İmam Maturidî’nin bilgi kuramı
Gürbnüz Mızrak 01 Ocak 1970
İmam Mâturîdî, yaşadığı bölgedeki dinî anlayışlar ve felsefî akımların temsilcileri ile tartışabilecek bir zemin ve tutarlı bir bilgi kuramı oluşturmakla işe başlamış; kendi din anlayışını, genel kabul gören vahiy ve akıl esaslarına bağlı kalarak savunmuştur. Onun doğru dinî bilgiye ulaşma ve dinî-toplumsal sorunları çözümlemedeki yöntem ve yaklaşımının oluşmasında;
Öncelikle tefekküre (düşünmeye), akla, akıl erdirmeye ve delil göstermeye vurgu yapan Kur’an ayetleri ve Hz. Muhammed’in uygulamaları;
İkinci derecede, değişen şartlar dolayısıyla ortaya çıkan yeni hukûkî-siyasî sorunları, toplum yararını göz önünde bulundurarak çözümleyen Hz. Ömer’in yaklaşımı;
Üçüncü olarak da şer’i hükümleri toplumun yararına dayandıran ve dinî sorunların çözümlenmesinde akla büyük bir nüfuz alanı tanıyan Ebû Hanife’nin akılcı yöntemi etkili olmuştur. [Kutlu, 2011(b)]
Bilindiği üzere ayet ve hadisler sınırlı, hayatın akışı içinde ortaya çıkan olay ve olgular ise sınırsızdır. İmam Mâturîdî, ortaya çıkan yeni olay ve olgulara çözüm üretme için mevcut dinî bilgilerin ışığında aklın kullanılmasını önermiştir. Onun bu yaklaşımı, sosyal yapıların ve kurumların sürekli değiştiği, insanlar ve toplumlar arası ilişkilerin çeşitlendiği dünyamızda,
İslam âleminde ortaya çıkan yeni dinî ve hukûkî sorunların çözümü için imkân sağlamış;
İslam dininin irşadı ve savunulmasında insanların iknası, samimi olarak akla takılan hususların halli, din düşmanları ile mücadele gibi alanlarda yardımcı olmuş ve
İslam’ın yayılmasını hızlandırmıştır. Eserleri incelendiğinde, Mâturîdî’nin bilgi kuramını Kur’an’dan hareketle oluşturduğu ve “Siz, hiç bir şey bilmezken Allah, sizi analarınızın karnından çıkardı; şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler (iç duyu) verdi” (Nahl suresi,78) ayetine dayandırdığı anlaşılır.
Mâturîdî, bu ayette geçen
“kulaklar” kelimesini sesleri işitip ve ne olduğunu belirleme (işiten);
”gözler”i şekil ve renkleri birbirinden ayırma (gören);
“kalpler”i ise, Kur’an’da akla, akıl erdirmeye vurgu yapan ayetlerle güçlendirerek; gözle görülmeyen ve kulakla tespit edilemeyen, kişinin lehine ve aleyhine olacak şeyleri belirlemeye yarayan (akıl yürüten) nesneleri olarak açıklamaktadır. [Kutlu, 2011(b)]
Verilen bu bilgilerden ve Kitâbü’t-Tevhîd‘deki açıklamalarından Mâturîdî’nin, kalpler ile akıl yürütmeyi işaret etmekte; işitmeyi haberlere, görmeyi duyulara karşılık kullandığı anlaşılmaktadır. Buradan hareketle geliştirdiği bilgi kuramında bilgi edinme yollarını (esbab-ı marifet) duyular (ıyan), haber (nakil) ve akıl yürütme (nazar) şeklinde açıklar. Duyuyla ve haberle edinilen bilginin doğrulamasını akıl yapar. Ortaya çıkan sorunları çözümlemede mevcut dini bilgilerin ışığında aklın kullanılmasını önerir. Ona göre:
1) Akıl yürütme: Akıl yürütme ve derinlemesine analizler (tefekkür) ile bilgiye ulaşmayı, alternatifli tahminlerde bulunmayı ve ortaya atılan fikirlerde değerlendirmeler yapmayı kapsar. Bu suretle tevhidi (Allah’ın birliğini ve benzerinin olmamasını), risaleti (peygamberlik makamını) ve benzerlerini bilmeye götürecek türden tecrübelere ve tefekkürle ortaya konan kanıtlara ulaşılır.
2) Haberler: Dini bilgiye ulaşmada haberler (1) İlahî hitap yolu [Vahiy (Kur’an)] ile duyurulanlar ve (2) Peygamberimize atıf yapılarak ulaştırılanlar (hadisler)dir. Semî olarak isimlendirilen bu iki haber kaynağı, genel olarak şeriatın ve bilemediğimiz ahiret gibi gaip âleminin bilgilerini kapsar. Bunlar; Allah elçilerinin getirdiği ve ancak haber verilme yolu ile öğrenilebilen veya hakikatleri sadece Allah tarafından bilinebilen haberleri içerirler. İnsanlar, Allah’ın emir ve yasaklarını, şeriatın ve bilemediğimiz ahiret gibi gaip âleminin bilgilerini bu haberlerle öğrenirler ve kendileri için bunu bir delil olarak kabul ederler.
3) Dış ve İç Duyular (Beş duyular, kanaat ve tepkiler): Sağlıklı duyu organlarıyla (beş duyuyla) ve iç duyuyla yapılan gözlemler, idrak ile eşyanın ve varlıkların bilgisine ulaşmayı (duyuyla gelen algıyı) ihtiva eder. Mâturîdî, duyuların kendine has bilgi alanları arasında dünya ve içindeki varlıkları, gök cisimleri; gözle görülen yaratılmış diğer fiziksel varlıkları; lezzet, zevk ve şehvet; acı ve hayret; açlık ve susuzluk, sesler ve renkler; cisimlerin hareketi, sükunu, birleşmesi, dağılması, şekli ve görüntüsü gibi şeyleri saymaktadır.
Dış ve iç duyularla ulaşılan bilgiler;
Çevremizde gözlemlediğimiz ve şahit olduğumuz Allah’ın birliğine ve benzerinin olmamasına dela-let eden varlıkları ve olayları,
İnsan gücünü aşan yaratılış örneklerini ve
Resullerin, peygamberlik iddialarını doğrulamaları ve risaletlerini açıklamaları için Allah’ın kendilerine verdiği mucizeleri, bunlara tanıklık eden diğer kanıtları içerirler.
Her bilgi kaynağının yukarıda verilen kendilerine has alanlarının olması, diğer alanlar hakkında bilgi sağlamayacakları anlamına gelmez. Bir bilginin doğruluğuna insanları iknada bazen birden fazla kaynaktan yararlanılabilir. Bir konuda bazen bir, bazen iki, bazen da üç bilgi kaynağından da yararlanılabilir. Mâturîdî, bu üç yolla elde edilen dinî bilgileri, Allah’ın ayetleri (işaretleri) ve kanıtları (delilleri) kapsamında değerlendirir. Mâturîdî’ye göre, gerekli şartları taşıdıkları sürece, bu üç grup kanıttan birisi, ikisi veya üçü ile doğrulanan bilgi kesindir. Yukarıda verilen işaret ve delillerden oluşan Allah’ın kanıtlarını inkâr edenler “Allah’ın ayetlerini inkâr eden” kimselerdir. Allah, üç bilgi kaynağıyla ulaşılan delillerin tamamını Peygamberlere kanıtlar (mucizeler/ayetler) olarak vermiştir. Bu bilgi kaynakları ile sunulan deliller insanları inanmaya zorlamak için değil, ikna içindirler. İmana zorlayan deliller, kişinin irade ve isteğini devre dışı bıraktığı için, kişi inanmış gibi gözükse de, gerçekte ikna olmadıkça (kalben tasdik etmedikçe) inanmış olmaz. Mâturîdî’ye göre “her inananın, tefekkürle ulaştığı ve/veya akıl süzgecinden geçirdiği sağlam bilgi ve delillerle inancını desteklemesi şarttır”. Bunu başaramayan kimsenin taklit yoluyla inanması, mazur görülmez. Çünkü taklit, taklit edenin vicdanında dinlerin ve mezheplerin doğruluğunun ölçüsü olamaz.
Günümüz bilimsel araştırmalarında İmam Mâturîdî’nin geliştirdiği bilgi kuramının benzeri uygulanmaktadır. Planlanan bir bilimsel araştırmada konu hakkında literatür taraması yapılarak geçmişte yapılan çalışmalar ortaya konmakta. Uygun materyal ve yöntem kullanılarak deney/deneme yapılmakta. Deneyden/denemeden elde edilen gözlemler ve veriler literatürde verilenlerle karşı-laştırılıp akılla yorumlandıktan sonra bir sonuca varılmaktadır. Mâturîdî’nin “bilgi kuramı”ndaki “haberler”, literatür taramasına; “beş duyuyla ve iç duyuyla yapılan gözlemler ve idrak”, deneylerden/ denemelerden elde edilen gözlemler ve verilere; “akıl yürütme” de deney/denemelerden elde edilen bulguların literatürde verilen bilgiler ile karşılaştırılarak yorumlanmasına karşılık gelmektedir.
