MEHMET AĞAOĞLU
Semavi Eyice 01 Ocak 1970
24 Ağustos 1896’da Revan’da doğdu. Türkiye Cumhuriyeti’nin politika ve ilim hayatında isim yapmış olan Ağaoğlu ailesindendir. 1904’ten 1912’ye kadar ilk ve orta öğrenimini Rus “gymnasium”unda yaptığından Rusça’yı mükemmel öğrendi. 1912’den itibaren Moskova Üniversitesi Doğu Araştırmaları Bölümü’nde İslâm devletleri tarihi, felsefesi ve dilleri tahsiline başlayarak 1916’da edebiyat dalından mezun oldu. Mehmet Ağaoğlu, İslâm medeniyetinin en parlak veriminin İslâm sanatı olduğuna inanıyordu. Bu yüzden Rusya içinde ve dışında seyahatler yaparak Türkistan, İran, Irak, Suriye ve Anadolu’daki eserleri inceledi. Bu arada Türkiye’ye yerleşmiş olduğundan, İstanbul Dârülfünunu’nda Türk ve İslâm tarihi derslerine devam etti. Aynı yıllarda İstanbul Âsâr-ı Atîka (Arkeoloji) Müzesi Müdürü Halil Edhem (Eldem) Bey’in dikkatini çekti. Müzeleri teşkilâtlandırmayı düşünen ve bu müesseseleri idare edecek genç elemanların yetişmesine büyük önem veren Halil Bey, onun bir Batı üniversitesinde daha iyi yetişerek ileride Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nin başına geçmesini tasarlamıştı. Mehmet Ağaoğlu bunun üzerine Berlin’e gitti; orada sanat tarihçisi, mimar ve arkeolog E. Herzfeld ile İslâm tarihçisi C. H. Becker’in derslerine devam etti. 1923-1924 yıllarında Jena Üniversitesi’nde H. Dörpfeld, R. Von Zahn ile Koch’tan klasik arkeoloji, erken hıristiyan ve Batı Avrupa sanatları okudu. Oradan da Viyana Üniversitesi’ne geçerek Avusturyalı Doğu sanatları uzmanı ünlü J. Strzygowski’nin yanında üç yıl çalışarak 1927’de felsefe doktoru oldu.
1927’de İstanbul’a döndü. Önce, o yıllarda Çinili Köşk’te bulunan İslâm eserleri koleksiyonunun başına geçti; aynı zamanda İstanbul Dârülfünunu’nda İslâm sanatı tarihi müderris muavini (doçent) oldu. Bir yıl sonra da müzeler idaresine devredilen Türk ve İslâm Eserleri Müzesi müdürlüğüne getirildi. 1929’da Amerika Birleşik Devletleri’nde, Detroit Sanat Tarihi Enstitüsü’nün daveti üzerine, bu enstitünün Yakındoğu bölümünü kurmakla görevlendirildi. Kısa bir süre içinde mükemmel bir İslâm sanatları koleksiyonu meydana getirdi. 1933’te Michigan Üniversitesi’nde yeni kurulan İslâm Sanatı Tarihi Kürsüsü’nün başına davet edildi. Bu kürsüde önce öğretim görevlisi, sonra da profesör olarak 1938’e kadar ders verdi. 1935 ve 1938’de Princeton Üniversitesi’nde misafir profesör olarak çalıştı. 1934’te Firdevsî’nin ölümünün 1000. yılı münasebetiyle Tahran’da yapılan anma töreninde Michigan Üniversitesi ve Detroit Sanat Tarihi Enstitüsü’nü temsil etti. 1937’de San Fransisco’da İslâm sanatı sergisi düzenledi. 1940’tan 1947’ye kadar, eskiden beri tasarladığı on iki ciltlik İslâm maden eserleri hakkındaki bir Corpus’un hazırlanması ile uğraştı ve birinci cildini tamamladı. Bir taraftan da sergiler düzenliyor, müze katalogları hazırlıyordu. Bu arada Türkiye’ye dönmek ve müzelerde görev almak isteğini gösteriyor, ejderli Kafkas halıları, Çin ve İspanya halılarına dair kataloglar yazıyordu. Ancak bütün bu hazırlıklarının sonucunu veremeden 4 Temmuz 1949’da öldü.
Mehmet Ağaoğlu 1934’te, Michigan Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü yayın organı olarak Ars Islamica adlı büyük bir sanat dergisi çıkarmaya başlamış (bk. ARS ISLAMICA) ve 1938’e kadar dört cildini yayımladıktan sonra derginin idaresini R. Ettinghausen’e bırakmıştır. Mehmet Ağaoğlu’nun yayımlanmış sadece iki kitabı bilinmektedir: Persian Bookbindings of the Fifteenth Century (Ann Arbor - Michigan 1935); Sawafid Rugs and Textiles, The Collection of the Shrine of Imam Ali at al-Najaf (New York 1941). Ayrıca İslâm Sanat Tarihi (İstanbul 1928) isimli bir kitabı daha bulunduğuna dair bir kayda rastlanmışsa da, böyle bir kitap hiçbir kütüphanede bulunamadığı gibi, hiçbir bibliyografyada da görülmemiştir. Ağaoğlu’nun Amerika’da düzenlenmiş sergilere dair üç katalogundan başka kırk dört Türkçe, Almanca ve İngilizce makalesiyle birçok kitap tahlil ve tanıtma yazısı da basılmıştır. Bunlarda, onun daha çok Türk ve İslâm küçük sanatları üzerine eğildiği, halı, maden, ahşap, kap kacak ve minyatür sanatlarına dair çalışmalar yaptığı dikkati çeker. Bunlar arasında Mimar Sinan’ın menşe ve ölüm tarihi hakkındaki makalesi (“Herkunft und Tod Sinans”, Orientalistische Literaturzeitung, XXIX [1926], s. 858-865) ile ilk Fâtih Camii’ne dair iki araştırması yayımlanmıştır (“Die Gestalt der alten Mohammedije in Konstantinopel und ihr Baumeister”, Belvedere, XLVI [1926], s. 83-94; “The Fatih Mosque at Constantinople”, Art Bulletin, XII [1930], s. 179-195).
