Demirbaş Karl
01 Ocak 1970
XII. Karl (Türkçe: Demirbaş Şarl veya İngilizce: XII. Charles veya Latince:Carolus Rex) 17 Haziran 1682 , Tre Kronor Şatosu, Stockholm, İsveç - 30 Kasım 1718 Fredrikshald, Norveç), 5 Nisan 1697 – 30 Kasım 1718 tarihleri arasında İsveç kralı. Bağlı bulunduğu hanedan Wittelsbach Hanedanı'nın bir kolu olan "Palatina-Zweibrücken" Hanedanı idi. XII. Karl'ın babası XI. Karl ve annesi Ulrika Elanoara Danimarkalı idi. Bunların hayatta kalan tek erkek çocuğu olarak 5 Nisan 1697'de babasının ölümü üzerine XII. Karl adıyla daha 15 yaşında iken İsveç Krallığı kralı ve babasının hanedanının hükümdarı olduğu modern Almanya'da bulunan "Palatina-Zweibrücken Dükü" oldu ve iki hükümdarlığı 30 Kasım 1718'de daha 30 yaşında iken Fredrikshald kuşatması sırasında öldürülmesine kadar yönetti.[1]
XI. Karl ve eşi Ulrika Elonara Danimarkalı (1656–1693)'nın ilk çocuğu olarak İsveç'te Tre Kronor Şatosu, Stockholm'da doğdu. 15 yaşında iken babası İsveç Krallı 1697 yılında ölmesi ile tahta çıktı. Ama ancak yedi ay süren bir naiplikten sonra devlet yönetimini şahsen eline almıştır.
Büyük Kuzey Savaşı'nın Başlaması
Hükümdarı olduğu İsveç Krallığı modern İsveç'ten çok daha büyük idi. Günümüzdeki Finlandiya'nın batısında bulunan büyük bir kısmını ve Baltık Denizi kıyılarında Livonya Eyaleti (modern Estonya) ve İngria Eyaleti (Modern Rusya'nın Finlandiya Körfezi etrafındaki ve güneyindeki bölgelerini de) ihtiva etmekteydi. 1611'de tahta çıkan İsveç Kralı II. Gustav Adolf bu arazileri eline geçirmişti ve bunun için İsveç Krallığı bazen İsveç İmparatorluğu olarak tarihçiler tarafından anılmaya başlamıştır.
XII. Karl'in dedesi olan X. Karl ülkesinde 1680'de "Reduktion)" adı verilen toprak reformları yapıp, Livonya dahil ülkesindeki feodal malikane haklarını asillerden alıp kraliyet hakları olarak ilan etmiştir. Bu toprak reformlarından asiller çok hoşnutsuz olmuşlardı. Bunlar arasında Livonya'daki Alman-Baltık asilleri ve özellikle "Johan Reihold Patul" adlı bir soylu bulunmakta idi. Bu soylu İsveç'e ihanet ederek İsveç'in komşuları olan Deli Petro çarlık idaresi altındaki Rusya; hem Saksonya Elektörü olan hem de seçimle Lehistan-Litvanya Birliği kralı olan Güçlü Augustus (August II. der Starke) ile görüşmeler yaparak onları İsveç ve genç kralın aleyhinde bir savaş yapmaya ayartmıştı. !700 civarına birleşik "Danimarka–Norveç Krallığı", "Saksonya Elektörlüğü", "Lehistan-Litvanya Birliği Krallığı" ve "Rusya Çarlığı" aralarında yapılan müzakereler sonunda İsveç aleyhine bir savaş koalisyonu oluşturdular. Bu koalisyonun İsveç'e karşı yaptığı savaşlara Büyük Kuzey Savaşı adı verilmektedir.
Büyük Kuzey Savaşı 'nda ilk muharebeler XII. Karl'in 1699'un sonlarına doğru o zaman Danimarka'ya bağlı bir düklük olan Holstein-Gottorp Düklüğü'nde hükümdar olan kayın-biraderi Dük IV. Frederik'e destek olmak için gönderdiği İsveç destek birliklerinin 1700'de bu düklüğe saldırıya geçen Danimarka-Norveç Krallığı güçleriyle yaptığı muharebeler oldu.
İlk askeri seferi ise, kuzeni olan Danimarka-Norveç Kralı IV. Frederik'e karşı oldu. Bu askeri kampanyayı kuvvetli deniz güçleri bulunan ve Danimarka'nın galip gelmesi ile Baltık Denizi girişi olan Sund Boğazı'nın kapatılacağından ve bunun ticareti menfi olarak etkilemesinden korkan İngiltere Krallığı ve Hollanda Krallığı da desteklemekteydiler. XII. Karl komutası altında 8,000 asker ve 43 gemiden oluşan bir İsveç gücü ile Danimarka'ya ait Zeland eyaletini istila amacı ile saldırıya geçti. Danimarka başkentinin bulunduğu bu adaya çıkan İsveç güçleri Kopenhag'ı kuşatmaya aldılar. Bu saldırıda İsveç'in kazandığı başarı Danimarka-Norveç Krallığı'nın barış istemesine neden oldu. Ağustos 1700'de imzalanan Travendal Anlaşması ile Danimarka özellikle Holstein Düklüğü'ne tazminat vermeyi kabul etti. II. Karl (1655–1697) ve eşi Ulrika Elonara Danimarkalı (1656–1693)'nın ilk çocuğu olarak İsveç'te Tre Kronor Şatosu, Stockholm'da doğdu. 15 yaşında iken babası İsveç Krallı 1697 yılında ölmesi ile babasının yerine tahta çıktı. Ama ancak yedi ay süren bir naiplikten sonra devlet yönetimini şahsen eline aldı.
Saksonya Elektörü ve Lehistan-Litvanya Birliği Kralı'na Karşı Harekat
Aynı 1700 yılında Saksonya Elektörü Saksonya ordusu ile İsveç'e ait olan Livonya'ya girdi ve Saksonya güçleri Şubat 1700'de İsveç Krallığı'nın o zaman en büyük şehri olan Riga'yı kuşatmaya aldı. Fakat bu Saksonya ordusu Riga'yı ele geçiremedi. Saksonya Elektörü Güçlü II. August hem Lehistan-Litvanya Birliği Kralı olarak Saksonya, Rusya ve Danimarka ile bir koalisyon anlaşması yapmıştı ama bu saldırı için resmen Lehistan-Litvanya Birligi'nin "tarafsız" olduğunu ilan etmişti.
I. Petro'nun yönetiminde olan Rusya Çarlığı Ağustos 1700'de İsveç'e savaş ilan etti. Bu savaş ilanı, İsveç'in Danimarka-Norveç Kralligi'ni yenip barış masasına götürmesinden hemen sonra oldu. Rus ordusu ancak Eylül 1700'de Finlandiya Körfezi batı ve güney kıyılarında bulunan İsveç eyaleti "İngria"'ya saldırıya geçtiler. Saksonya orduları Livonya'da Riga'nın kuşatması ile uğraşmakta iken Livonya'ya giren 55,000 kişilik Rus ordusu Livonya'da (modern Estonya'daki) Narva kalesini kuşatmaya geçti. Danimarka ile imzalanan barış üzerine Danimarka ile askeri savaşta kullanılan İsveç birlikleri görevsiz kaldılar. Bunlardan takriben 8,000 kişilik bir İsveç ordusunu Livonya'ya nakletti ve bu İsveç ordusunun başında Livonya'daki Narva'ya geçti. Narva kuşatmasını yapmakta olan Rus güçleri ile orada bir meydan muharebesine geçti. 30 Kasım 1700'de yapılan Narva Muharebesinde 8,000 askerden oluşan İsveç ordusu karşında bulunan o ordudan asgari 1'e 4 misli daha büyük bir Rus ordusu buldu. Karlı ve büyük bir tipili hava İsveç ordusunun harekatını Ruslardan gizlemekte idi. Bu değişik bir kamuflajı içinde XII. Karl ordusu ile Rus ordusuna taarruza geçti. Bu taarruzla efektif olarak Rus ordusunu ikiye böldü ve bu bölünmüş Rus ordusu arasında koordinasyon sağlamadığı için muharebeyi kazandı. Rus ordusunun mensubu birkaç birlik tümüyle ve gayet çok sayıda Rus askeri geriye kaçmakta iken Narva Nehri'ni geçemeyip boğuldular. Rus ordusu toplam 10.000 kişi ölü olarak zayiat vermişti ve İsveç ordusunun zayiatı ise 667 asker idi. Yenilen Rus ordusu İngria'nın doğusuna çekildi ve XII. Karl bu orduyu takip etmedi.
Livonya'ya Saksonya ordusu ile girip başarısız olarak Riga'yı kuşatmakta olan Saksonya Elektörü Güçlü II. August üzerine yürüyüşe geçti. 1702'de Riga Kuşatılmasının kaldırılmasını sağladı. II. August aynı zamanda Lehistan-Litvanya Birliği kiralı idi ve bu görev başlığını takınarak Lehistan-Litvanya Birliği olarak İsveç Kralı ile barış müzakerelerinin başlamasını istedi. Onun bu barış isteğini Stockholm'daki İsveç Parlamentosu desteklemekte idi. Fakat bütün bunlara rağmen, II. August'e saldırıda ısrar etti ve o da Lehistan-Litvanya Birliği ordularını savaşa soktu. 1701'de Duna Nehri kıyılarına İsveç ve karışık Saksonya Lehistan orduları arasında yapılan muharebeyi XII. Karl ve İsveç ordusu kazandı. Güçlü II. August Saksonya ve Lehistan orduları ile Polonya içlerine çekildi.
XII. Karl ve İsveç ordusu ile Temmuz Saksonya ve Lehistan ordusunu takip etti ve Güçlü II. August Kliszov'da muharebeyi kabul etti. Ortaya çıkan Kliszov Muharebesi'nde Lehistan-Saksonya ordusu İsveç ordusundan 2 misli daha büyüktü. Yapılan gayet çetin muharebe sonunda XII. Karl galip geldi. Bu muharebede İsveç ordusu tüm Saksonya ordusunun top ve topçularını eline geçirmiş ve kendi lehinde kullanmıştı. Saksonya maliyesinin ordu karargahında bulunan savaş hazinesinin tüm nakit fonları, II. August'un tüm tedarik yükleri ve 60 tane bayrak ve sancak da İsveç ordusu eline geçmişti.
Güçlü II. August Saksonya ve Lehistan ordularından kalan birlikler ile güney-batı Lehistan'daki Sandomierz'e geri çekildi. Temmuz 1702'de Krakov şehrine girdi. Oradan Lehistan'ın İsveç ordusu ve yandaşları Lehliler tarafından kontrol edilmesini pekiştirdi. Lehistan'ın başkenti Varşova İsveç eline geçti. Güçlü II. August Lehistan-Litvanya Birliği hükümdarlığı görevinden azledildi. 1704'te yapılan yeni Lehistan Kralı seçiminde XII. Karl'in Leh yandaşlarından olan ve onun adayı olan Stanislas Leszczynski Lehistan-Litvanya Birliği Kralı olarak seçildi. Bundan sonra XII. Karl Lehistan'da bir seri harekat yaparak Saksonya ordusu ile sınırına kadar yaklaştı ve Saksonya'yı işgal edebilecek stratejik mevkilere yetişti. Bunun üzerine Saksonya Elektörü Güçlü II. August, İsveç Kralı XII. Karl ve yeni Lehistan-Litvanya Birliği kralından barış istedi. 1706'da Stanislas Leszczynski'ın kralı olduğu Lehsitan-Litvanya Birliği ile İsveç arasında Altransdadt Antlaşması imzalandı ve böylece savaşın açılmasına neden olan savaş koalisyonu sona erdi.
Rusya Seferi
Fakat I. Petro'nun Çarı olduğu Rusya eski İsveç toprakları içinde bulunmaktaydı. I. Petro, İsveç Kralı'na Lehistan'da 1706 yılına kadar harekette bulunmadı ve Rus ordunu güçlendirmek amacıyla yeni reformlara başvurdu ve gayet güçlü yeni ateşli silahlarla donatılmış ve iyi eğitim gormüü bir Rus ordusu kurdu. Rus orduları eski İsveç eyaleti olan İngria'ya içlerine girdi ve bu bölgede büyük bir Rus şehri olacak Sankt Petersburg şehrini kurdular. 1707'de Çar I. Petro, İsveç Kralı ile yazışmaya girişerek Rusya'nın eline geçirmiş olduğu eski İsveç Krallığı topraklarını eğer bir uygun barış imzalanırsa bırakmaya hazır olduğunu bildirdi. XII. Karl bu teklifi reddetti. Rusya'yı istila hedefi ile ordularını hazırladı. Bunun için günümüzde Ukrayna'da bulunan ve Osmanlılar, Ruslar, Polonyalılar ve çeşitli Kazak grupları arasındaki uzun savaşta rol oynayan Rus Ukraynası Kazaklarının Atamanı Ivan Mezapa ile bir gizli antlaşma yaptı. 24,000 kadar Leh ve Alman asıllı ordusu yeni Lehistan Kralı Stanislas Leszczynski emrinde geride bırakıldı. İsveç'in savunması için 28,000 kişilik bir ordu bırakıldı. Livonya, İsveç Finlandiyası ve diğer Baltık arazileri için 14,000 kişilik bir ordu bu arazileri korumakla görevlendirildi. 1707 sonlarına doğru Lehistan'dan 35,000 asker civarında bir ordu ile Rusya üzerine sefere çıktı. General Adam Ludwig Lewenhaupt emri altında Livonya ve diğer Baltık İsveç arazilerden toplanan askerden oluşan 12.000 kişilik bir ordu desteği alması planlanmıştı.
22 Ağustos 1707'de Saksonya'dan bu sefer için ordusuyla doğu yönünde etraftan gelecek destek kıt'alarının ana orduya bağlanması için nispeten yavaşça yürüyüşe basladı. 25 Aralık 1707'de ordu Vistül Nehri'ni ve Rus sınırını Masurya'dan geçti ve 26 Ocak 1708'de Rus ordusu tarafından terk edilen Grodono şehrine vardi. İsveç ordusu (günümüzde Beyaz Rusya'da bulunan) Rus kalesinin olan Stmorgon'un etrafından geçerek Minsk'e girdi. Burada İsveç ordusu kisi geçirmek üzere bir kışlamaya başladı. XII. Karl gerisini ve Bati Lehistan'i savunmak üzere 8,000 kisilik bir atlı piyade muhafız birliğini General Detlof von Krasov komutasında burada bıraktı. Kötü hava şartları ve Rusya'nın ulaşım ağının yetersizliği, İsveç ordusunun Minsk'ten yürüyüşe başlamasının Haziran 1708'e kadar geciktirilmesine neden oldu. Haziran da İsveç ordusu yeniden yürüyüşe geçti.
14 Temmuz 1708'de komutasındaki İsveç ordusu ile yeni kurulan Mareşal Boris Şeremetyev'in komutasındaki Rus ordusu arasında Holofzin Muharebesi gerçekleşti. Sayıca ustun olan Rus Ordusu'nu yaptığı harekat ile şaşırttı. Birbirleri ile ayrı ayrı olarak hareket eden, tek bir komuta ve kontrolden noksan birlikler arasında koordinasyon sağlayamayan Rus ordusu mağlup oldu.
Bu galibiyetten sonra XII. Karl, eski İsveç İngriası'ndaki Nyenskans kasabası yerine beş yıl önce I. Petro'nun yaptırmaya basladığı Sankt Petersburg yerine Moskova üzerine yürümeye karar verdi. Ruslar İsveç ordusunun geçeceği güzergah ve etrafında düşmana faydalı olabilecek her şeyin tahrip edilip kullanılamaz hale getirilmesine dayanan askerî taktik olan yakıp yıkma taktiğini uyguladılar.
Livonya'dan gelmekte olan ve yeni tedarik malzeme ve iaşesi; yeni ek askerlerle gelmekte olan Levenhaupt'un ordusu Mareşal Boris Şeremetyev'in XII. Karl'un ana ordusunu geriden takip eden Rus gücü tarafından Lesnaya adlı bir Ukrayna koyu civarında bir akarsuyu geçmekte iken pusuya düşürüldü. Bu pusuda İsveç destek gücü; ek tedarik, ek asker ve topçu kuvvetinin en az yarısını kaybetti.
Lehistan Kralı Stanislaw Leszczynski de siyasi huzursuzluk ve iç isyanlarla uğraştığı için XII. Karl'ın desteğine gelemedi.
XII. Karl Ukrayna Kazakları Atamanı Mezapa ile gizlice anlaşmıştı. Onlardan 40.000 kadar asker desteği beklemekteydi. Bunu için Ukrayna'da Kazakların büyük bir isyan çıkartmalarını da umuyordu. Onun için ordusunu Mezapa'nın Ukrayna Kazaklarının başkenti olan Baturin'e yöneltmişti. Fakat Ruslar Kazakları bölmüşler, sindirmişler, buyuk bir kısmını Ataman Mezapa'dan ayırmayı başarmışlardı. Rus güçleri Aleksandr Menşikov komutasında İsveçlilerden daha önce Baturin'i ele geçirdiler. Menşikov şehrin yerle bir edilmesini şehirde bulunan her türlü malzeme ve eşyanın tahrip edilmesini ve şehir halkının tümüyle katledilip öldürülmesini emretti ve bu emirleri hiç merhametsiz olarak uygulandı. Ekim 1708'de ancak 5 bin kişilik bir Kazak kuvvetiyle Ukrayna Kazak Atamanı Mezapa Ukrayna'ya giren XII. Karl'ın ordusunu destekledi. Ama Ukrayna halkını Ruslara karşı ayaklandırmayı başaramadı.
Tüm bu sorunlar devam ederken Rusya'daki step ikliminde 1708-1709 yılındaki kış gayet soğuk olmuştu. Rus ordusuna karşı İsveç ordusunun üstünlüğünü sağlayan İsveç topçularının kullandığı toplar havanın dondurucu soğukluğu nedeni ile kımıldayamaz olup tahrip edilip geride bırakılmaya başlandı. Bu gayet soğuk havada İsveç ordusu askerlerinin moralleri de gayet bozulmakta idi. XII. Karl'in ordusunun mevcudu 20,000 asker ve 34 topa düşmüştü.
3 Mayıs 1709'da XII. Karl'ın İsveç ordusu gayet yorgun ve morali bozuk bir şekilde Rus ordusunun buyuk bir kale ussu olan Vorskla Nehri üzerindeki Poltova şehri önüne geldi ve şehri kuşatmaya koyuldu. Bu kuşatma üç ay surdu. Çar I. Petro emrindeki büyük 80,000 kisilik bir ordu ile Poltova şehrini kuşatmadan kurtarmak için yardıma geldi. Çarın ordusu, kalenin 4 km kuzeyinde bir korunaklı ordugah kurdurdu. 20 Haziran'da İsveç Kralı XII. Karl bu kurulan Rus ordusu ordugahını dürbünle gözlerken bir keskin nişancıya hedef olup ayağından bir kurşun yarası alarak ayakta duramaz ve yürüyemez hale geldi. İsveç ordusunun komutası Mareşal Carl Gustav Rehnskiöld'a verildi. Hemen hemen aynı gün General Krassov komutasında Minsk'te geride bırakılan 8,000 atlı piyade ordusunun Lehistan'a yönelip İsveçliler aleyhinde olan Sandomierz Konfederasyonu üzerine gittiğini ve bunun için Poltova'ya destek sağlamak için gelemeyeceği haberi Poltova'ya ulaşmıştı.
Osmanlı Devleti'ne Sığınması
XII. Karl ordusundan artakalan 1500 kadar Karoliner ve Kazak'tan oluşan kuvvetle güneye çekilerek Osmanlı'ya iltica etmek istedi. Kralın iltica talebi, yardımcılarından Leh General Stanislaw Poniatowski bizzat Özü Kalesi komutanı Abdurrahman Paşa'ya giderek 2.000 altın vermesinden sonra kabul edilmiş ve Rus ordusunun eline düşmek üzere olan kral, son anda Bug (Aksu) Nehri'ni geçerek kaleye sığınabilmişti.
İsveç kralı, tekrar ülkesine dönebilmek ve Rusya ile savaşı sürdürebilmek için Osmanlı Devleti'nin askeri ve ekonomik kaynaklarına başvurmaktan başka çaresi olmadığını düşünmekteydi. Bu nedenle Rus askeri hazırlıklarını yakından izleyen ve sıkı bir Rus düşmanı olarak tanınan Kırım Hanı Devlet Giray ile Bender Muhafızı Çerkes Yusuf Paşa'nın siyasi nüfuz ve askeri gücünden yararlanmaya çalıştı. Nitekim Osmanlılara sığındıktan hemen sonra bu iki önemli isimle dostluk kurdu ve bizzat Yusuf Paşa'nın davetlisi olarak Bender'e yerleşti.
Sultan III. Ahmed saltanatında Bender'de beş sene gibi uzun bir süre oturdu, bu süre içerisinde, Osmanlı Devleti'ni Ruslara karşı sürekli kışkırtarak, askeri ve siyasi olarak Rusya'ya karşı azımsanamayacak bir mücadele verdi. Kurduğu yakın ilişkilerle, Rus düşmanı olan Leh, Kazak ve Tatar kuvvetlerini Bender'e toplamayı başardı. Bu birleşik orduyla zaman zaman sınırı geçerek, stratejik önemi olan Rus üslerine yıpratıcı baskınlar düzenledi.
Ayrıca İstanbul'daki özel temsilcisi General Stanislaw Poniatowski aracılığıyla saray ve devlet adamları arasında yoğun bir Rus düşmanlığı propagandası yaptı. General Poniatowski'nin padişahtan sonra görüştüğü kişiler arasında padişahın annesi Gülnuş Valide Sultan da vardı. Poniatowski, Valide Sultan'a yaptığı haftalık ziyaretlerinde Fransa elçisi Ferriol'ün tavsiyesi ile Valide Sultan'ın pek meraklı olduğu Fransız parfümlerinden armağanlar verebilmenin yanı sıra Rusların sınır bölgelerinde yaptıklarını biraz abartarak da olsa aktarma olanağı buluyordu. Nitekim etkili ve başarılı propaganda sonucunda, Çar'a ve Rusya'ya duyulan nefret iyice arttı. Bu yolla oluşturulan kamuoyu, Osmanlı Devleti'nin birkaç yıl sonra Rusya'ya karşı savaş kararı almasını etkileyen önemli sebeplerden biri olacaktı.
Diğer bir deyişle, Baltacı Mehmed Paşa'nın Rus Çarı I. Petro'yu yenmesiyle sonuçlanan Prut Savaşı, onun teşvikiyle çıkmıştı. Prut Savaşı sonunda Ruslarla barış antlaşması yapıldığı halde Osmanlı Devleti'ni savaşması için kışkırtmaya devam eden XII. Karl, Bender'den çıkarılmak istendi.
Demirbaş Şarl'ın Yeniçerilerce Bender'de zaptı.
XII. Karl ve askerleri 1 Şubat 1713'te direnişle karşılaşan bir baskın sonucu ele geçirilerek Edirne'de Meriç Köprüsü çıkışında I. Ahmed döneminden beri devlet konukevi işlevi gören Demirtaş Kasrı'nda zorunlu ikamete tabi tutuldu (XII. Karl'ın yeniçerilerce ele geçirilme olayı İsveççe "Kalabaliken i Bender", İngilizce "Skirmish at Bender" olarak tarihte yerini almıştır). Edirne'de kaldığı süre içerisinde de XII. Karl, ülkesini uzaktan yönetmeye devam etmiştir.
İsveç'e Geri Dönüş ve Ölümü
XII. Karl'a 1916 yılında yapılan otopsi sonucu kafatasındaki mermi izi.
Sonunda askerleriyle birlikte buradan ayrılarak at sırtında Macaristan ve Almanya üzerinden 15 günde İsveç'e geçmeyi başardı. Kısa süre içerisinde yeniden Norveç'e karşı sefer açtı, ancak Frederiksten Kalesi'ni kuşattığı sırada başından vurularak öldürüldü.
