardı. Talebesi İbn Tağrîberdî ve kendisinden çok faydalanmış olan tarihçi Sehâvî’nin belirttiğine göre Aynî’nin özellikle fıkıh, usul, tarih, hadis ve lugat ilimlerinde derin bir vukufu vardı. İdarî hayata olduğu kadar devrinin ilmî ve fikrî hayatına da aktif bir şekilde katılmış bulunan Aynî’nin, çağdaşı iki büyük âlim Makrîzî ve İbn Hacer el-Askalânî ile dostça olmayan bazı münasebetleri olmuştur. Makrîzî’nin yerine muhtesiblik makamına getirilişi, kendisinin Türk, İbn Hacer’in ise Arap oluşu ve Sahîh-i Buhârî’ye yaptıkları şerhler münasebetiyle aralarında geçen tartışmalar bu ihtilâfların kaynağını teşkil etmiştir.
Eserleri. Oldukça karışık ve yoğun faaliyetlerle dolu bir hayat süren ve ömrünün büyük bir kısmını devlet hizmetlerinde geçiren Aynî, çeşitli konularda birçok eser yazmıştır. Türkçe birkaç kitabı dışında hepsi Arapça olan eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. ?İkdü’l-cümân* fî târîhi ehli’z-zamân. Aynî, yirmi cildi bulan bu umumi tarihi daha sonra kardeşi Şehâbeddin Ahmed’le birlikte sekiz ciltte ihtisar etmiştir. ?İkdü’l-cümân, Aynî’nin lakabına nisbetle Târîhu’l-Bedrî, bu ihtisar da kardeşine nisbetle Târîhu’ş-Şihâbî adıyla tanınmıştır. Aynî bu büyük eserini üç cilt halinde bir kere daha kısaltarak buna da Târîhu’l-Bedr fî evsâfi ehli’l-?asr adını vermiştir. Eserin Memlükler dönemine ait 648-664 (1250-1266) yıllarını kapsayan bölümü Muhammed Muhammed Emîn tarafından (Kahire 1407/1987); 815-824 (1412-1421) yıllarını kapsayan bölümü de Abdürrâzık et-Tantâvî tarafından edisyon kritiği yapılarak neşredilmiştir (Kahire 1985). 2. ?Umdetü’l-karî* fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Aynî, Sahîh-i Buhârî’nin diğer şerhlerine nisbetle daha derli toplu ve düzenli olan bu eseri, İbn Hacer’in Fethu’l-bârî adlı şerhini gördükten sonra kaleme almış ve bazı konularda üstü kapalı da olsa onu tenkit etmiştir. Eserin muhtelif baskıları yapılmıştır (I-XIII, İstanbul 1308-1311; I-XIII, Kahire 1348; I-XXV, Kahire 1348 ve I-XX, Kahire 1392/1972). 3. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Merginânî’nin Hanefî fıkhına dair meşhur eseri el-Hidâye’nin şerhidir. Fıkhî konuları derli toplu ele alışı ve özellikle hadisleri inceleyişi bakımından el-Hidâye’nin önemli şerhlerinden biri olan bu eser de basılmıştır (I-VI, Leknev 1293; I-X, Kahire 1980-1981). 4. Remzü’l-haka?ik fî şerhi Kenzi’d-deka?ik. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Hanefî fıkhına dair Kenzü’d-deka?ik, adlı eserinin şerhi olup birçok defa basılmıştır (I-II, Bulak 1285; Bombay 1302; Dehli 1870, 1884, 1298, 1315-1317; Leknev 1877, 1882; Mısır 1299). 5. el-Makasıdü’n-nahviyye fî şerhi şevâhidi şurûhi’l-Elfiyye. İbn Mâlik’in el-Elfiyye adlı eserindeki örnek beyitlere (şevâhid) dair olan ve eş-Şevâhidü’l-kübrâ diye de bilinen kitap, Bağdâdî’nin Hizânetü’l-edeb adlı eserinin kenarında basılmıştır (I-IV, Bulak 1299). Bu eserin muhtasarı olan ve eş-Şevâhidü’s-sugrâ diye bilinen Ferâ?idü’l-kalâ?id fî muhtasari şerhi’ş-Şevâhid adlı eseri de matbudur (Mısır 1297). 6. es-Seyfü’l-mühenned fî sîreti’l-Meliki’l-Mü?eyyed. Memlüklü hükümdarı el-Melikü’l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî (1412-1421) ve devriyle ilgili olarak kaleme aldığı bir eserdir. Fehim Muhammed Şeltût tarafından edisyon kritiği yapılarak neşredilmiştir (Kahire 1387/1967).
Aynî’nin sayıları kırkı aşan diğer eserlerinin başlıcaları şunlardır: Tarih ve Biyografi: er-Ravzü’z-zâhir fî sîreti’l-Meliki’z-Zâhir (Kahire 1370, 1962); Târîhu’l-ekâsire (İran hükümdarlarının biyografilerine dair Türkçe eser); el-Cevherü’s-seniyye fî târîhi’d-devleti’l-Mü?eyyediyye; Muhtasaru Târîhi İbn Hallikân; et-Tabakatü’l-Hanefiyye; Tabakatü’ş-şu?arâ?. Hadis ve Hadis Ricâli: Mebâni’l-ahbâr fî şerhi Me?âni’l-âsâr; Nuhabü’l-efkâr fî tenkihi Mebâni’l-ahbâr; Megani’l-ahyâr fî ricâli Me?âni’l-âsâr; Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. Fıkıh ve Fıkıh Usulü: Şerhu’l-Menâr; Minhatü’s-sülûk fî şerhi Tuhfeti’l-mülûk; Şerhu Mecma?i’l-bahreyn; et-Tuhfe ve’l-hidâye; ed-Dürerü’z-zâhire fî şerhi’l-Bihâri’z-zâhire (eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Sâlih Yûsuf Ma‘tûk, s. 85-123, 175-265).
