ELMALILI HAMDİ YAZIR VE TEFSİRİ
Prof. Dr. Suat YILDIRIM 01 Ocak 1970
M. Hamdi Yazır merhum, bereketli Osmanlı pınarının sulayıp yetiştirdiği büyük kıymetlerimizin başında gelmektedir. Kıymeti, yaşadığı zaman dilimiyle kıyaslanırsa daha da artmaktadır. Çünkü Osmanlı Devlet-i Aliye\'sinin, yani asırlık pınarın kurumaya yüz tuttuğu, çevresindeki herşeyin susuzluk tehlikesiyle karşılaştığı buhran döneminde yaşamıştır. Bir yanda parıltısı gözlerden, gönüllerden silinmeyen bir mazi, diğer yanda ise, ne şekil alacağı kestirilemeyen bunalımlarla dolu bir istikbâl... İşte Elmalılı Küçük Hamdi Efendi (küçüklüğü Hocası Büyük Hamdi Efendi ye hürmetinin sembolüdür), bu buhranlı dönemi tatlı bir geçişle, bir başka şanlı istikbâlin müjdesi olarak yaşamış, bu dönemde milletimizi şoka uğramaktan kurtaran büyük zâtlardan biridir. Büyüklüğünün bir alâmeti de içinde yaşadığımız şu 90\'lı yıllarda, kıymetli tefsirinin halen aşılamamış bulunması ve aynı anda dört sadeleştirmesinin ilim âlemine sunulmasıdır. Hatırasını yâdederek en azından bir fatihaya vesile olabilme ümidiyle, hakkındaki bu kıymetli yazıyı, vefat ettiği Mayıs ayında siz okuyucularımıza takdim ediyoruz.
Müslüman Türk kütüphanesine \"Hak Dinî Kur\'ân Dili\" adlı değerli tefsiri kazandırmış olan Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır\'ın vefatının üzerinden elli yıl geçti. Bu vesile ile bu büyük âlimin hayatı ve eseri hakkında okuyucularımıza kısa bilgi vermek istiyoruz.
M. Hamdi Yazır 1294 (1877) yılında Antalya\'nın Elmalı kazasında dünyaya geldi. Babası, Burdur\'un Gölhisar kazasının Yazır köyünden Numan Efendi\'dir. Annesi Elmalı ulemasından Mehmet Efendi\'nin kızı Fatıma Hanımdır. Numan Efendi Şer\'iyye Mahkemesi Başkâtipliği görevinde çalışmıştır. Babası gibi dedeleri de ilmiye sınıfındandır. Hamdi Efendi, İlkokulu, Rüşdiye\'yi ve hafızlığını tamamlayıp bazı İslâmî ilimlerde son bilgileri aldıktan sonra 1310 yılında dayısı Mustafa Sanlar Hocaefendi ile İstanbul\'a gitti. Küçük Ayasofya medresesinde ders okumaya başladı. Orada başta gelen hocası, Tetkikat-ı Şer\'iyye Meclisi Reisi Kayserili Büyük Hamdi Efendi olup, ondan ayırd edilmek maksadıyla kendisine Küçük Hamdi Efendi denilmiştir. İcazeti müteakip ayrılır. 1324\'de rüus imtihanına girerek üstün başarı ile dersiâm oldu. Hakim yetiştiren Mekteb-i Nüvvabı da birincilikle bitirdi. Sonra Antalya milletvekili seçilerek ikinci meşrutiyetin ilk meclisine girdi. Dini ilimlerden başka matematik, felsefe, edebiyat tahsili yaptı. Bir iddia üzerine dört ay kadar kısa bir zamanda ileri seviyede Fransızca öğrendi. Mebusluğu sırasında Mekteb-i Nüvvab ve Mekteb-i Kuzat\'ta hocalığına devam etti. Mebusluktan sonra da Medresetü\'l-Vaizin, Süleymaniye medresesi, Mekteb-i Mülkiye gibi müesseselerde fıkıh, mantık gibi dersler okuttu ve Huzur-i Hûmayun dersi muhatabı oldu. Şeyhülislâmlığa bağlı olarak bir ilim akademisi durumunda olan Dârül Hikmeti\'l-İslâmiyye âzâlığına 1918\'de tayin edildi; 1919\'da bu müessesenin başkanlığına yükseltildi.
Milletvekili iken Sultan II. Abdülhamid\'in hal edilmesine dair fetvanın müsveddesinin hazırlanmasında rol almıştır.(1) O zamanki şartlar içinde, birçok ilim adamının, suret-i hakdan görünen ittihatçılara aldanması hakkında merhum Mahir İz şunları yazmıştır: \"Meşhur ulemadan Mustafa Sabri, Elmalılı Küçük Hamdi, Adanalı Hayret Efendilerle dersiamlardan tanınmış kimseler, Mehmet Akif Bey, Babanzâde Naim Bey gibi, isimleri devrin tarihinde ebedileşmiş zevat, bidayette, kemâl-i safvet ve samimiyetlerinden dolayı bu dolaba girmişlerdi. Fakat çabuk başları döndü, tertemiz sıyrıldılar ve muhalefete geçerek halkı ikaz etmek istediler. Ne fayda ki iş işten geçmiş komite maksadına nail olmuş, devlet otoritesini eline geçirmişti.\"(2)
Cumhuriyetten sonra medreseler kapatıldı; okullarda Arapça dersi kaldırıldı. Artık Kur\'ân-ı Kerîm\'i anlayıp anlatacak bir nesil bu okullardan yetişmeyecekti. Öte yandan yanlışlarla dolu Kur\'ân tercümeleri piyasaya çıkmaya başladı. Dini gayret ve hamiyeti olan Kastamonu Mebusu Mahir Bey, Denizli Mebusu Mazhar Müfid Bey gibi zatların teklifi ve Diyanet Müşavere Heyeti azası Aksekili Ahmed Hamdi Beyin gayreti ile, Türkçe bir tefsîr ve meal hazırlatma kararı Büyük Millet Meclisinden çıkarıldı. Bu iş için onikibin lira tahsisat ayrıldı. Ahmed Hamdi Efendi\'nin ısrarları ile M. Hamdi Tefsîri, M. Akif de meali hazırlamayı kabul etti. Fakat M. Akif\'in Mısır\'dan meal gönderme konusundaki tereddüdü ve sonunda Diyanet İşleri Başkanlığı ile yaptığı anlaşmayı feshetmesi üzerine, meal de M. Hamdi Efendi\'nin uhdesine geçti. Tefsirine az sonra nisbeten tafsilatlı olarak temas edeceğiz.
Fakat hayatı hakkında verdiğimiz bilgiyi tamamlamadan önce şunları da ilâve etmemiz gerekir: M. Hamdi Efendi\'nin dini ilimlerden başka şiir, dini musiki ve güzel yazı kabiliyetleri vardı. Sülüs, nesih, ta\'lik, celi, rik\'a hatlarında mahir idi. Tezhib ve teclid (ciltleme) sanatlarında usta idi. İstanbul\'da Erenköy\'de oturan M. Hamdi Efendi\'nin dört çocuğu oldu. 27 Mayıs 1942\'de vefat eden bu âlimin kabri Erenköy\'de Sahray-ı Cedîd kabristanında olup, babasının kabrinin bitişiğindedir.
Tefsirinin sonunda yazdığı şu manzum niyaz ile hayatına hatime çekmek istemişti:
Geldim likâna ermek için işbu menzile
Haşret irenlerinle beni eyleyip kerem
Bir an imiş meâl-i kitabı vücudumun
Ömrüm şu tercemanım olan satr-ı mürtesem
Levh-i rızaya yazdır ilâhî bu satırımı
Her dem nevây-i hamdini kaydeylesin kalem
Cenab-ı Mevla niyazını kabul edip, garik-ı rahmet eylesin.
Daha küçüklüğünden itibaren üstün kabiliyeti ile dikkat çeken M. Hamdi Efendi, hayatında hep yükselen bir grafik çizmiştir. Kendisi, Tefsir, Kelâm, Usul-i Fıkıh, Fıkıh, Felsefe, Mantık sahalarında iktidar sahibi idi.
TEFSİRDEN BAŞKA ESERLERİ
1- "İrşadü\'l-Ahlaf fî Ahkâmı\'l-Evkaf" İstanbul, 1330/ 1911.
Vakıf eserleri hükümlerine dair bu eser, Mülkiye mektebinde okuttuğu ders notlarını ihtiva etmektedir.
2- \"Sefer Bahri\". Sefer mesafesinin mutad vasıta (tren) ile on sekiz saatlik mesafe olarak itibar edilmesi gerektiğine dair risalesidir. Bakara sûresinin 183. ayetinin tefsîrinde belirttiği bu tatbikine vaki itirazları kendisine nakleden Ahmed Hamdi Akseki\'ye gönderdiği uzunca bir mektuptan ibaret olup, Tefsirin 1960 neşrinin 8 ve 9. ciltlerinin başına, oğlu Muhtar Yazır tarafından konulmuş olup, toplam 20 sayfa kadardır.
3- \"Hz. Muhammed (sav)\'in Dini\". Anglikan Kilisesinin, Şeyhülislâmlık makamına, İslâmiyet hakkında sorduğu sorulara cevap mahiyetindedir.
4- \"Tahlili Felsefe Tarihi: Metalib ve Mezahib\", İstanbul, 1341/1922. Paul Janet ile Gabriel Seailes\'in Felsefe tarihine ve felsefi ekollere dair bu eserinin, İlâhîyât ve Metafizik bahislerini, notlar koyarak Fransızca\'dan tercüme etmiştir.
Tamamlanan bu eserlerinin dışında çeşitli makaleleri ile yarım kalan şu eserleri vardır: \'Usul-i Fıkha\' dair bir eser, \'Hukuk Kamusu\', \'Hüccetüllahi\'l-Baliğâ Tercümesi\' ve bir \'Şiir Divanı\'.
TEFSİRİ
M. Hamdi Efendi\'nin Hak Dinî Kur\'ân Dili adını verdiği Türkçe tefsiri 10 cild olup, (10. cilt âyet ve hadislerin kaynakları, mufassal bir indeks ve sözlük kısmı olarak, Prof. Dr. Suat Yıldırım nezaretinde İlahiyat Fakültesi öğrencilerine tez olarak hazırlatılmıştır.) 6.433 sayfadır. 1926-1938 yılları arasında, devamlı bir mesai ile on iki yıl süren bir çalışma ile bitirmiştir.
Tefsirin Mufassal Mukaddimesinde, tefsiri kaleme almasının sebebini, yazma tarzını, Kur\'ân tefsiri ile alâkalı bazı meseleleri ele almış, bazı terimleri açıklamış; bilhassa, tercüme, meal, tefsir, te\'vîl hakkında pek kıymetli mütalaalar derc etmiştir.
Tefsîr\'de sûre ve âyetler arasındaki münasebetlerin gösterilmesine önem vermiştir. Arapça kavaide dair tahlillere az temas etmiştir. Lafızlardan ziyade mânâları açıklamaya gayret göstermiştir. Esbab-ı nüzûle, nesh, mevaiz ve ahlâka, akaid ve amele, hakaik ve ahkâma dair izahlar yazmıştır. Zamanımızı ilgilendiren ilim ve felsefe bahislerine yer vermiş, bilhassa bu cihetten kendisinden önceki tefsirlerde pek bulunmayan veya pek güç anlaşılabilen konuları anlatmıştır.
Diyanet İşleri Başkanlığı ile müfessir arasında yapılan anlaşmada yer alan programa göre tefsirde şunlar nazar-ı itibara alınacaktır:
1. Ayetler arasındaki münasebetler.
2. Esbab-ı nüzul.
3. Aşere dışında olmamak şartı ile kıraatler.
4. Terkib ve kelimeler hakkında ihtiyaca göre lisanî izahat.
5. İtikadça, Ehl-i sünnet mezhebine; amelce, Hanefi mezhebine riayet olunacak; âyetlerin ihtiva ettiği dini, şer\'î, hukukî, içtimaî, ahlâki hükümleri ve âyetlerin işaret ettiği veya ilgili bulunduğu hikmet, felsefe ve ilim bahisleri ele alınacaktır. Bilhassa tevhid, tezkir (irşad) ve mevaiz hususlarında âyetler, mümkün mertebe ayrıntılı tarzda izah edilecektir. Âyetlerle ilgili tarihî vak\'alar üzerinde durulacaktır.
6. Batılı müsteşrik ve yazarlarca ifade edilen yanlışlar ve tahrifler düzeltilecek; bazı mühim meseleler aydınlatılacaktır. Elmalılı eserinde rivayetten ziyade dirayet özelliği göstermiştir. İslâm\'ın meselelerine temas etmiş, kurtuluşu ancak İslâm\'da gördüğünü yeri geldikçe beyan etmiştir. İlmî gerçeklerin İslâm\'a aykırı gitmediğini anlatmıştır. F. Razî, Taberi, Ebû Hayyan, Âlusî, Cassas, Zemahşerî, Ebussuud, Beyzavî\'nin tefsirleri Kütüb-i Sitte ile beraber başlıca kaynaklarını teşkil etmiştir.
M. Hamdi Efendi, bu hususları gerçekleştirmeye muvaffak olmuştur. Tefsirin bir ve ikinci ciltleri (1-5 sûreler) ile son iki cildi olan 7. (yarısı) ve 8. cildler (Tebareke ve Amme cüzleri) mufassal iken aradaki takriben yirmi cüzü teşkil eden sûrelerin tefsîri kısa kalmıştır.
Bunun sebepleri merak konusu olmuştur. Bunlar muhtemelen şunlardır:
1. Hâkim fikirlerini ilk ciltlerde yazdığından tekrarlamak istememiştir.
2. Diğer sûreleri de bu tafsilatla ele alması halinde tefsirin 25-30 ciltlik çok büyük bir hacme ulaşacağını görerek bundan kaçınmıştır.
3. Kalbinden rahatsız olduğu için emr-i Hak vaki olmadan muhtasar da olsa tefsiri tamamlamak istemiş; son cüzlere ulaştığında fırsat olduğunu görerek tafsilat vermiştir. M. Hamdi Efendi; sorumluluğuna müdrik olarak, tefsirini ihtimamla yazmıştır. Yaptığı işi beğenmektedir. Yazarken, kendi tabiriyle \"tükendiğini\" söylemiştir. Bununla beraber eserinin, gönlünce olmadığını yakınlarına ifade etmiştir. Ona göre mükemmel bir tefsir için 20-30 asistanın yardımı ile kendisine otuz yıllık bir çalışma gerekirdi. İdeale ulaşmak pek zordur; fakat verdiği bu eser, 14/20. asrın Müslüman Türklerin yüzakı mahiyetinde kuvvetli ve istifadeye değer bir tefsirdir. Cenâb-ı Allah istifade edenlerin sayısını artırsın; müellif-i merhuma bol bol ecirler ihsan etsin.
DİPNOTLAR
1) Yılların İzi, Mahir İz, (Sahife: 38-39). İst. /1989.
2) Oğlu Muhtar Yazır\'ın, babasının defterinden naklettiğine göre M. Hamdi Efendi \"Hayatımda yaptığım en büyük hata, Sultan Hamid\'in haline karışmamdır\" demiştir.
