EBÛ MA‘ŞER el-BELHÎ
Muammer Dizer 01 Ocak 1970
Ebû Ma‘şer Ca‘fer b. Muhammed b. Ömer el-Belhî (ö. 272/886)
IX. yüzyılın önde gelen müslüman astronom ve astrologlarından.
20 Safer 171 (10 Ağustos 787) tarihinde Belh’te doğdu ve ilk öğrenimini burada yaptı. Muhtemelen Me’mûn döneminde (813-833) Bağdat’a giderek kırk yedi yaşına kadar hadis ilmiyle meşgul oldu. Klasik kaynakların bildirdiğine göre aklî ilimlerle uğraşanları eleştiren, bu arada filozof Ya‘kub b. İshak el-Kindî’nin aleyhinde bulunan ve halkı da bu yönde kışkırtan Ebû Ma‘şer, Kindî’nin zekice hazırladığı bir plan sonucunda matematikle ilgilenmeye başlamış, sonra da kendisini şöhrete kavuşturan astronomi ve astrolojiye merak sarmış, böylece Kindî onun eleştirilerine hedef olmaktan kurtulmuştur (İbnü’n-Nedîm, s. 386). Başka bir rivayete göre ise hacca gitmek üzere Horasan’dan ayrılan Ebû Ma‘şer, Bağdat’ın yakınındaki Kerker’de Ali b. Yahyâ el-Müneccim’in kütüphanesini görünce astronomiye merak sarmış ve hacca gitmekten vazgeçerek Abbâsî Halifesi Mu‘temid-Alellah’ın kardeşi ve ikinci veliahdı Muvaffak’ın hizmetine girmiş, sonunda çağının en büyük astronomi ve astroloji âlimi olmuştur.
Latin dünyasının Albumasar ve Bizanslılar’ın Apomasar adıyla tanıdıkları Ebû Ma‘şer, Kindî’den başka Sind b. Ali ile Bettânî gibi o dönemin ünlü bilgin ve astronomları ile de yakın ilişki içindeydi. Hatta Sind b. Ali el-Medhalü’l-kebîr adlı eserini ona armağan olarak verdiği halde Ebû Ma‘şer’in bunu kendisine mal ettiği yolunda bazı görüşler mevcuttur. İddiaya göre kırk yedi yaşından sonra astronomi öğrenen bir kimsenin bu hacimde ve böylesine önemli bir eser yazması kolay bir iş değildir (İbnü’l-Kıftî, s. 107-108; ayrıca aş.bk.). Bazı kaynaklar onu astronomi ve astroloji alanında İslâm milletlerinin en âlimi, ayrıca İran’ın ve diğer milletlerin tarihini en iyi bilen biri olarak niteliyorsa da Ebû Ma‘şer siyasî tarihten çok kültür tarihiyle ilgilenmiştir.
İlk ve Ortaçağ bilim ve düşüncesinde hâkim olan genel anlayışa göre ay üstü âlemi her bakımdan ay altı âlemini sürekli olarak etkilemektedir. Bu ilkeden hareket eden Ebû Ma‘şer, astronominin müsbet verilerine dayanarak astrolojiyi temellendirmeye çalışmıştır. Ona göre zamanı belirleyen ve mevsimlerin meydana gelmesini sağlayan yıldızlar elbette ki her şahsın ahlâk, karakter ve psikolojik yapısı üzerinde de etkili olacaktır (el-Medhalü’l-kebîr, s. 33). Onun eserleri, Ortaçağ’dan modern çağın başlarına kadar astrolojiye inanan veya inanmayan herkes için başlıca kaynak olmuştur.
Saralı olduğu ve dolunay zamanında sarasının tuttuğu rivayet edilen Ebû Ma‘şer 28 Ramazan 272’de (8 Mart 886) 100 yaşlarında Vâsıt’ta öldü.
Eserleri. Ebû Ma‘şer’in kaleme aldığı eserlerin listesi İbnü’n-Nedîm ve İbnü’l-Kıftî tarafından zikredilmekte, bunlardan birincisinde otuz beş, ikincisinde otuz sekiz eser ismi yer almaktadır. Bazı kimseler, onun geç yaşlarda astronomi ve astrolojiyle ilgilenmeye başlamasını sebep göstererek o yaştan sonra bu kadar çok ve mükemmel eser vermenin mümkün olmadığını, dolayısıyla eserlerinden bir kısmının intihal olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bugün modern araştırmalar da bu iddiada gerçek payı bulunduğunu kabul etmektedir (eserlerin bir listesi ve bugüne ulaşanların yazma nüshaları için bk. Sezgin, VII, 141-151). 1. el-Medhalü’l-kebîr ilâ ?ilmi ahkâmi’n-nücûm. Birçok nüshası bulunan eser sekiz “makale” halinde düzenlenmiştir. Bu makalelerde sırasıyla astrolojinin filozofik ve tarihî gerekçesi, sabit yıldızlarla burçların sayıları ve özellikleri, yedi gezegenin ve bilhassa güneşle ayın yeryüzüne olan etkileri, gezegenlerin astrolojik karakterleri ve burçlarla gökyüzünün diğer kısımlarına olan tesirleri, burçların birbirleriyle ve insanlarla olan ilişkileri, burçlarla iklimler arasındaki münasebet, gezegenlerin güçleri ve aralarındaki bağıntılar, astrolojiyle ilgili temel tarihî bilgiler konu edilmiştir. Johannes Hispalensis 1133 yılında kitabın tamamını, Hermannus Secundus ise 1140’ta eseri özet halinde Latince’ye çevirdiler. Bu ikinci çeviri 1485-1515 yılları arasında yedi defa basıldı. Kitap ayrıca XIII. yüzyılda İbrânîce’ye, XIV. yüzyılda Almanca ve İngilizce’ye çevrildi. Bu eserin hıristiyan dünyasında büyük bir etki yaptığı bilinmektedir. Kitapta yer alan astrolojinin ana hatlarının gelgit olayının bir açıklamasını içerdiği ve Ortaçağ Avrupası’nın denizlerin alçalıp yükselmesi kanunlarını bu eserden öğrendiği kabul edilmektedir. Ancak bu açıklamalarda gözlemlere dayanan gerçek bilgilerin yanında garip yorumlar da bulunmaktadır. Fuat Sezgin, eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasını (Cârullah Efendi, nr. 1508) tıpkıbasım olarak yayımlamıştır (Frankfurt 1405/1985). 2. el-Medhalü’s-sagir (Kitâbü Muhtasari’l-Medhal). el-Medhalü’l-kebîr’den sonra yazılan ve XII. yüzyılda Latince’ye çevrilen eser yedi fasıl üzerine tertip edilmiştir. Bunlar burçların mahiyeti ve işaretleri, gezegenlerin tek başlarına ve güneşe nisbetle konumları, gezegenlerin yirmi beş konumu, gezegenlerin güçleri ve iyilikleri, gezegenlerin karakterleri ve işaretleri, talih, gezegenlerin yükselişleri hakkındadır. 3. Kitâbü’l-Kırânât (Kitâbü’l-Milel ve’d-düvel). Sekiz makale halinde düzenlenmiş olup 869 veya 883’ten sonra yazıldığı sanılmaktadır. İbnü’n-Nedîm, bu çalışmanın İbnü’l-Bâzyâr için kaleme alındığını belirtir. Eser Johannes Hispalensis tarafından Latince’ye çevrilmiş ve 1489’da Augsburg’da, 1515’te de Venedik’te basılmıştır. 4. Kitâbü Tehâvîli sini’l-?âlem (Kitâbü’n-Nükât). Önceki kitabın özeti olan eser, ay veya gün olarak bir yılın astrolojik karakteriyle ilgili kısa bir çalışmadır. Johannes Hispalensis tarafından Latince’ye çevrilerek Augsburg’da 1488, 1489 ve 1495; Venedik’te 1488 ve 1506 yıllarında yayımlanmıştır. 5. Kitâbü Tehâvîli sini’l-mevâlîd. Dokuz makaleden oluşan eseri, Siczî el-Câmi?u’ş-Şâhî adlı çalışmasında özetlemiş ve bu özet Farsça’ya tercüme edilmiştir. Orijinal Arapça’sı Grekçe’ye de çevrilen kitabın ilk beş makalesi Grekçe’den Latince’ye tercüme edilmiş ve 1559’da Basel’de yayımlanmıştır. 6. Kitâbü Asli’l-usûl. Bu eser Ebü’l-Anbes es-Saymerî’ye (ö. 899 [?]) atfedilmektedir. Yazma nüshaların birçoğunda (meselâ Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 829; British Museum, Or. 3540) Saymerî’nin eseri olarak gösterilmekte, fakat Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki risâlenin (Hamidiye, nr. 824), Ebû Ma‘şer tarafından yazıldığı bilinen el-Asl fî ?ilmi’n-nücûm ve Sırrü’l-esrâr başlıklarını taşıması risâlenin ona ait olduğu hususunda şüphe uyandırmaktadır. Eser birçok tanınmış âlimden aktarılan geniş bilgileri içerir, özellikle ikinci kısmı daha değerlidir. 7. Kitâbü’l-Mevâlîdi’s-sagir. İbnü’n-Nedîm’in iki makale ve on üç fasıldan oluştuğunu bildirmesi sebebiyle Kitâbü Ahkâmi’l-mevâlîd ile aynı eser olmadığı anlaşılmaktadır. Eser, Ebû Ma‘şer el-Felekî olarak tanımlanan bir Yunan filozofuna ait Kitâbü’l-Muhakkıki’l-müdekkik el-Yûnanî el-feylosûf eş-Şehîr bi-Ebî Ma?şer el-Felekî ile benzerlik gösterir. Bu dikkat çekici çalışma Kahire’de birçok defa basılmış ve J. M. Faddegon eser hakkında kısa bir tanıtma yazmıştır (“Notice sur un petit traité d’astrologie attribué à Albumasar [Abu Ma’sar]”, JA, sy. 213 [1928], s. 150-158). Kitabın ilk dört faslı değişik zamanlara ait büyü ve astroloji, sonraki beş fasıl Pisagor (Pythagoras) ve Petosiris’e atfedilen çeşitli tahminler, son dört fasıl da doğumlar hakkındadır; 12. fasıl erkeklerle, 13. fasıl kadınlarla ilgilidir. Brockelmann eseri Kitâbü Mevâlîdi’r-ricâl ve’n-nisâ? adıyla vermektedir. Ona göre yirmi dört kısımdan oluşan eserin yarısı erkeklere, yarısı da kadınlara ayrılmıştır. 8. Müzâkerâtü Ebî Ma?şer fî esrâri ?ilmi’n-nücûm. Kitapta Ebû Ma‘şer’in astroloji sırlarıyla ilgili görüşleri yer alır. Eseri bizzat Ebû Ma‘şer değil öğrencisi Ebû Saîd Şâzân kaleme almıştır. Kitap, IX. yüzyılda Bağdat’ta revaçta olan uygulamalı astroloji hakkında geçerli bilgiler vermekte ve bu sebeple sık sık dönemin müslüman tarihçilerini zikretmektedir (D. M. Dunlop, “The Mudhakarat fi Ilm an-Nujum”, Iran and Islam, ed. C. E. Bosworth [Edinburg 1971], s. 229-246). 9. Kitâbü’s-Sihâm. Bu eser, insanlar tarafından kullanılan eşyaya hükmettiğine inanılan özel talihlere dairdir. Liber Albumazar de duodecim domibus astrorum adlı eser bu kitabın Latince çevirisi gibi görünüyor; De partibus et eorum causis’deki hiç değilse ilk risâlenin de bu eserden çevrilmiş olması mümkündür. 10. Kitâbü İsbâti ?ilmi’n-nücûm. el-Medhalü’l-kebîr’de bulunan Harrânîler’e ait teorileri ayrıntılı biçimde açıklayan bu çalışma, muhtemelen Ebü’s-Sakr el-Kabîsî’nin, el-Medhal ilâ sınâ?ati ahkâmi’n-nücûm’un giriş kısmında zikrettiği Ali b. Îsâ el-Harrânî’nin Risâle fî ibtâli sınâ?ati ahkâmi’n-nücûm’una nazîre olarak yazılmıştır. 11. Kitâbü’l-Ülûf. Ebû Ma‘şer’in en önemli çalışmalarından birini teşkil eden bu eser kayıp olmakla birlikte Ebû Saîd es-Siczî tarafından yapılmış bir özeti mevcuttur. Bazı kaynaklarda Kitâbü’l-Ülûf fî büyûti’l-?ibâdât ve Kitâbü’l-Edvâr ve’l-ülûf adlarıyla zikredilen eserin esas konusu astrolojidir. 12. Kitâbü’t-Tabâ?i?i’l-kebîr. Zamanımıza ulaşmayan eserin beş bölümden oluştuğu İbnü’n-Nedîm’den öğrenilmektedir (el-Fihrist, s. 387). 13. Kitâbü’s-Sehmeyn ve a?mâri’l-mülûk ve’d-düvel. Hükümdarlarla devletlerin hayat ve talihleriyle ilgili olduğu bilinen kitap günümüze ulaşmamıştır. 14. Kitâbü Zâ?ircât ve’l-intihâ?ât ve’l-memerrât. Hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan eser astroloji tarihiyle ilgili olmalıdır. 15. Kitâbü İktirâni’n-nahseyn fî bürci’s-Seratân. Adından, Yengeç burcu içinde Satürn ve Mars kavuşumunun zararlı etkilerinden bahsettiği anlaşılan bir eserdir. 16. Kitâbü’s-Suver ve’l-hükmi ?aleyhâ. Arapça’sı ele geçmemiştir; fakat De ascensionibus imaginum adlı kitabın bu eserin Latince tercümesi olduğu sanılmaktadır. 17. Zîcü’l-hezârât. Altmıştan fazla bölüm içerdiği bilinen eser 840-860 yılları arasında yazılmıştır. 18. Kitâbü’l-Mizâcât. Siczî’nin özetlediği Kitâbü Mizâcâti’l-kevâkib ile aynı eser olması muhtemel olup gezegenlerin birbirleriyle ilişkilerine dairdir. 19. Kitâbü’l-Envâ?. Yıldız takvimiyle ilgili olmalıdır. 20. Kitâbü’l-Mesâ?il. İbnü’n-Nedîm bu eseri bir özet olarak tanımlar; Kitâbü’l-Kâmil ile aynı eser olması muhtemeldir. 21. Kitâbü’l-Mevâlîdi’l-kebîr. İbnü’n-Nedîm’e göre Ebû Ma‘şer bu eserini tamamlamamıştır (a.g.e., s. 386). 22. Kitâbü’l-Kâmil (Kitâbü’l-Mesâ?il). İbnü’n-Nedîm’e göre müellif tamamlayamadığı bu eserine “el-Kâmil” veya “el-Mesâ’il” adını verecekti. İbnü’l-Kıftî ise bunu el-Kâmil ve’ş-şâmil adıyla zikretmektedir. 23. Kitâbü’l-Cemhere. İbnü’n-Nedîm, bu kitabın astroloji hakkında yaygın telakkilerin derlemesinden ibaret olduğunu söyler. Bu durumda eserin Kitâbü Asli’l-usûl’ün ikinci kısmının özgün şekli olduğu düşünülebilir. 24. Kitâbü Hey?eti’l-felek ve’htilâfi tulû?ihî. İbnü’n-Nedîm’den eserin beş fasıl üzerine düzenlenmiş olduğu öğrenilmektedir. 25. Kitâbü Tefsîri’l-menâmât mine’n-nücûm. Adından, astrolojinin verilerine göre rüya tabiri yapan bir eser olduğu anlaşılmaktadır. 26. Kitâbü’l-Emtâr ve’r-riyâh ve tagayyüri’l-ehviye. Eserin ilk kısmı hava değişimleri, rüzgâr ve yağmurlarla ilgili olan meteorolojik astrolojiye, ikinci kısmı ise maddelerin değerleriyle ilgili olan paha astrolojisine dairdir. Bu kitaba, Ebû Ma‘şer’in 5 Mart 832’de Nîşâbur’da baktığı yıldız falının yorumu da eklenmiştir. 27. Kitâbü Tebâ?i?i’l-büldân ve tevellüdi’r-riyâh. Ebû Ma‘şer bu çalışmasında muhtemelen, dünyanın değişik bölgelerinin aynı gökyüzünün altında bulunmalarına rağmen neden aynı zamanda farklı meteorolojik olaylara mâruz kaldıkları konusunu astrolojik açıdan incelemiştir. 28. Kitâbü’l-Meyl fî tahvîli sini’l-mevâlîd. Eserde aynı zamanda doğmuş birçok canlı arasındaki farklar incelenmiş olmalıdır. 29. Kitâb fî büyûti’l-?ibâdât. Sâbiîler’in garip gezegen mâbedlerini tanıtır. Kitâbü’l-Ülûf ile aynı eser olduğu sanılmaktadır. 30. Kitâbü İhtilâfi’z-zîcât. Bu çalışmanın bazı bölümleri, David Pingree tarafından The Thousands of Abu Ma’shar’da (bk. bibl.) ele alınmıştır. 31. Kitâbü Ahkâmi’l-mevâlîd. Bu eserin Ebû Ma‘şer tarafından iki defa yazıldığı anlaşılmaktadır. İkinci eser, el-Câmi?u’ş-Şahî’nin üçüncü kısmında Siczî tarafından özetlenmiştir. 32. Kitâbü Kırânâti’l-kevâkib fi’l-bürûci’l-isnâ ?aşer. Farsça’ya da çevrilmiş olan eserde burçların her biri içindeki gezegen tertiplerinin etkileşimleri ele alınmıştır. 33. Kitâbü’l-İhtiyârât ?alâ menâzili’l-kamer. Ayın menzillerinden hareketle bir felâketi önlemek veya başarıyla sonuçlanması arzulanan bir teşebbüse girişmek için uygun zaman araştırmayı, geleceğin uğurlu veya uğursuz özelliğini tesbit etmeyi (ihtiyârât, hemeroloji) konu alan bu eserden başka İbnü’l-Kıftî bir de el-İhtiyârât adlı eserden söz etmektedir.
Bunların dışında kaynaklarda Ebû Ma‘şer’in şu eserleri de zikredilmektedir: Kitâbü’l-Kavâtı? ?ale’l-heylâcât, Kitâbü Zîci’l-kırânât ve’l-ihtirâfât, Kitâbü’l-Evkat, Kitâbü’l-Evkat ?alâ isnâ ?aşeriyyeti’l-kevâkib (Kitâbü’l-Evkat ile aynı eser olması kuvvetle muhtemeldir), Kitâbü’l-Kedhudâ ve Kitâbü’l-Heylâc (İbnü’l-Kıftî bu iki eseri Kitâbü’l-Heylâc ve’l-kedhudâ şeklinde tek kitap olarak zikretmektedir).
Ayın konumuyla ilgili Flores de electionibus ve De electionibus lunae adlı Latince kitapların asıllarının da Ebû Ma‘şer’e ait olduğu ileri sürülmektedir. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de onun adına kayıtlı Makale fi’l-a?dâdi’l-mütehâbbe ve havâssihâ adlı beş varaklık risâlede meşhur Faslı mutasavvıf ve âlim İbnü’l-Bennâ’nın (ö. 721/1321) adından söz edilmesi, mevcut metnin ona aidiyetini imkânsız kılmakla birlikte bunun kendisine ait bir eserden alınmış parçanın yeniden kaleme alınmış bir versiyonu olması da muhtemeldir. Bu risâle Zeina Matar ve Oliver Kahl tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (“A Treatise on the Amicable Numbers 220 and 284 Attributed to Abu Ma‘shar al-Balkhi”, JSS, XXIV/2 [1990], s. 233-243).
