MEVLÂNÂ YÛSUFÎ
Azmi Özcan 01 Ocak 1970
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Horasan’ın Havâf bölgesinde doğduğu, 932 (1526) yılında Herat’tan Bâbür Şah ile birlikte Hindistan’a göç ettiği bilinmektedir. Babası Heratlı hekim Muhammed b. Yûsuf’tur. Kaynaklarda mesleğinden dolayı “Tabîb” lakabıyla, Herat’a nisbetle Herevî, bazan da Horasânî, Mahallî ve Karşî nisbeleriyle anılır. Câmi?u’l-fevâ?id adlı eserinde adını Yûsufî b. Muhammed b. Yûsuf olarak kaydeder. Bâbürlü sarayında önemli görevlerde bulunduğu anlaşılan Mevlânâ Yûsufî, Bâbür ve Hümâyun şahların hekimliği yanında Hümâyun’un saray münşîliğini de yapmıştır. Gerek inşâ sanatı gerekse tıp alanında kaleme aldığı çok sayıdaki eseriyle Hint-İslâm literatüründe yerini almış önemli bir şahsiyettir. Aynı zamanda üç divan sahibi bir şair olduğu rivayet edilir. Bazı müellifler Yûsufî b. Muhammed adlı iki ayrı kişinin olabileceğini belirtmekle beraber bu ihtimal genellikle kabul edilmez (Storey, II, 235).
Eserleri. 1. Cevâhirü’l-luga. Tıbba dair ansiklopedik bir eser olup üç bölüm halinde düzenlenmiştir. İlk bölümde insan organları ele alınır. İkinci bölüm basit ve birleşik ilâç türlerini, üçüncü bölüm bedenle ilgili hastalıkları ve isimlerini ihtiva eder. Kitabın 898 (1493) tarihli müellif nüshası London Wellcome Historical Medical Library’dedir (Mss. Arab, nr. 143). Eserin geç tarihli bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1411). Cevâhirü’l-luga ve Ba?rü’l-cevâhir farklı iki eser olmasına rağmen (A. Z. İskender, el-Meşri?, LVII [1963], s. 331-334) Brockelmann bunların aynı eser olduğunu söylemiş ve müellifin Tabîb olan nisbesini de Labîb olarak kaydetmiştir (GAL Suppl., II, 592). 2. Ba?rü’l-cevâhir fî ta??i?i’l-mus?ala?âti’?-?ıbbiyye. 924’te (1518) telif edilmiş olup alfabetik bir tıp sözlüğü ve ansiklopedisidir. Anatomik ve patolojik tıp kavramları ile tanınmış hekimlerin adlarını ve bir kısım ilâç özlerini ihtiva eder. Eserin mukaddimesinde başta Fîrûzâbâdî’nin el-?amûsü’l-mu?î?’i gibi genel sözlüklerin yanı sıra İbn Sînâ’nın el-?anûn fi’?-?ıb ve eş-Şifâ? adlı eserleriyle bunun şerhleri olmak üzere pek çok kaynak zikredilir. Müellif, bu eserlerde rastlayamadığı hususlarla ilgili olarak döneminin hekimleriyle istişarede bulunduğunu ve tecrübeli kimselerden istifade ettiğini belirtir. Millet (Ali Emîrî Efendi, Arapça, nr. 2856) ve Topkapı Sarayı Müzesi (Emanet Hazinesi, nr. 1824) kütüphanelerinde nüshaları bulunan kitabın (diğer nüshalar için bk. Brockelmann, II, 592; Ullmann, s. 237); bazı baskıları da yapılmıştır (The Buhrool Juwahir: A Medical Dictionary by Mohammad bin Yoosoof, the Physician of Herat [ed. H. A. Mujeed], Calcutta 1830; Ba?rü’l-cevâhir, haz. Muhammed Hüseyin Tabâtabâî, Tahran 1288). 3. Bedâyi?u’l-inşâ. Müellifin 940’ta (1533-34) oğlu Refîuddin Hüseyin ve talebeleri için kaleme aldığı bu Farsça kitap inşâ sanatı ve Hindistan’daki durumu hakkında önemli bir kaynaktır. Eserin İnşâ-yı Yûsufî adıyla bir taş baskısı yapılmıştır (Delhi 1843). 4. Câmi?u’l-fevâ?id fi’?-?ıb. Müellifin ?İlâcü’l-emrâz’ının (Rubâ?iyyât-ı Yûsufî) şerhi olup Câmi?u’l-fevâ?id fî ?ilâci’l-emrâz ve ?ıbb-i Yûsufî diye de anılır. Çeşitli hastalıklar ve tedavilerine dair bu muhtasar eser Yûsufî’nin tıbba dair diğer bazı risâleleriyle birlikte basılmıştır (Leknev 1268; Delhi 1269, 1273; Lahore 1286, 1311; Kanpûr 1290; Tahran 1285). Bir kısmı kütüphane kayıtlarında farklı adlarla geçen bu risâlelerin belli başlıları şunlardır: Sitte-i Zarûriyye; Delâ?ilü’n-nabz; Risâle-i me?kûl ve meşrûb; Delâ?ilü’l-bevl; Risâle-i ?ıf?-ı ?ı??at-i beden; Mu?a??a?ât-ı Yûsufî; ?a?îde der Esmâ?-i Edviye-i Müfrede; Fevâ?id-i A?yâr (bu ve diğer bazı eserleri için ayrıca bk. Storey, II, 235-240).
