MUHAMMED HAMÎDULLAH (1908-2002)
Salih Tuğ- M. Kâmil Yaşaroğlu 01 Ocak 1970
XX. yüzyılın önde gelen İslâm âlimlerinden.
19 Şubat 1908’de Hindistan’ın Haydarâbâd şehrinde dünyaya geldi. Ailesi köklü ilmî geleneğe sahip olup Arap müfessir ve mutasavvıfı Mahdûm Mehâimî’nin (ö. 835/1432) soyundan gelmektedir. Babası Haydarâbâd Nizamlığı başmüftülerinden Ebû Muhammed Halîlullah’tır. İlk bilgileri babasından aldıktan sonra dinî eğitimini Câmia Nizâmiyye’de tamamladı ve yüksek lisans seviyesine denk bir derece olan “mevlevî kâmil” unvanını aldı. Ardından mezun olduğu Osmâniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde devletler hukuku alanında yüksek lisans yaptı. 1929’da Hanefî âlimlerinin eserlerini neşretmek amacıyla oluşturulan Meclisü ihyâi’l-maârifi’n-Nu‘mâniyye’nin kuruluşuna katıldı.
Muhammed Hamîdullah, asistan olduğu Osmâniye Üniversitesi tarafından, İslâm devletler hukukuyla ilgili doktorasını tamamlamak için Almanya’nın Bonn şehrindeki Rheinische Friedrich Wilhelms Üniversitesi’ne gönderildi. Çalışmaları sırasında San‘a, Mekke, Medine, Beyrut, Şam ve Kahire kütüphanelerinde araştırmalarda bulunduktan sonra 1932 yılında İstanbul’a gitti ve Şerefettin Yaltkaya, İsmail Saib Sencer, Hellmut Ritter, Osman Rescher gibi ilim adamlarıyla görüştü. Doktorasını yaparken Paul Ernst Kahle ve Salim Fritz Krenkow’dan faydalandı. Bu süre içerisinde aynı üniversitede Arapça ve Urduca dersleri verdi, Islamic Culture dergisinin Avrupa muhabirliğini yaptı. 1933’te tezini tamamladı (“Die Neutralität im islamischen Völkerrecht”, ZDMG, XIV [1935], s. 68-88). Paris’te Sorbonne Üniversitesi’ne sunacağı ilk dönem İslâm diplomasisi hakkındaki diğer bir doktora teziyle ilgili olarak Avrupa ve Kuzey Afrika kütüphanelerinde yazma eserler ve özellikle Fransız şarkiyatçısı M. Gaudefroy-Demombynes’in yanında İslâm’ın ilk dönemine ait siyasî belgeler üzerinde çalıştı. Bu tezini de (Corpus des documents sur la diplomatie musulmane à l’époque du prophète et des khalifes ortodoxes, Paris 1935) verdikten sonra bir süre Henri Laoust, Louis Massignon ve William Marçais’nin Collège de France’taki derslerine katıldı. Ardından ülkesine döndü ve 1936-1946 yılları arasında Osmâniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde İslâm hukuku ve devletler hukuku profesörü olarak görev yaptı; ayrıca Dinî İlimler Fakültesi’nde ders verdi.
1946 yılında Haydarâbâd Nizamlığı’nın Birleşmiş Milletler’e üye olması için kurulan delegasyona seçilen Hamîdullah, yurt dışındayken Hindistan’ın Haydarâbâd Nizamlığı’nı işgal etmesi üzerine (1948) ülkesine dönmedi. Haydarâbâd’ın bağımsız bir devlet olarak tanınmasını sağlamak amacıyla çalışmalar yaptığı için Hindistan hükümeti de onun Haydarâbâd topraklarına girmesini yasakladı. Hindistan ile İngiltere arasındaki suçluların iadesi anlaşmasına göre İngiltere’ye girişi engellenince Fransa’ya yaptığı sığınma başvurusunun kabul edilmesi üzerine 1996 yılına kadar orada vatansız (heimatlos) statüsünde yaşadı. 1954’te Paris’teki Centre National des Recherces Scientifiques’te araştırmacı olarak çalışmaya başlayan ve 1978 yılında emekli olduktan sonra da araştırmalarına devam eden Hamîdullah, rahatsızlığı ilerleyince 1996’da Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek Florida eyaletinin Jacksonville şehrindeki akrabalarının yanına yerleşti. 17 Aralık 2002 tarihinde vefat etti, mezarı Jacksonville’deki müslüman kabristanındadır (Muslim Garden of Chapel Hills Memorial Gardens).
Muhammed Hamîdullah alçak gönüllülüğü, nezaketi, dindarlığı, dünya nimetlerine ve paraya değer vermemesiyle tanınmış ve hiç evlenmemiştir. Eserlerinden telif ücreti almazdı. Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili çalışmalarından dolayı Pakistan Devleti’nin kendisine lâyık gördüğü en yüksek dereceli hilâl-i imtiyâz nişanını kabul etmiş, fakat para ödülünü İslamâbâd’daki İslâm Araştırmaları Enstitüsü’ne bağışlamıştır; aynı şekilde Kral Faysal para ödülünü de almamıştır. Kendisine Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı tarafından Türk yazılı edebiyatının gelişmesine yardım eden yayınları dolayısıyla takdir ve teşekkür belgesi, İstanbul’daki bir kültür vakfı tarafından “Türk Millî Kültürüne Hizmet Şeref Armağanı” ödülü verilmiştir. Muhammed Hamîdullah Urduca, Hintçe, İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca, Rusça, Arapça, Farsça ve Türkçe biliyordu. Mescid-i Nebevî’de kıraat âlimi Hasan b. İbrâhim eş-Şâir’in huzurunda Kur’ân-ı Kerîm’i baştan sona kadar kıraat etmiş ve bir icâzetnâme almıştır.
1950’lerin başlarında bir süre Pakistan Devleti’nin ilk anayasasıyla ilgili hazırlık çalışmalarına katılan Hamîdullah, 1951’de İstanbul’da düzenlenen XXII. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’nde sunduğu İslâm hukukunun kaynaklarına dair tebliğiyle dikkatleri üzerinde topladı. 1952 yılından itibaren yirmi üç yıl boyunca İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde misafir profesör sıfatıyla ders verdi. Bu enstitüde bulunduğu sırada kendisine asistanlık yapanlar arasında Fuat Sezgin ve Salih Tuğ yer almaktadır. Aynı süre içinde Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi ile Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde İslâm tarihi, İslâm müesseseleri tarihi, mukayeseli dinler tarihi ve İslâm hukuku dersleri okuttu; ayrıca İstanbul, İzmir, Konya ve Kayseri’de çok sayıda konferans verdi. Derslerini ve konferanslarını takip eden, daha sonra İslâmî ilimler alanında akademik çalışma yapanlar arasında Hayreddin Karaman, Bekir Topaloğu, Suat Yıldırım, Yusuf Ziya Kavakçı ve İhsan Süreyya Sırma da bulunmaktadır. Hamîdullah Paris’te Centre National des Recherches Scientifiques’teki görevi sırasında Paris Camii’nde de cuma günleri dersler verdi ve burada bir İslâm kültür merkezinin kurulmasına katkıda bulunup uzun süre France-Islam dergisini yayımladı. Amicales des Musulmans en Europe’un faaliyetlerine katıldı ve l’Association des Etudiants Islamiques en France’ta haftalık konuşmalar yaptı. Paris’te yaşadığı sürece aralarında entelektüellerin de bulunduğu pek çok kimsenin İslâmiyet’i kabul etmesine vesile oldu. Ayrıca Avrupa’da İslâm’ın tebliği amacıyla 1950’li yıllarda Cenevre’de Centre Islamique de Génève adlı bir araştırma ve yayın kurumunun teşekkülüne ve yayınlarına destek verdi. Paris’te akademik çalışma yapan Türk öğrencilerine yardımda bulundu. İslâmî ilimlere bütüncül bir bakış açısıyla yaklaşarak uzmanlık alanının dışında da inceleme ve araştırmalar yapan ve bunları ilk kaynaklara dayandırmaya çalışan Hamîdullah, özellikle İslâm tarihiyle ilgili çalışmalarında sadece tarihî bilgileri aktarmakla kalmamış, bazan olayların geçtiği yerlere bizzat gidip incelemeler yaptıktan sonra kendi yorum ve değerlendirmelerini katmıştır. Bunları yaparken genelde akılcı bir tutumla ispatlanmamış herhangi bir hususu kabul etmekten uzak durmuş, çalışmalarında sadece tarihî bilgileri gözler önüne sermek yerine olayların gerçek sebeplerini araştırmaya ve bunların sonuçlarını göstermeye gayret etmiştir. Hamîdullah’ın başta mûcizeler olmak üzere bazı konularda akılcı yönü ağır basan açıklamaları zaman zaman eleştirilmiştir. Ona göre bazı insanlar mûcize sebebiyle inandıkları, bazıları da böyle bir etkinin altında kalmadan iman ettikleri için mûcizenin inanç açısından etkisi kesin değildir. Mi‘rac hadisesinde de önemli olan husus Allah’a doğru yüceliştir; nerede ve nasıl olduğu fazla ehemmiyet taşımaz (İslâm Peygamberi, I, 133).
Muhammed Hamîdullah, rivayete dayalı yöntemler kullanmaları açısından hadis ve tarih ilimleri arasında yakın bir ilişki bulunduğu görüşündedir. İnsanların tarihî belgeleri ilk elden alma arzusu sonucunda belgelerin büyük bir kısmının metinleri bu iki ilim sayesinde günümüze kadar gelebilmiştir. Hadislerle ilgili rivayetlerin güvenilir olup olmadığını tesbit etmekten çok rivayetlerden hareketle Hz. Peygamber’e ve dönemine ait daha kesin bilgilere ulaşmak önemlidir. Onun Hemmâm b. Münebbih’in sahîfesini neşretmesiyle, şifahî rivayetlerin aktarılmasının ilk dönemlere ait verilere ulaşmada uygulanan tek yöntem olmadığı ispatlanmıştır. Böylece Ignaz Goldziher’in ortaya attığı, rivayetlerin toplumun ihtiyaçlarına göre sonradan uydurulup şifahen nakledildiği iddiasının aksine yazılı rivayetten de destek alan bir hadis aktarma yönteminin bulunduğu anlaşılmıştır.
Eserleri. A) Telif Eserleri. 1. Quran in Every Language (Hyderabad-Deccan 1936, 1939). Bütün Kur’an tercümelerinin bibliyografik bir listesi olup Fâtiha sûresinin çeşitli dillerdeki çevirilerini ihtiva etmektedir. 2. Mecmû?atü’l-ves_â?i?ı’s-siyâsiyye li’l-?ahdi’n-nebevî ve’l-?ilâfeti’r-râşide (Kahire 1941, 1956; Beyrut 1965, 1983, 1985, 1987). Doktorasının malzemesini oluşturan idarî-siyasî belgelerin neşridir. Müellif, eserin her yeni baskısında bulduğu belgeleri eklemek suretiyle çalışmasını geliştirmiştir. Kitabın Hz. Peygamber dönemiyle ilgili bölümü Vecdi Akyüz tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Hz. Peygamber Döneminin Siyasî-İdarî Belgeleri, İstanbul 1997). 3. The Muslim Conduct of State (Hyderabad-Deccan 1942; Lahore 1945, 1953, 1962, 1979). İslâm devletler hukukuna dair olup ilk defa 1941-1942 yıllarında Islamic Culture dergisinde yayımlanmıştır. Eserde Hamîdullah’ın Bonn Üniversitesi’nde yaptığı doktora tezi de yer almaktadır. Islamic World Inter-State Relations adıyla da yayımlanan kitabı (New Delhi 2001) Kemal Kuşçu (İstanbul 1963; Ankara 1979) ve Hamdi Aktaş (İstanbul 1998) İslam’da Devlet İdaresi adıyla Türkçe’ye çevirmiştir. 4. The Battlefields of the Prophet Muhammad (Woking 1953; Hyderabad-Deccan 1972). İlk olarak 1952 ve 1953’te The Islamic Review dergisinde (London) neşredilen eser Hz. Peygamber’in Savaşları ve Savaş Meydanları adıyla Türkçe’ye (trc. Salih Tuğ, İstanbul 1962, 1972, 1981, 1991), Resûl-i Ekrem der Meydân-ı Ceng ismiyle Farsça’ya (trc. Seyyid Gulâm Rızâ, Tahran 1956, 1970) tercüme edilmiştir. 5. Le saint Coran (Paris 1959, 1989). Kur’ân-ı Kerîm’in bir müslüman âlim tarafından yapılan ilk Fransızca çevirisi olup aynı zamanda Kur’an’ın bir Batı dilinde en çok okunan tercümesidir. Baş tarafında Kur’an tarihi hakkında bilgilerle Batı dillerindeki Kur’an çevirilerinin listesini içeren bir giriş yer almaktadır. Bir tür tefsirî tercüme özelliği taşıyan meâlde açıklamalar çoğunlukla notlar şeklindedir. Abdülaziz Hatip ve Mahmut Kanık tarafından Aziz Kur’an adıyla Türkçe’ye tercüme edilen eserin (İstanbul 2000) daha önce yalnız giriş kısmının çevirisi yapılmıştır (Kur’ânı Kerîm Tarihi: Bir Deneme, trc. Mehmet Sait Mutlu, İstanbul 1965; Ankara 1991 [Macit Yaşaroğlu’nun Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Terceme ve Tefsirleri Bibliyografyası ile birlikte]; Kur’ân-ı Kerîm Tarihi: Özellikleri, Tedvini, Türkçe ve Batı Dillerine Yapılan Tercümeleri, ilâvelerle birlikte trc. Salih Tuğ, İstanbul 1993). 6. Le prophète de l’Islam: Sa vie et son oeuvre (I-II, Paris 1959, 1978, 1979; İslâm Peygamberi, trc. M. Sait Mutlu - Salih Tuğ, İstanbul 1969, 1972; trc. Salih Tuğ, I-II, İstanbul 1980, 1990, 2003; trc. Mehmet Yazgan, İstanbul 2004). Müellif, Hz. Peygamber’in hayatını ilk elden verilere ve kaynaklara dayanarak incelediği bu eserin üzerindeki çalışmalara devam ederek yeni baskılarına çeşitli bilgiler eklemiştir. Çeşitli dillere çevrilen kitapta konular siyer kitaplarının aksine sistematik düzenle anlatılmıştır. 7. Introduction to Islam (Hyderabad-Deccan 1957, Initiation à l’Islam, Paris 1963). Hamîdullah bu eserini, İslâm hakkında güvenilir bilgi edinme ihtiyacına cevap vermek amacıyla yazdığını belirtir. Yirmiden fazla dile çevrilen ve pek çok kişinin İslâm’ı benimsemesine vesile olan kitap Kemal Kuşçu (İstanbul 1961, 1965, 1973) ve Cemal Aydın (Ankara 1996) tarafından İslam’a Giriş adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. 8. Muhammad Rasulullah (Hyderabad-Deccan 1974). Hz. Peygamber’in hayatını özet olarak ele alan eseri Salih Tuğ (Resûlullah Muhammed, İstanbul 1973, 1992) ve Ülkü Zeynep Babacan (Allah’ın Elçisi Hz. Muhammed, İstanbul 2001) Türkçe’ye tercüme etmiştir. 9. el-Bokhari, les tradition islamiques (tome-5). Introduction et notes correctives de la traduction française de Octave Houdas et William Marçais (Paris 1401/1981). Buhârî’nin el-Câmi?u’?-?a?î?’inin iki şarkiyatçı tarafından yapılan Fransızca çevirisindeki yanlışları göstermek üzere kaleme alınmıştır. 10. The Emergence of Islam. Hamîdullah’ın, hicretin 1400. yılı kutlamaları çerçevesinde Pakistan’ın Bahâvelpûr şehrindeki İslâm Üniversitesi’nde verdiği on iki konferansından oluşmaktadır. Bu metinler ilk defa ?u?abât-ı Behâvelpûr adıyla Urduca (1981, 1985), bazı değişikliklerden sonra İngilizce (trc. Afzal Iqbal, Islamabad 1993) olarak yayımlanmıştır. Eseri Murat Çiftkaya İslâm’ın Doğuşu adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1997). 11. Six originaux des lettres diplomatiques du prophète de l’Islam (Paris 1985, Hazret-i Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu, trc. Mehmet Yazgan, İstanbul 1998). 12. Le grand livre de la conduite de l’état (I-IV, Ankara 1989). Muhammed eş-Şeybânî’nin es-Siyerü’l-kebîr adlı kitabının Serahsî’nin yaptığı şerhle birlikte Fransızca’ya tercümesidir. UNESCO adına hazırlanan, ancak bu kurum tarafından yayımlanamayan tercümeyi Türkiye Diyanet Vakfı neşretmiştir. Hamîdullah’ın Osmâniye Üniversitesi adına Carl Brockelmann’ın Geschichte der Arabischen Litteratur’unun asıl ve ek ciltlerinden yaptığı Urduca çeviri yayımlanmamıştır.
Muhammed Hamîdullah’ın kitapçık tarzında kaleme aldığı çok sayıdaki eserinin başlıcaları şunlardır: Daily Life of a Muslim (Islamabad 1989); Economic System of Islam (Islamabad 1989); The Muslim Women (Islamabad 1989); Spiritual Life in Islam (Islamabad 1989); Status of Non-Muslim in Islam (Islamabad 1989). Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde okuttuğu bazı derslerin notları İslâm Tarihine Giriş (trc. Ruhi Özcan, İstanbul, ts.) ve İslâm Müesseselerine Giriş (trc. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul 1992), aynı fakültede verdiği çeşitli konferansların tercümeleri de Misafir Prof.Dr. M. Hamidullah’dan Konferanslar adıyla (trc. Zahit Aksu, baskı yeri ve tarihi yok) basılmıştır.
B) Neşirleri. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, el-Mu?temed fî u?ûli’l-fı?h (I-II, Dımaşk 1385/1965 [Fransızca olarak kaleme alınmış uzun bir girişle birlikte]); İbn İshak, es-Sîre (Sîretü İbn İs?â? el-müsemmâ bi-Kitâbi’l-Mübtede? ve’l-meb?as_ ve’l-megazî, Rabat 1976); Reşîd b. Zübeyr, e?-?e?â?ir ve’t-tu?af (Küveyt 1959); Nu‘mân b. Muhammed b. Irâk, Kitâbü Ma?deni’l-cevâhir fî târî?i’l-Ba?ra ve’l-Cezâ?ir (İslâmâbâd 1973); Radıyyüddin Ahmed b. İsmâil el-Kazvînî, Kitâbü’s-Serd ve’l-ferd fî ?a?â?ifi’l-a?bâr (İslâmâbâd 1411); İbn Kuteybe, Kitâbü’l-Envâ? fî mevâsimi’l-?Arab (Charles Pellat ile birlikte, Haydarâbâd 1375/1956; Bağdat 1988); Vâkıdî, Kitâbü’r-Ridde ve neb?e min fütû?i’l-?Irâ? (Paris 1989). Hamîdullah ayrıca Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin Kitâbü’n-Nebât adlı ansiklopedik eserinin bir kısmını (Kahire 1973; Karaçi 1993), Belâzürî’nin Ensâbü’l-eşrâf’ının Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili bölümünü (Kahire 1959), Muhammed b. Habîb el-Bağdâdî’nin Kitâbü mâ câ?e ismâni e?adühümâ eşheru min ?â?ibihî fesümmiyâ bihî adlı risâlesini, Kitâbü’l-Emsâl’inin bir cüzünü (MMİIr., IV/1 [1375/1956], s. 35-45) ve Hemmâm b. Münebbih’in e?-?a?îfetü’?-?a?î?a’sını (MMİADm., XXVIII [1953], s. 96-111; Dımaşk 1954; Hyderabad-Deccan 1955, 1956 [Urduca tercümesiyle birlikte], 1961, 1967; Paris 1979) yayımlamıştır. e?-?a?îfetü’?-?a?î?a’nın baş tarafında hadislerin tedvinine dair geniş bir girişi bulunmaktadır. Eser Kemal Kuşçu (Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahifa-i Hemmam İbn Münebbih, İstanbul 1967), Talat Koçyiğit (Hemmâm İbn Münebbih’in Sahîfesi, Ankara 1967) ve M. Ragıp İmamoğlu (İlk Hadis Mecmualarından Hemmam b. Münebbih’in Hadîs Mecmuası, Ankara 1966-1967) tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.
Hamîdullah’ın çeşitli dergilerde yayımlanan çok sayıdaki makalesinden bazıları şunlardır: “İslâm Hukukunun Kaynakları Açısından Kitâb-ı Mukaddes” (trc. İbrahim Canan, İİFD, III [1979], s. 379-410; IV [1980], s. 313-326); “İslâmî İlimlerde İsrâiliyat Yahut Gayr-i İslâmî Menşeli Rivayetler” (İİFD, sy. 2 [1977], s. 295-319); “İslâm’da Devletler Hususi Hukuku Mefhumu” (Annales de la faculté de droit d’Istanbul, XII/18 [1962], s. 320-339); “İslâm’da Hac” (trc. M. Âkif Aydın, İTED, VIII/1-4, [1980], s. 123-162); “Hicrî Takvim ve Tarihî Arkaplanı” (trc. Kasım Şulul, UÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, IX/9 [2000], s. 671-685); “Hz. Peygamber’in İslâm Öncesi Seyahatleri” (trc. Abdullah Aydınlı, EAÜİFD, sy. 4 [1980], s. 327-342); “İslâm’da Şahsî Teminatların Kaynakları Meselesi” (trc. Ahmet Özel, Diyanet Dergisi: Hicret Özel Sayısı [1981], s. 217-231); “Une ambassade du calife Abu Bakr auprès de l’empereur Heraclius et le livre byzantin de la prédiction des destinées” (Folia Orientalia, II/1-2 [1961], s. 29-42); “A Letter of the Prophet in the Musnad Script Addressed to the Yemenite Chieftains” (HI, V/3 [1982], s. 3-20); “Usûl al-Fıqh’ın Tarihi” (trc. Fuad Sezgin, İTED, II/1 [1956-57], s. 1-18); “Constitutional Problems on Early Islam” (İTED, V/1-4 [1973], s. 15-36; 1924-1980 yılları arasındaki çalışmalarıyla ilgili seçme bir bibliyografya için ayrıca bk. İslâm Peygamberi, II, 1159-1169).
Muhammed Hamîdullah’ın İslâm hukuku ve İslâm tarihine dair makaleleri derlenerek İslâm’ın Hukuk İlmine Yardımları (der. Salih Tuğ, İstanbul 1962), İslam Hukuku Etüdleri (İstanbul 1984), İslâm Anayasa Hukuku (haz. Vecdi Akyüz, İstanbul 1995) ve Makaleler / İlk İslâm Devleti (trc. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul 1992) adıyla yayımlanmıştır.
