İran İslam Cumhuriyeti
01 Ocak 1970
İran (Farsça: ?????), resmi adı İran İslam Cumhuriyeti (Farsça:?????? ?????? ?????) Güneybatı Asya'da ülke. Güneyde Basra ve Umman Körfezi, kuzeyde ise Hazar Denizi ile çevrilidir. Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Irak, Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan ile kara sınırına sahiptir. Başkenti Tahran'dır. Şiilik ülkenin resmi dîni mezhebi ve Farsça resmi dilidir.[4]
İran, MÖ 4000'lere dayanan tarihi ve var olan yerleşmeleriyle dünyadaki en eski sürekli uygarlıklardan birine ev sahipliği yapmaktadır.[5][6][7]Tarih boyunca İran Avrasya'daki merkezi konumu nedeniyle jeostratejik öneme sahip olmuştur ve bir bölgesel güçtür.[8][9] İran BM, Bağlantısızlar Hareketi, İslam Konferansı Örgütü ve OPEC kurucu üyesidir.İran siyasal sistemi 1979'da kabul edilen anayasaya göre oluşturulan bir kaç karmaşık yönetim yapısına göre işlemektedir. En yüksek devlet makamı şimdiki Ayetullah Ali Hamaney'in üstlendiği İran dini liderliğidir.
İran, uluslararası enerji güvenliği ve dünya ekonomisinde geniş petrol ve doğal gaz kaynakları sonucu önemli bir konuma sahiptir.
Köken
İran sözcüğünün kökeni, Sanskritçe Aryan sözcüğünden gelir.[10][11][12]
İran (?????) sözcüğü modern Farsça'ya, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da yer alan bir Proto-İrani terim olan Aryanam'dan girmiştir.[13]Ariya- ve Airiia- kelimeleri aynı zamanda Ahameniş İmparatorluğu yazıtlarında etnik bir atıf olarak yer almıştır. Orta Farsça'dan gelen Eran terimi, Pehlevi dili'nde 'yr'n, Nakş-ı Rüstem'deki I.Ardeşir'in taç giyme törenini gösteren kabartmanın yanındaki yazıtta bulunmuştur.[14]Bu kabartmaya eşlik eden Partça dilindeki yazıtta İran,aryan olarak ifade edilirken, bu yazıtta, kralın sanı Orta Farsça eran kelimesini (Pehlevi dilinde,'ry'n) içermektedir. I.Ardeşir'in zamanında eran ifadesi devletten çok insanları kastederek bu anlamını korudu.
Bu yazıtta İran halklarına atfen kullanılan eran kelimesine rağmen, eran ifadesinin imparatorluk coğrafyasını ifade etmek için kullanılması Sasani hanedanlığının ilk döneminde de görülmüştür. I.Şapur'un -Ardeşir'in oğlu ve halefi- bir yazıtında açıkça Eran bölgelerinin içine İranlıların yerleşmediği Ermenistan ve Kafkasya'yı da dahil etmiştir.[15]Kartir kitabelerinde yüksek rahip, Aneran'ın egemenliği altındaki bölgeleri gösteren listede aynı bölgeleri saymıştır.[15]eran and aryan kelimelerinin ikisi birden, (İranlı) Aryanların ülkesi anlamına gelen Proto-İran dilindeki Aryanam teriminden gelmektedir. Airyanem Vaejah kelimesi ve kavramı aslında İran'ın ülke isminde (Edebi olarak Aryanlar'ın ülkesi anlamında), aynen Aryana kelimesinin modern Farsça karşılığı olan Iran (Eran) gibi korunmuştur.
1979'daki İran İslam Devrimi'nden itibaren ülkenin resmi adı "İran İslam Cumhuriyeti" olmuştur.
Ülkenin adı MÖ 6.yy'dan 1935'e kadar Pers İmparatorluğu, Acemistan gibi isimlerle bilinirken, o yıl Rıza Şah uluslararası topluluktan "İran" adını kullanmalarını istemiştir. Bir kaç yıl sonra bu isim değişikliğinin ülkenin geçmişi ile arasında bağı kopardığını iddia eden bilimadamları protesto gösterileri yapmış, 1959'da Muhammed Rıza Pehlevi her iki ifadenin resmi olarak birlikte ve birbirinin yerine kullanılabileceğini açıklamıştır.
Coğrafya ve İklim
İran, 1 648 000 km²’lik yüzölçümü ile Türkiye’nin komşuları arasında yüzölçümü Türkiye’den büyük olan tek ülke, aynı zamanda yüzölçümü açısından, Libya'dan sonra ve Moğolistan'dan önce gelen dünyanın 18. büyük ülkesidir.[16] Ülkenin yüzölçümü kabaca İngiltere, Fransa,İspanya ve Almanya yüzölçümü toplamlarına eşit ya da Alaska'nın yüzölçümünden çok az küçüktür.[17][18] Kuzey-batıda Azerbaycan ile (432 km/268 mi)ve Ermenistan ile (35 km/22 mi)uzunluğunda; Kuzeyde Hazar Denizi;Kuzey-doğuda Türkmenistan ile (992 km/616 mi)uzunluğunda; Doğuda Pakistan (909 km/565 mi) ve Afganistan ile (936 km/582 mi) uzunluğunda ve Batıda Türkiye ile (499 km/310 mi)uzunluğunda ve Irak ile (1,458 km/906 mi) uzunluğunda ve son olarak Güneyde Basra Körfezi ve Umman Körfezi ile sınırlara sahiptir. İran'ın yüzölçümü 1,648,000 km²dir. (yaklaşık olarak 636,300 kare mil)[2]
İran'da Hazar Denizi ile Huzistan kıyıları arasında İran platosu bulunmaktadır. Dünyadaki en dağlık ülkelerden biridir, coğrafyası çeşitli havza ve platoları biririnden ayıran halı gibi serilmiş sıradağlar ile biçimlendirilmiştir. Kafkas,Zagros ve Elburz sıradağları ile nüfusun yoğun olarak bulunduğu Batı bölgesi en dağlık kesimdir;en son belirtilen sıradağlar içinde yer alan Demavent Dağı 5,604 m yüksekliği ile yalnız İran'ın değil Hindukuş Dağlarının batısındaki Avrasya topraklarının en yüksek dağıdır.[19] Yükseklikleri yer yer 5000 metreye yaklaşan bu dağ sıraları iç bölgelerde çok sert bir kara ikliminin yaşanmasına neden olur. Hatta bu bölgelerde geniş çöl alanları bulunur.
Ülkenin doğusunun büyük kısmında, kuzey orta bölgesinde ülkenin en büyük çölü olan Kebir Çölü (Deşt-i Kebir) ve güneyinde ise Lut Çölü (Deşt-i Lut) gibi çöl havzaları olmak üzere bazı tuz gölleri bulunmaktadır. Bunun nedeni dağ sıralarının bu bölgelere yağmur bulutlarının ulaşmasını engelleyecek kadar yüksek olmasıdır. Büyük ovalar yalnızca Hazar Denizi kıyısında ve Basra Körfezi'nin kuzey ucunda İran'ın Şatt-ül-Arap (Arvand Rud) nehri deltasındaki sınırları boyunca bulunmaktadır. Küçük, düzensiz ovalar ise Basra Körfezi'nin Hürmüz Boğazı ve Umman Körfezine bakan kıyılarındadır.
İran'ın iklimi çoğunlukla kurak veya yarı kurak ve Hazar Denizi kıyısında subtropikaldir. Ülkenin kuzey sınır bölgesinde kış aylarında sıcaklıklar neredeyse donma noktasının altına düşer ve iklim yıl boyu nemli kalır. Yaz sıcaklıkları nadiren 29 °C'yi aşar (85 °F).[20][21] Düzlüğün doğu kısmında yıllık yağış miktarı 680 mm (27 in) iken batı kısmında 1,700 mm (67 in)'den fazladır. Batıya doğru Zagros havzasındaki yerleşmelerde yazları düşük sıcaklıklar ile sıfırın altında sıcaklıkların ve yoğun kar yağışlarının yaşandığı ağır kışlar görülmektedir. Doğu ve orta bölgedeki havzalar 200 mm'lik yıllık yağış miktarıyla kurak ve yer yer çöl iklimindedir.[21] Ortalama yaz sıcaklıkları 38 °C'yi (100 °F)geçer. Güney İran'daki Basra Körfezi ve Umman Denizi kıyılarındaki ovalarının iklimi kışları ılık, yazları nemli ve sıcaktır. Yıllık yağış miktarı 135 ile 355 mm (beş ile ondört inç ) arasındadır.[21]
Dağlarında ayılar, yaban koyunları ve keçiler, gazeller, yaban eşekleri, yaban domuzları, kurtlar, çakallar, panterler, bayağı vaşaklar, and tilkiler bulunur. Evcil hayvanlar olarak koyunlar, keçiler, büyükbaş hayvanlar, atlar,mandalar, eşekler ve develer bulunmaktadır. İran'da sülün, keklik,leylek ve şahin de yaşamaktadır.
İdari Bölümlenme
İran her biri atanmış bir vali (????????, ostandar;Farsça) tarafından yönetilen 30 bölgeye (Farsça;ostan), ayrılmıştır. Bölgeler (şehristan) denilen illere ve daha sonra da sırasıyla (bakşi) ve (dehestan) ismindeki daha alt yönetim birimlerine bölünmüştür.
İran'ın adaları Hürmüzgan (20 numara) eyaletine bağlıdırlar.
1. Tahran Eyaleti
2. Kum
3. Merkezi
4. Kazvin
5. Gilan
6. Erdebil
7. Zencan
8. Doğu Azerbaycan
9. Batı Azerbaycan
10. Kürdistan
11. Hamedan
12. Kirmanşah
13. İlam
14. Luristan
15. Huzistan
16. Çaharmahal ve Bahtiyari
17. Kohkiluye ve Buyer Ahmed
18. Buşehr
19. Fars
20. Hürmüzgan
21. Sistan ve Belucistan
22. Kirman
23. Yezd
24. İsfahan
25. Semnan
26. Mazenderan
27. Gülistan
28. Kuzey Horasan
29. Razavi Horasan
30. Güney Horasan
İran dünyada en yüksek şehirleşme oranlarından birine sahiptir. 1950'den 2002 yılına kadar şehir nüfusu %27'den % 60'a çıkmıştır.[22] BM 2030 itibarıyla şehir nüfusunun %80 olacağını tahmin etmektedir.[23] İç göçmenlerin çoğu Tahran, İsfahan,Ahvaz ve Kum şehirlerinin etrafına yerleşmektedir.
Tahran, 11,000,000'a yaklaşan nüfusu ile (Tahran Belediyesi resmi web sitesi:[4]) İran'ın en büyük şehri ve başkentidir. Tahran ülke nüfusunun %15'ine ev sahipliği yapmaktadır. Tahran birçok büyük şehir gibi,ciddi hava kirliliği sorunu yaşamaktadır. Ülkenin iletişim ve ulaştırma ağının merkezidir.
Meşhed İran'ın ikinci büyük ve İmam Rıza Türbesini barındıran şehir olduğu için dünyadaki en kutsal Şii şeirlerinden biridir. İkinci en büyük şehridir ve 2,8 milyonluk nüfusu ile Razavi Horasan bölgesinin merkezidir. İran'da turizmin merkezidir ve her yıl 15 ile 20 milyon hacı İmam Rıza'nın türbesini ziyaret eder.[24][25] İsfahan İran'daki diğer büyük şehirlerden biridir (şehir nüfusu:1,986,542).İsfahan bölgesinin başkentidir. İsfahan'daki Nakş-e Cihan Meydanı UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi nedeniyle yeniden düzenlenmiştir. Şehir onbirinci yüzyıldan ondokuzuncu yüzyıla kadar süren geniş çeşitlilikte İslami mimari örnekleriyle doludur. Şehrin etrafındaki yerleşim yerlerinin gelişimi İsfahan'ı metropolitan bölge nüfusu açısından ikinci en yüksek nüfuslu yerleşim yeri haline getirmiştir (3,430,353).[26] İran'ın diğer büyük şehirleri Kerec (nüfusu 1,732,275), Tebriz (nüfusu 1,597,312) ve Şiraz (nüfusu 1,227,331)dır. Tebriz Eynali dağının güneyindeki Sahand volkanik yükseltisinin kuzeyinde yer almaktadır. Tebriz kuzeybatı İran'daki en büyük şehirdir ve Doğu Azerbaycan bölgesinin başkentidir. Kerec, Tahran bölgesinde, Tahran'ın 20 km batısında, Elburz dağının eteklerinde yeralır ancak şehir hızla Tahran'ın metropolitan alanının bir parçası haline gelmektedir.
Başlıca kentler Tahran (11 milyon), Meşhed (2.9 milyon), İsfahan (2.2 milyon), Tebriz (2.1 milyon), Şiraz (2 milyon), Urumiye (1.3 milyon)
Toplum Yapısı
İran nüfusunun %51'sini Farslar, %37.3'ünü Kürtler, %3.17'sini Türkmenler, %7'sini Azeriler, %2.38'ini Kaşkaylar, %1.16'sını Horasan Türkleri, %13.07'ini diğer etnik gruplar oluşturur.
İran nüfusunun dini yapısının %90'unu Şii Müslümanlar, %'8'ini Sünni Müslümanlar, kalan %2'sini ise diğer dinlere mensup insanlar (Bahailer, Sâbiîler, Hindular, Yezidiler, Ahli-Hak, Zerdüştçüler, Yahudiler ve Hıristiyanlar oluşturmaktadır.[27]İran'da diğer önemli dini azınlıklar arasında özellikle Ortodoks Ermeniler (İsfahan), Zerdüştler (Yezd) ve Bahailer öne çıkmaktadır. Ülkede az miktarda Hindu, Keldani ve Sâbiîlik inancına bağlı topluluklar bulunmaktadır. İran'da dini azınlıkların inanç özgürlüğü güvence altına alınmış olup, azınlık temsilcilerine (Ortodoks Hıristiyanlık, Musevilik ve Zerdüştlük) Meclis'te koltuk ayrılmıştır. İran hükümeti tarafından "sapkın bir inanç" olarak nitelendirilen Bahailik ise yasak olup, kimi zaman sert kovuşturmalara uğramaktadır.[28][29]
Ülkenin resmi mezhebi olan Şiilik ve 12 İmam (İsna Aşeriye) inancı, ülkenin özellikle orta ve kuzey kısımlarında güçlüdür. Sünnilik inancıysa ağırlıklı olarak ülkenin kuzey-batısındaki Kürtler ile Pakistan sınırındaki Belucilerde ve Horasan eyaletinde yerleşik Türkmen aşiretlerde yaygındır.
71 milyon civarında tahmin edilen bir nüfusa sahip olan ülke, hem etnik hem de mezhepsel bakımdan büyük çeşitlilik göstermektedir. Genel nüfusun % 50'si İranî denilen karakteristiğe sahiptir.[kaynak belirtilmeli] Nüfusu 26,5 milyonu bulan ve ülkenin kuzeybatısında, "İran Azerbaycanı" olarak adlandırılan bölge ve etrafında, Doğu Azerbaycan Eyaletinin Tebriz, Nakadeh, Serab, Ahar, Merend, Boneb, Shabestar, Batı Azerbaycan Eyaletinin Hoy, Urmiye, Salmas, Maku, Takab, Miyandoab, Naghadeh, Erdebil Eyaletinin Erdebil, Parsabad, Meskinşehr, Zencan Eyaleti, Hamedan Eyaletinde yöresinde yaşayan Azeriler Fars kökenlilerden sonra en büyük etnik topluluktur.
Azeriler dışında Kaşkaylar, Fars Eyaleti: Şiraz, Firuzabad, Ferreşbend, Kazerun, Abade ve Semirom. Türkmenler ise Gülistan Eyaletinde Günbed-i Kavus ve Bender-i Türkmen'de yaşamaktadır.
Bunun dışında Beluçiler, Bahtiyariler gibi Fars kökenkilerden başka etnik topluluklar da ülke nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturur. Çoğunluğu sünni olan ve Irak sınırına yakın bölgede yoğun olarak yaşayan Kürtler de 5 milyona yaklaşan nüfuslarıyla önemli bir etnik topluluktur. Kürt Alevileri, resmi mezhebin Caferilik olması sebebiyle sistemle entegre olmuştur. İran nüfusunun % 90’u Şiilerden, % 8'i sünni, % 2'i ise diğer dinlere mensuptur.[30]
Tarih
MÖ Dördüncü Bin Yıl
İran platosu boyunca bulunan onlarca tarih öncesi kalıntı[5][6][7] MÖ dördüncü milenyumda, Mezopotamya yakınlarında ortaya çıkan en erken uygarlıklardan yüzyıllar önce antik kültürlerin ve yerleşim yerlerinin varlığına işaret etmektedir.[31]
MÖ Üçüncü ve İkinci Bin Yıl
Proto-İranlılar ilk olarak Hindu-İranlıların ayrılmasını takiben ortaya çıkmışlar ve izleri Baktria- Margiyana Arkeoloji Bölgesine kadar takip edilmektedir.[32]Aryan, (Antik İran halkları) toplulukları MÖ üçüncü veya ikinci milenyumda İran platosuna; büyük olasılıkla birden fazla göç dalgası ile gelmiş ve yerleşmişlerdir. Proto-İranlıların "Doğu" ve "Batı" diye gruplara ayrılması göçe bağlı olarak meydana gelmiştir.
MÖ Birinci Bin Yıl
MÖ birinci milenyumda Medler, Farslar, Baktrialılar, ve Partlar batı bölgesinin nüfusunu oluştururken, Karadeniz'in kuzey steplerini Kimmerler, Sarmatlar ve Alanlar yerleşmişti. Diğer topluluklar Hindistan yarımadası kuzeybatı sınırındaki dağlık kesimde ve bugün Belucistan denilen bölgede yerleşmişlerdir. İskit toplulukları gibi diğer topluluklar batıda Balkanlara doğuda ise Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne kadar yayılmışlardır. Avesta dili c. MÖ 1000 ortaya çıkan Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'nın kutsal ilahi ve kurallarını bir araya getirmek için kullanılmış doğuda kullanılan eski bir İrani dildir. Zerdüştçülük 7.yüzyıla kadar Ahameniş İmparatorluğu ve sonraki İran İmparatorluklarının resmi devlet diniydi.
İslamiyet Öncesi (MÖ 625[1] –MS 651 )
Medler
İran'ın bir millet ve imparatorluk (MÖ 625[1]–MS 559 ) olarak, Büyük Kiros Medler ve Perslerden Ahameniş İmparatorluğunu (MÖ 559–330)oluşturacak birleşik bir imparatorluk kurana ve daha ilerde insanlar ve kültürler arası bir birleşme olana dek zamanının en büyüğü olmak üzere birleşmesi[1], Medler ile başlar.Kiros'un ölümünden sonra , oğlu Cambyses fetihlerine, Mısır'da önemli yerleri ele geçirerek devam etmiştir. Ölümünü taht kavgası izlemiştir ve kraliyet ailesinden gelmemesine rağmen I. Darius (MÖ 522-486 arasında hüküm sürmüştür) kral ilan edildi. I.Darius antik İran krallarının en büyüğü olarak kabul edilmiştir.
Ahameniş İmparatorluğu
Büyük Kiros ve I. Darius yönetiminde Pers İmparatorluğu o zamana kadar insanlık tarihindeki en büyük imparatorluk haline gelmiştir.[33]Pers İmparatorluğunun sınırları doğuda İndus Nehri ve Ceyhun nehrinden batıda Akdeniz'e uzanıyor Anadolu (günümüz Türkiye'si) ve Mısır'ı kapsıyordu. Atina MÖ 499'da Sardes'in yağmalanması ile sonuçlanan Milet'teki bir isyana destek vermiştir. Bu MÖ 5. yüzyıl boyunca süren Yunan-Pers Savaşları olarak bilinen savaşları çıkartacak olan Yunanlılara karşı bir Ahameniş harekatına neden olacaktır. Yunan-Pers savaşları sırasında Persler bazı büyük üstünlükler ele geçirmişler ve MÖ 480'de Atina'yı yıkıp yerle bir etmişlerdir. Ancak Yunanlıların bir dizi zaferinden sonra Persler çekilmek zorunda kalmışlardır. Savaşlar MÖ 449'da Callias Barışı ile sona ermiştir.
Ahamenişlerin en büyük çalışması imparatorluğun kendisiydi. Zerdüşt'ün öğretilerinden kaynaklanan kurallar ve ahlak insan hakları, eşitlik ve köleliğin yasaklanmasına dayandırılan politikaları geliştiren ve uygulayan Ahamenişler tarafından sıkı bir şekilde takip edilmiştir. Zerdüştçülük Ahamenişler zamanında ve Kiros tarafından Babil'de özgür bırakılan sürgün edilmiş Yahudilerin ilişkileriyle, daha çok tanıtıldı ve İbrahimi dinleri etkiledi. Aristo, Eflatun ve Sokrates tarafından belirlenen Atina'nın Altın Çağı sırasında Yunanlıların Pers İmparatorluğu ve Orta Doğu ile temasları oluşurken Ahamenişlerin hüküm sürmüşlerdir. Orta Doğu ve Güneydoğu Avrupa halklarına sağlanan barış, asayiş, güvenlik ve zenginlik tarihte nadiren görülen bir dönemi oluşturmuş; bu dönem ticaretin bu oranda arttığı tek dönem olmuş ve bölge insanlarının yaşam standartları yükselmiştir.[34]
Selevkos İmparatorluğu [değiştir]
Büyük İskender Ahameniş topraklarını, son Ahameniş İmparatoru III. Darius'u MÖ 333'te Issus Savaşı'nda yenerek imparatorluğuna kattı. Ölümünden sonra çatışmalara ve imparatorluğun bölünmesine yol açacak bir kararla ele geçirdiği Ahameniş topraklarının çeşitli bölümlerini ordusunun üst düzey komutanlarının yönetimine bırakarak 328–327'de bu topraklardan ayrıldı. 700 yıl sonra hüküm süren Sasani İmparatorluğuna kadar (aşağıdaki bölüme bakınız) bu topraklarda tek bir devlet yönetimi kurulamadı.
Part İmparatorluğu [
Part İmparatorluğu MÖ 3. yüzyılın başlarında Yunan Selevkos İmparatorluğunu yendikten sonra İran platosunu tekrar birleşitiren ve yöneten ve aynı zamanda MÖ 150 ve MS 224 arası Mezopotamyayı kontrol eden Arsasid Hanedanı (???????? Ashkâniân) tarafından idare ediliyordu. Partlar antik İran'ın üçüncü yerli halkından olan hanedanıydı ve beş yüzyıl hüküm sürdüler. Medlerin, Asurluların, Babil'in ve Elam'in topraklarının ele geçirilmesinden sonra Partlar kendi imparatorluklarını düzenlemek zorunda kaldılar. Bu ülkelerin eski elit tabakasından olan herkes Yunandı ve yeni egemenler eğer hükümranlıklarını sürdürmek istiyorsa kendi geleneklerini bunlara uydurmak zorundaydılar. Sonuç olarak, şehirler eski antik haklarını korudu ve sivil yönetimler ancak belli oranda rahatsız edildiler.
Partlar doğuda, Roma'nın genişlemesini Kapadokya (orta Anadolu'da) sınırlandırdığı için Roma İmparatorluğu'nun baş düşmanlarıydı. Partlar zırhlı ve ağır silahlı ve hafif silahlı ancak hareketli atlıları kullanarak kendi topraklarını yaklaşık 300 yıla yakın bir süre savundular.[35]Roma'ın en sevilen generali Marcus Antonius MÖ 36'da Partlılar'a karşı, sonucunda 32.000 asker kaybedeceği büyük bir sefer düzenledi. Roma İmparatoru Augustus zamanında Roma ve Part İmparatorluğu aralarındaki sorunları diplomasi aracılığıyla çözüyordu. Bu gelişmeler sırasında Partlar kendi ordularında Marcus Antonius'tan ve MÖ 53'te Harran'da "müthiş bir bozguna" uğrattıkları Marcus Licinius Crassus'den elde ettikleri deneyimlerle o dönem çok takdir edilen Roma Lejyon standartlarına, "altın kartallar"a göre bir düzenlemeye gittiler.[36]
Sasani İmparatorluğu
İmparatorluk düzeninin gevşediği ve son kralın imparatorluğun vasallarından biri olan I. Ardeşir tarafından yenilmesi üzerine Part İmparatorluğu MS 224'te sona erdi. I. Ardeşir Sasani İmparatorluğu'nu kurdu. Ülkeyi ekonomik ve askeri alanda reformlarla geliştirmeye başladı. Sasaniler Ahamenişler tarafından çizilen sınırlar içinde, onlara Erânshahr veya Iranshahr, , "Aryanların Ülkesi" İranlılar diye atıfta bulunarak, başkentleri Tizpon olmak üzere imparatorluklarını kurdular.[37]Romalılar arka arkaya I. Ardeşir,I. Şapur ve II. Şapur ile girdikleri savaşları kaybettikleri için çok sorun yaşadılar. [38] Sasani hükümranlığı döneminde Roma İmparatorluğu'na karşı kazanılan zaferler Roma'da o kadar büyük bir karamsarlık yarattı ki tarihçi Cassius Dio şunları yazmıştır:
“ Bu bizim için büyük bir korku kaynağı idi. Doğudaki lejyonlarımız için Sasani Krallığı o kadar ürkütücüydü ki çok azı onlarla savaşmak istiyor geri kalanlar ise savaşma konusunda tamamen isteksiz davranıyordu.. ”
[39]
Part ve daha sonra Sasani devrinde İpek Yolu üzerindeki ticaret Çin, Mısır, Mezopotamya, İran, Hindistan ve Roma medeniyetlerinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır ve modern dünyanın temellerinin atılmasına yardımcı olmuştur. Partlılardan geriye kalan kalıntılar bazı açılardan klasik Yunan etkileri taşır ve çoğunlukta kendi oryantal anlayışlarını sergiler; "Part sanat ve yaşamını ifade eden kültürel farklılığın" açık bir ifadesi olarak.[40]Partlılar, Avrupa Romanesk mimarisini andıran ve muhtemelen bu mimariyi etkilemiş olduğu Tizpon'da örnekleri görülen Part stili mimari tasarımların yaratıcılarıydılar.[41][42]Sasanilerin yönetiminde İran Çin ile ilişkilerini geliştirdi, Sasani sanatı, müziği ve mimarisi büyük atılım gerçekleştirdi ve Nizip Okulu ve Gundeşapur Akademisi gibi dünya çapında tanınan bilim ve araştırma merkezleri oluşturuldu.
Bu dönemde batıda Hıristiyanlığın doğuda Budizm ve Manicilik gibi dinlerin yayılması sonucunda Zerdüştçülük İran birliğinin sağlamlaştırılması için ulusal bir devlet dini olarak örgütlendi. Ayrıca yine bu dönemde yazılı kültüre geçilmiştir. Kutsal metinlerin derlenmesinden oluşan enderzler, Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta, dini ya da dindışı gelenekler ve İran’ın ulusal destanı sayılan Şehname bu dönemde kaleme alınmıştır. MS 630’larda başlayan Müslüman Arap akınları Sasani egemenliğine 651 yılında son vermiş ve İslamiyet’i İran’da yaymıştır.
632'de Arap yarımadasından Sasani İmparatorluğuna saldırılar başladı. İran El Kadisiye Savaşı'nda İran'ın İslami Fethi'ne yol açacak şekilde yenildi.
Orta Çağlar (652–1501)
Emeviler
İran'ın İslam devleti tarafından fethinden sonra İran Emeviler'in yönetimine girdi. Ancak İran'ın İslamlaşması İran toplumunun kültürel, bilimsel ve siyasi yapısı içinde derin dönüşümlere neden oldu: Olgunlaşmış İran edebiyatı, İran felsefesi, İran bilim ve teknolojisi ve İran sanatı yeni oluşan İslam medeniyetinin ana öğeleri haline geldi. Kültürel, politik ve dini olarak İran'ın İslam medeniyeti'ne eklemlenmesi çok büyük önem taşımaktadır. Son tahlilde İran'ın katkısı İslam'ın Altın Çağı'nın oluşmasında çok etkili olmuştur.[43]
Abbasiler
Ebu Müslim, Emevileri Şam'dan çıkardı ve Abbasilerin Bağdat'ı fethetmesine yardım etti. Abbasi halifeleri, sıklıkla vezirlerini İranlılardan seçerdi ve İranlı valilerin ciddi anlamda yerel otonomi yetkileri vardı.
Tahiriler ve Samaniler
822'de Horasan Valisi Tahir bağımsızlığını ilan etti ve yeni bir Pers hanedanlığı olarak Tahirîler hanedanlığını kurdu. Samaniler döneminde İran'ın bağımsızlığını kazanma çabaları daha da güçlendi.[44]
İran'da Araplaştırma denemeleri hiç bir zaman başarılı olamamıştır ve İranlılar için Shuubiyah gibi akımlar Arap istilacılarla ilişkilerde bağımsızlıklarını kazanma konusunda işleri kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı görevi görmüştür. Abbasiler sonrası dönemin kültürel canlanması İran ulusal kimliğinin yeniden su yüzüne çıkmasına yol açmıştır. Bu kültürel akım 9. ve 10.yüzyıllar sırasında zirve yapmıştır. Bu akımın en açık etkisi Perslerin dili ve İran'ın resmi dili olan Farsçanın günümüze kadar sürekliliğinin sağlanmasıdır. İran'ın en güçlü epik şairi Firdevsi Farsça'nın günümüzde yaşamasının en önemli destekçisi olarak kabul edilmektedir.
Bir sessizlik döneminden sonra İran ayrı, farklı ve değişik bir öğe olarak İslam'ın içinde belirdi. İslam'ın fethinden sonra İran felsefesi, eski İran felsefesi, Yunan felsefesi ve gelişen İslam felsefesi ile geliştirdiği değişik ilişkilerle farklılaşacaktır.İşrakilik ve Aşkınlık Felsefesi o dönemin İran'ında iki ana felsefe geleneği olarak kabul edilmekteydi.
Gazneliler
Gazneli Mahmut başkenti İsfahan ve Gazne olan büyük bir imparatorluk kurduğunda bu akım başarıyla 11. yüzyıla ulaşmış oluyordu.
Selçuklular
Takipçileri olan Selçuklular egemenlik alanını Akdeniz'den Orta Asya'ya kadar genişletti. Kendilerinden önce gelenler gibi imparatorluğun divanı , Nizamiye'yi oluşturan İranlı vezirlerin elindeydi.
Bu dönemde İranlı yüzlerce araştırmacı ve bilimadamı teknoloji, bilim ve tıbba, daha sonra Avrupa Rönesansının doğuşunu destekleyecek şekilde çok büyük katkı sağladı.[45]
Harezmşahlar Devleti ve Cengiz Han
1218'te Harezmşahlar Devleti'nin doğu bölgeleri olan Maveraünnehir ve Horasan Cengiz Han'ın istilasına uğradı. Bu dönemde yarım milyondan fazla İran nüfusu öldürüldü;[46]Nişabur gibi kentlerin caddeleri "kan nehirlerine döndü"; etrafına şehrin kedi ve köpek kulubelerinin itina ile yerleştirildiği insan kafalarından oluşan piramitler yapıldı.[47] 1220 ve 1260 rasında İran'ın nüfusu bu kitlesel katliamlar ve açlık sonucu 2,500,000'dan 250,000'e düştü.[48] Cengiz Han torunlarından biri olan Hülagû Han Fransa Kralı IX.Louis'e yazdığı bir mektupta İran'a ve Halife'ye karşı yaptığı akınlarda tek başına 200,000 kişinin öldürülmesinin sorumluluğunu üstleniyordu.[49]
Timur
Başkentini Semerkand'da kuran başka bir fatih olan Timur onu takip etti.[50] Bu yıkım dalgaları etkileri Nişabur gibi bir çok şehrin bu saldırılar öncesi nüfuslarına yeniden kavuşmasını sekiz yüzyıl kadar; 20.yüzyıla kadar engelledi.[51]Ancak hem Hülagû Han hem de Timur ve onların takipçileri kendi tarzlarını ve gelenekleri fethettikleri yerinkilere göre değiştirip tamamen Pers kültürüne uygun yaşadılar.[52]
Erken Modern Dönem (1501–1921)
Safevi Hanedanı
İran'ın ilk Şii İslam devleti Şah İsmail tarafından Safevi Hanedanı (1501 ile 1736 arası) yönetiminde kuruldu. Safevi Hanedanı ilerleyen zaman içinde büyük bir politik güç haline geldi ve çift taraflı devlet antlaşmaları yapmaya başladı. Safevilerin en güçlü oldukları zaman I. Abbas'ın hükmettiği dönemdir.[53]Safevi Hanedanı Osmanlı İmparatorluğu, Özbek kabileleri ve Portekiz İmparatorluğu ile sık sık çatışıp savaştı. Safeviler başkentlerini Tebriz'den alarak önce Kazvin'e sonra da dönemlerinde sanata verdikleri destek ile İran estetik düzeyi yüksek üretim dönemlerinden birini yaşadığı İsfahan'a taşıdılar. Dönemlerinde ülke yönetiminde merkezileşme arttı; ordunun moderleştirilmesinde ilk adımlar atıldı ve mimaride İsfahani tarz gelişti. 1722'de Afgan isyancılar I. Hüseyin'i yendi ve Safevi Hanedanı'na son verdi.
Afşar Hanedanı
Ancak 1735'te Nadir Şah başarılı bir şekilde Afgan isyancıları İsfahan'dan çıkardı ve Afşar Hanedanı'nı kurdu. 1738'de aralarında Taht-ı Tavus, Işık Dağı elması ve Işık Denizi elmasının da bulunduğu kraliyet hazinelerini güvence altına alacak bir sefer yaptı.Ne var ki hükümdarlığı çok uzun sürmedi 1747'de bir suikast sonucu öldü.
Zand Hanedanı
Meşhed kökenli Afşar hanedanlığı, 1750'de başkentini Şiraz'da kuran Kerim Han Zand tarafından kurulan Zand hanedan tarafından takip edildi. Onun yönetimi görece bir barış ve refah sağladı.
Kaçar Hanedanı
Zand hanedanı Lotf Ali Han Aga Muhammed Han tarafından idam edilinceye kadar üç kuşak sürdü ve yeni hükümdar Tahran'ı 1794'te Kaçar hanedanı'nın doğuşunu gösterecek şekilde başkent yaptı. Yetenekli Kaçar yöneticisi Amir Kabir diğer modernleşme reformları arasında İran'ın ilk üniversitesini de kurmuştur. Kaçar hanedanı döneminde İran Rus-İran Savaşları sonucunda Rus İmparatorluğu ve İngiliz İmparatorluğuna karşısında Gülistan Antlaşması, Türkmençay Antlaşması ve Akhal Antlaşması ile topraklarının neredeyse yarısını kaybetmiştir. Büyük Oyun'a rağmen İran egemenliğini korumayı becermiş ve çevresindeki diğer ülkelerin tersine asla sömürgeleştirilememiştir. Sürekli tekrarlanan dış müdahaleler ve yozlaşan ve zayıflayan Kaçar yönetimi, bir Parlamenter monarşi içinde ülkenin ilk parlamentosunu oluşturan İran Anayasa Devrimi ve Kaçar hanedanının egemenliğine son veren Tütün Protestosu gibi protestolara yol açmıştır
1908’de İran’da petrolün bulunması bir dönüm noktası oldu. Böylece hem emperyalist güçlerin İran üzerindeki hesapları hem de İran’ın 20. yy.’ına damgasını vuracak olan karmaşık sosyo-ekonomik yapı ortaya çıktı.
İran’ın kırsal kesiminde feodalizm egemendi ve büyük toprak sahipleriyle topraksız köylüler arasındaki uçurum oldukça derindi. Şehirlerde ise bazargan ya da çarşı adı verilen geleneksel küçük burjuvazi, esnaf tarihsel olarak etkin bir sınıf olarak göze çarpmaktaydı. Bu sınıf aynı zamanda toplumun en çabuk örgütlenebilen kesimini oluşturmaktaydı. Özgün bir hiyerarşiye sahip olan İran uleması, mollalar hem toprak sahipleri hem de çarşı esnafı arasında nüfuz sahibiydi. Pek çok açıdan bu sınıfların çıkarlarının temsilciliğini üstlendiği gibi vakıf mülklerine sahip olması açısından kendisi de ekonomik olarak toprak sahibi sayılırdı. Petrolün ekonomik bir ürün olarak devreye girmesiyle birlikte kapitalist ilişkilerin ülkede yayılmaya başlaması sonucunda bir ticaret burjuvazisi ve işçi sınıfı da ortaya çıkmış, 1940’lardan itibaren etkinliğini artıracak olan sanayi burjuvazisinin öncülleri oluşmaya başlamıştı. Ülke, emperyalist ülkeler açısından ise artık, en güçlünün en büyük dilimi alacağı bir pasta olarak görülmekteydi.
Kaçar Hanedanı İran tarihindeki son Türk hanedandır. Bu tarihten sonra Türkler bir daha devlet denetimini elle geçirememişlerdir.
Geç modern dönem (1921–)
Rıza Şah
"İngiliz ajanı Sir Ardeşir J. Reporter aracılığıyla İngilizlere tanıtılan Rıza Pehlevi, 1921 darbesiyle İngilizler için çalışmaya başladı ve 1923 yılında başbakan ve sonunda 1925 yılında İran şahı oldu. İngilizlerin himayesi altında İran’daki birçok sosyalist, nasyonalist ve etnik hareketi bastırmayı başardı. 1925 yılında Kaçar hanedanlığını devre dışı bırakarak kendi Pehlevi hanedanlığını kurdu. Kısa sürede Azerbaycan, Arabistan (Huzistan), Luristan ve Kürdistan gibi büyük bölgelerin yarı özerk konumunu ortadan kaldırarak tüm yetkileri Tahran’da merkezileştirdi. Aynı zamanda Farsça olmayan dillerin kullanımını da yasakladı ve bu yasakları kendi aşırı nasyonalist ideolojisi doğrultusunda tüm ülkede uygulamaya başladı. Yönetimi merkezileştirmek doğrultusunda Farsçayı tek yasal dil olarak tanıdı ve diğer milliyetlere ait dillere yasak koydu. Kürtçe, Lurice ve yabancı olan yani Hint-Avrupa dilleri olmayan Türkçe ve Arapça gibi diller de Farsçanın bozuk lehçeleri olarak baskı altında tuttu. Fars olmayan topluluklar böylelikle kendi yerli kültürlerini, dillerini, tarihlerini ve gündelik yaşam biçimlerini söküp atmaya mecbur edildiler."[54]
Rıza Şah zamanında, "devlet bütçesinden, Farsçılık propagandası yapan edebiyatçılara, tarihçilere, eğitimcilere ve sanatçılara büyük bir bütçe tahsis edildi."[55] Bunun en önemli örneği 1925 yılında Ahmed Kesrevi tarafından yayınlanan “Azerice, ya da Eski Azerbaycan’ın Dili” kitabıdır. Kitapta Azericenin, Türkçe ile ilgili olmadığı ve aslında Farsçanın bir lehçesi olduğu savunulmuştur. Bir diğer örnek ise Tudeh Partisinin kurucularından sayılan Arani’dir. Arani, kendi döneminin birçok entelektüeli gibi, Farslaştırma siyasetinden himaye ediyordu. "Azerbaycan’la ilgili bir makalesinde, Azerbaycan’ı “İran’ın beşiği” saymakta ve Azerbaycanlıların Farsçayı vahşi Moğolların saldırısı sonucu unuttuğunu savunmaktadır. Arani’ye göre bu olay çok tehlikelidir, çünkü Azerileri yanlışlıkla Türk olduklarına ve İran’dan ayrılmaları gerektiğine ikna etmektedir. Ona göre bu sorunu çözmek için devlet, Türkçeyi ortadan kaldırmalı ve Farsçayı yaygınlaştırmak için her türlü girişimi yapmak zorundadır."[56]
Rıza Şah sanayileşmeyi, demiryolu taşımacılığını ve yapımını başlatıp İran’da yükseköğretimin temelini attı. Rıza Şah, Rusya ve İngiltere arasında bir denge politikası yürüttü ancak II. Dünya Savaşı başlayınca Almanya ile yakınlaşması Britanya ve Rusya’yı alarma geçirdi. 1941’de 2. Dünya Savaşı boyunca İran demiryolundan yararlanmak amacıyla İran’ı İngiltere ve SSCB işgal etti.
İşgalin ardından müttefik güçleri, Şah Rıza’nın ülkedeki Alman görevlilerin sınırdışı edilmesi yönündeki isteklerini kabul etmemesi üzerine Şah, oğlu Muhammed Rıza Pehlevi lehine tahtından feragat etmeye zorlandı. Şah Rıza’nın ülkeden uzaklaştırılmasının ardından esas olarak işgal güçlerinin denetiminde olmak kaydıyla Muhammed Rıza Pehlevi iktidarı başlamış oldu.
Muhammed Rıza Pehlevi
Şah Rıza dönemine göre nispeten demokratik bazı açılımlar sağlandı; siyasi tutuklular özgür bırakıldı, basına yönelik sansür(karartma) kaldırıldı, siyasal ve toplumsal örgütlenmelere izin verildi. Artık sesini duyurma olanağı bulan çeşitli toplumsal ve siyasal muhalefet hareketleri bu özgürlük ortamından yararlanarak reform taleplerini yükseltmeye başladılar. Daha sonraki yıllarda ülkenin siyasal ve toplumsal yaşamını büyük ölçüde etkileyecek olan Marksist kökenli Tudeh (Kitle) Partisi de bu ortamda, 1941 yılında kuruldu ve işçi yasası, toprak reformu, kadın hakları gibi geniş toplumsal tabanı kucaklayan talepleriyle önemli destek buldu.
İngiltere, SSCB ve ABD’nin çıkar mücadelesine sahne olan İran’ın, 1942’de imzalanan anlaşmanın ve 1943’te yapılan Tahran Konferansı’nın ardından, bu üç devlet tarafından yeniden inşaa edilmesine karar verildi; fakat SSCB bu anlaşmaya uymayarak denetimi altındaki bölgede sosyalist nitelikli, biri Azeri, öbürü Kürt olmak üzere iki özerk cumhuriyet kurdurdu. İşgal bölgesini de 1946’da, İran’ın kuzey petrol yataklarını işletme konusunda imtiyazlı bir anlaşma imzaladıktan bir ay sonra boşalttı. SSCB işgalinin sona ermesinden hemen sonra İran, bu iki özerk cumhuriyetin varlığına güç kullanarak son verdi. SSCB’ye verilen imtiyaz da ülke içindeki milliyetçilerin ve İngiltere’nin baskısıyla 1947 yılında geçersiz kılındı.
Operasyon Ajax
Fakat tüm bu gelişmeler ülke içindeki milliyetçi muhalefeti güçlendirmişti. Giderek etkinliğini artıran Ulusal Cephe, 1951’de halkın büyük çoğunluluğunun da talebi olan petrolün ulusallaştırılması kararının Meclis’te kabul edilmesini sağladı. Bu karara karşı çıkan Başbakan Razmara’nın öldürülmesinin ardından çıkan ayaklanmadan sonra Şah, Ulusal Cephe’nin lideri Muhammed Musaddık’ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı. Batıda eğitim görmüş, bağımsızlıktan ve ulusal egemenlikten yana olan bir milliyetçiliği savunan Musaddık’ın ilk işi; petrolün ulusallaştırılması yönündeki kararı onaylamak oldu. Bu karar ve Musaddık’ın bağımsızlıkçı politikası İngiltere ve ABD’nin tepkisini çekmekteydi. Fakat bir süre sonra, başta Musaddık’a destek veren ulema, Muhammed Musaddık’ın Sovyetler’le yakınlaşmasından kaygılanarak hükümete verdikleri desteği geri çektiler ve Ulusal Cephe dağıldı. Tudeh Partisi ise Musaddık’ı desteklemeye devam etmekteydi. Bu durumdan rahatsız olan ordu içindeki bir grup CIA’in de desteğiyle bir darbe düzenlediler. 1953 yılında Şah, Musaddık’ı görevden almaya çalıştı fakat çıkan isyanın ardından ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Buna karşılık İngilizler ABD’yi Musaddık’ı devirmek için hazırlanan bir plana dahil olmaya davet etti ve 1953’te Başkan Dwight D. Eisenhower Operasyon Ajax’ın yapılmasını onayladı. Operasyon yapıldı ve Musaddık 19 Ağustos 1953’te tutuklandı. Şah ise kaçmış olduğu Roma’dan dönerek tekrar görevini devraldı. Bu gelişmelerin ardından İran petrollerinin işletilmesi için, % 50 hakkı İran’da olmak üzere çok uluslu bir konsorsiyum oluşturuldu.
Operasyon Ajax’tan sonra Muhammed Rıza Pehlevi’nin yönetimi giderek otokratikleşti. ABD’nin desteği ile Şah İran’ın altyapısını modernleştirirken kendisine muhalif bütün siyasi oluşumları istihbarat örgütü SAVAK aracılığıyla ezdi.
1953’te yaşanan olaylar İran’ın siyasal ve toplumsal yaşamı için bir dönüm noktası sayılabilir. Musaddık’ın devrilmesiyle sonuçlanan süreçte bölünen yalnızca uygar milliyetçi güçler olmadı. Tudeh Partisi’nde de kırılmalar yaşandı. Partiden kopan gençlik örgütünden silahlı mücadeleye başlayan Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri örgütleri doğdu. Bu örgütlerin de içinde yer aldığı İran sol hareketi, 1960’lı yıllarda kitlesel etkinlik gösterse de, sol hareketin giderek kitle hareketinden silahlı mücadeleye kaymasıyla toplumsal tabandaki etkisini yitirmiş oldu. Musaddık’ın iktidara gelmesinde de önemli rol oynayan işçi hareketi ise etkinliğini kaybetse de etkisini İslam Devrimi’ne kadar sürdürdü. Hatta devrimi başlatan, rafineri ve petrol işçilerinin grevi olacaktı.
Ak Devrim
Musaddık iktidarının sonundan İslam Devrimi’ne uzanan süreçte büyük önem taşıyan gelişmelerden biri Şah’ın 1962 yılında gündeme getirdiği “Ak Devrim” adını verdiği reform paketidir. Ülkede siyasi istikrarı sağlayan Şah Muhammed Rıza petrol gelirinin de yardımıyla sosyo-ekonomik yapıyı sarsıcı biçimde değiştirmekteydi. Bir yandan istihdam artıp, ücretler yükselirken sanayi toplumuna hızlı geçişin sancıları çok güçlü bir şekilde kendini hissettiriyordu. Köylerinden ayrılan milyonlarca topraksız köylü şehirlerin etrafındaki gecekondu bölgelerinde toplanmaktaydı. Bir yandan yeni üretim biçimlerine bağlı olarak ortaya çıkan bir sanayi burjuvazisi giderek zenginleşirken yoksul, işsiz ve umutsuz, ekonomik olduğu kadar siyasal olarak da dışlanmış milyonlar da büyük kentlerin dışında öfkeli bir muhalefetin koşullarını oluşturuyordu. 1953’ün şaşkınlığıyla bölünüp gücünü yitiren sol, bu kitlelerle ilişki kuramazken; ulemanın etkinliği giderek artmaktaydı.
Şah’ın modern kapitalizm yolunda ilerlemek için yürürlüğe koymaya çalıştığı reform ise çarşı, ya da bazargan adı verilen ve geleneksel olarak İran’ın siyasal, toplumsal yaşamında büyük önem taşıyan küçük ve orta sınıf esnafın, toprak sahiplerinin ve ulemanın tepkisini çekti. Toprak reformu, seçim reformu ve kadınlara oy hakkının tanınması, devlet işletmelerinin hisselerinin belirli oranda satılması gibi düzenlemeleri içeren Ak Devrim böylelikle tarıma dayalı ekonomiyi devre dışı bırakıp, toprak sahiplerini sanayi yatırımlarına yönelterek sağlam bir kapitalist ekonomik yapı kurmayı hedefliyordu. Ayrıca Şah’ın ulus inşa süreci için bir engel olarak gördüğü çarşı da bu şekilde tasfiye edilebilecekti. Yine bu hedef doğrultusunda eğitim, sağlık gibi alanlarda çeşitli düzenlemeler öngörülmekteydi. Bunun dış politikadaki yansımaları da İran’ın giderek bölgede ABD’nin jandarması rolüne soyunması şeklinde gerçekleşti. 1970’lerde petrol fiyatlarının aşırı artmasıyla bir yandan içerideki modernleşme hamlesini ve bir sanayi atılımını finanse eden İran, bir yandan da satın aldığı gelişmiş silahlarla askeri güç haline gelerek Basra Körfezi’ndeki askeri varlığını fiilen pekiştiriyordu.
Söz konusu reformların tehdit ettiği sınıflar ve kadınların oy hakkı başta olmak üzere bazı yeniliklere karşı çıkan ulemanın kurduğu ittifak, mutsuz yoksul kitlelerin öfkesiyle birleşerek Devrim’e ulaşan süreçte geri dönülmesi zor bir dönemecin aşılmasına neden oldu. Seçim reformuna ulemanın tepki göstermesiyle başlayan olaylar sonucunda pek çok kişi öldü. Bu olaylar sırasında, 1979 Devrimi’nin manevi önderi haline gelecek din adamı Ayetullah Humeyni de siyasal bir önder olarak sivrilmekteydi. Humeyni olaylardan sorumlu tutularak tutuklandı, 18 ay hapiste tutuldu. 1964’te bırakılmasından sonra Humeyni ABD hükümetini açıkça eleştirdi. Şah General Hasan Pakravan’ın yönlendirmesiyle Humeyni’yi sürgüne yolladı. Humeyni önce Türkiye’ye, sonra Irak’a, en sonunda ise Fransa’ya gitti. Sürgünde Şah’ı eleştirmeye devam etti.
İslam Devrimi ve sonrası
İran Devrimi, aynı zamanda İslam Devrimi [57][58][59]olarak da bilinir, Ocak 1978’de Şah karşıtı ilk büyük halk gösterileri ile başladı.[60]Grevler ve gösteriler ülkeyi ve ekonomiyi felç ettikten sonra Şah Şubat 1979’da ülkeden kaçtı ve büyük bir halk kitlesinin karşılamasıyla Ayetullah Humeyni İran’a geri döndü.[61] Pehlevi Hanedanı 11 Şubat’ta İran ordusu, gerillalar ve militanlar sokak savaşlarında Şah’a bağlı silahlı gruplara karşı üstünlük sağlayınca kendini “tarafsız” ilan etmesiyle tamamen çöktü. 1 Nisan 1979’da İran resmen İslami Cumhuriyet oldu.[62][63] Aralık 1979’da ülke teokratik bir Anayasa’yı ve Humeyni’nin ülkenin Dini Lider i olmasını onayladı.
Genel af çıkarıldı, belirli bir süre, düzenleme için müzik ve gazete yasağı konuldu. Beni Sadr cumhurbaşkanı oldu.
Devrimin hızı ve gerçekleşmesi dünyada bir çok kişide şaşkınlık yarattı,[64] çünkü ciddi olarak ne askeri bir karşı koyuş, ne mali bir kriz ne de bir karşı ayaklanma yaşandı.[65] Hem milliyetçi hem de Marksist muhalif gruplar İslami gelenekçilerle birlikte Şah’a karşı mücadele etmelerine rağmen onbinlercesi Ayetullah Humeyni yönetiminde İslam Cumhuriyeti ile sonuçlanan devrim sonrasında İslami rejim tarafından öldürülüp idam edildi.[66]
2000 yılında Ayetullah Montazeri, yani Humeyni'nin sağ kolu, yayınladığı Hatrılar adlı kitabında, “1988 yılında 30,000 siyasi tutuklunun Humeyninin emriyle idam edildiği”[67]ni yazıyordu.
İran-Irak savaşı
Donald Rumsfeld 19-20 Aralık 1983’te Saddam Hüseyin ile görüştü. Rumsfeld 24 Mart 1983 tarihinde yeniden ziyaret etti. Aynı tarihte BM Irak’ın İran’lı askerler dönük olarak Hardal gazı ve kimyasal Tabun silahı kullandığını açıkladı.The New York Times Bağdat 29 Mart 1984; "Amerikalı diplomatlar Irak ve ABD ilişkileri açısından memnun olduklarını ifade ediyor ve her anlamda normal diplomatik bağların oluşturulduğunu düşünüyor"[68]
İran’ın ABD ile ilişkileri devrim sırasında hızla kötüleşti. 4 Kasım 1979’da bir grup İranlı öğrenci, ABD büyükelçiliğinin “casus yuvası” olduğunu iddia ederek elçilik personelini rehin aldı.[69] Elçilik personelini 1953’te Muhammed Musaddık’a düzenlenen komplo gibi devrim hükümetine karşı halkı ayaklandırmaya çalışmakla suçladılar. Öğrenci liderleri Humeyni’den izin almadan elçiliği basmalarına rağmen Humeyni olayın başarıya ulaşması üzerine onları destekledi.[70]İlk birkaç ay içinde kadın ve Afro Amerikalı rehineler salıverilse de,[70] kalan elli iki rehine 444 gün bırakılmadı. Öğrenciler rehineler karşılığı Şah’ın verilmesini istedi ancak 1980 yazında Şah’ın ölümü üzerine rehinelerin casusluk suçudan yargılanması talebi gündeme geldi. Jimmy Carter yönetimin müzakere çabaları veya Operasyon Kartal Pençesi kurtarma harekâtı başarıya ulaşamadı. Ancak 19 Ocak 1981 tarihinde Cezayir Bidirisi’ne istinaden rehinler bırakıldı.
Irak lideri Saddam Hüseyin kendisinin İran Devrimi’nin başlangıç aşamasında algıladığı dağınıklıktan ve İran’daki yönetimin Batılı hükümetler nezdinde itibar görmeyişinden üstünlük sağlamaya karar verdi. Devrim sırasında İran’ın güçlü ordusu dağıtılmıştı. Saddam Şah zamanından beri Irak’ın üzerinde hak iddia ettiği bölgelei ele geçirerek Irak’ın Basra Körfezine açılımını genişletme arzusu taşıyordu. Irak için en çok önem taşıyan Huzistan yalnızca Arap nüfusu açısından değil zengin petrol yatakları açısından da değerliydi. Aynı zamanda Ebu Musa ve Büyük ve Küçük Tunbs adaları da hedef haline gelmişti. Bu düşünceler içinde Hüseyin İran’a ani bir saldırı yapmayı ve başkent Tahran’a üç gün içinde ulaşmayı öngören bir plan yapmıştı. 22 Eylül 1980’de Irak ordusu savaşı başlatacak şekilde Huzistan’a girdi. Saldırı devrimci İran tarafından tamamen şaşkınlıkla karşılandı.
Saddam Hüseyin’in kuvvetleri 1982’ye kadar çeşitli ilerlemelerde bulunsa da İran kuvvetleri Irak kuvvetlerini tekrar Irak’a geri çekilmek zorunda bıraktı. Humeyni Irak’ın batı kısmında çoğunlukta olan Şii Arapların yer aldığı kesimde İslami devrimine taraftar bulmaya çalıştı. Savaş 1982’den sonra altı yıl daha devam etti. Humeyni’nin kendi ifadesi ile “bir tas dolusu zehri” içerek BM’in barış antlaşmasını kabul etmesiyle de savaş sona erdi. On binlerce İranlı sivil ve asker Irak kimyasal silah kullandığı için öldü. Irak’a silah satan ülkeler; Mısır, Basra Körfezi’nin Arap ülkeleri, Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı ülkeleri, (1983’ten itabaren) ABD, Fransa, İngiltere, Almanya, Brezilya ve (aynı zamanda İran’a silah satan) Çin. İran sekiz yıl içinde kimyasal silahlardan dolayı 100,000’den fazla kurban verdi.[71]İran’ın toplam yaralısının 500,000 ile 1,000,000 arasında olduğu tahmin ediliyor. Tüm uluslar arası ajanslar savaş sırasında Saddam’ın İran’ın insan dalgası hücumları karşısında kimyasal silah kullandığını doğrularken İran’ın hiç kimyasal silah kullanmadığını teyit etmişlerdir.[72][73][74]
Hükümet ve Siyaset
İslam Cumhuriyetinin politik sistemi 1979 İran Anayasasına dayanmaktadır. Sistem girift bir şekilde birbirine bağlı çeşitli yönetim yapılarını kapsamaktadır.
Dini Lider
İran dini lideri İran İslam Cumhuriyeti’nin genel politikalarının tanımlanmasından ve denetiminden sorumludur. [75]Dini lider, silahlı kuvvetlerin Başkomutanıdır, askeri istihbaratı ve güvenlik operasyonlarını kontrol eder ve savaş açmada veya barış kabul etmede tek yetkilidir.[75] Yargının, devlet radyo ve televizyonunun, emniyet genel müdürlüğünün, silahlı kuvvetlerin baş yöneticileri ve 12 üyeli Anayasa Koruma Konseyi’nin 6 üyesi Dini Lider tarafından atanır.[75]
Danışmanlar Konseyi
Danışmanlar Konseyi liyakat ve sahip olunan itibara bağlı olarak İran dini liderini seçer ve görevinden alır.[76] Danışmanlar Konseyi Dini Lider’e yasal görevleri konusunda danışmanlık yapmakla sorumludur. Danışmanlar Konseyi, yılda bir kez toplanır, sekiz yıllığına genel oy ile seçilen 86 “yetenekli ve eğitimli” hukukçudan oluşur. Devlet Başkanlığı ve meclis seçimlerinde olduğu gibi Anayasa Koruma Konseyi adayların yeterliliğini belirler.[77] Konsey Dini Lideri seçer ve Dini Lider’i her zaman görevden alma konusunda anayasadan kaynaklanan yetkisi vardır.[77]Bütün toplantıları ve belgeleri çok gizlidir ve Konsey’in Dini Lider’in kararlarının herhangi bir tanesiyle çelişen bir kararı bilinmemektedir.[77]
İran Devlet Başkanı
Anayasa İran Devlet Başkanınını Dini Lider’den sonraki en yüksek devlet otoritesi olarak tanımlar.[75][78] Devlet Başkanı dört yıllığına genel oy ile seçilir ve yeniden yalnızca bir kez daha seçilebilir .[78]Başkan adayları, İslam devriminin ülkülerine bağlılıklarından emin olmak üzere mutlaka Anayasa Koruma Konseyi’nden onay almalıdır.[79]Devlet Başkanı Anayasa’nın uygulanmasından ve her konuda son sözü söyleme yetkisine sahip olan Dini Lider’e bağlı olan konular dışında yönetim yapılarının çalışmasından sorumludur. [75]Devlet Başkanı Bakanlar Kurulunu atar ve onlardan danışmanlık alır, hükümet kararlarını yönlendirir ve yasamanın önüne konacak hükümet politikalarını seçer.[80]Devlet Başkanı’na bağlı olarak sekiz kişilik yardımcılar kurulu ve yirmi iki kişiden oluşan ve Meclis tarafından onaylanması gereken bir Bakanlar Kurulu vardır. [81]Birçok başka devlette olan uygulamanın tersine İran’da hükümet orduyu kontrol etmez. Devlet Başkanı İçişleri ve Savunma Bakanı’nı atasa da, Meclis’te bu iki bakanlık için güvenoyu almadan önce Dini Lider’in açık onayını alması bir gelenektir. Iran’ın şimdiki Devlet Başkanı Mahmut Ahmedinejad 2005 İran Devlet Başkanlığı seçimlerinde seçilmiştir ve 2009’da görev süresi dolacaktır.[82]
İran Meclisi
2008 yılı itibarıyle İran Meclisi tek meclisli bir yapıdır.[83]İran devrimi öncesinde yasama iki meclisli idi ancak İran Senatosu yeni Anayasa’da kaldırıldı. İran Meclisi dört yıllığına seçilen 290 üyeden oluşmaktadır.[83]Meclis yasama faaliyetini yürütür, uluslar arası antlaşmaları değerlendirir ve ulusal bütçeyi onaylar. [84]Tüm meclis üyeleri ve Meclis’teki tüm yasama çalışmaları Anayasa Koruma Konseyi tarafından onaylanmalıdır.[84][85]
Anayasa Koruma Konseyi
Anayasa Koruma Konseyi altı tanesi Dini Lider tarafından atanan oniki üyeden oluşmaktadır. Diğerleri İran Yargı’sı tarafından aday gösterilen hukukçular arasından İran Meclisi tarafından seçilmektedir.[86][78]Konsey anayasayı yorumlar ve Meclis kararlarını iptal edebilir. Eğer bir yasa anayasa veya Şeriat ile uyumlu değilse Meclis’e düzeltilmesi için tekrar geri gönderilmektedir.[78]Çelişkili gibi görünse de Konsey İran Anayasası’na dayanarak parlamento üyelerini veto etmiştir.
Dini Lider Danışma ve Çözüm Konseyi
Dini Lider Danışma ve Çözüm Konseyi Meclis ve Anayasa Koruma Konseyi arasındaki anlaşmazlıklarda çözüm bulma yetkisine sahiptir ve Dini Lider’i ülkedeki en güçlü yönetimn yapısı yapacak şekilde ona danışmanlık görevi sunar.[87]
Yargı Sistemi
Dini Lider, sırayla Üst Mahkeme ve Başsavcı’yı atayan Yargı Sistemi Başkanı atar. [77] Sulh ve ceza konuları ile ilgilenen mahkemeleri de içine alan çeşitli tipte mahkemeler ve ulusal güvenlik gibi önemli güvenlik konularına bakan “devrim mahkemeleri” de vardır. Devrim mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez.[77]Özel Din Adamları Yargılama Mahkemesi, dinle ilgili konulara baktığı gibi, din adamları tarafından işlendiği öne sürülen suçlara bakar. Normal yargı işleyişinin dışında çalışır ve yalnızca Dini Lider’e karşı sorumludur. Mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez.[77]
Şehir ve Köy Meclisleri
İran Şehir ve Köy Meclisleri’ne aday olanlar halkoyu ile dört yıllığına seçilirler. İran Anayasası’nın 7. maddesine göre Meclis ile beraber bu yerel meclisler “devletin karar alma ve yürütme organı”dır. Bu madde 1999’da ilk yerel seçimler yapılana kadar uygulanmadı. Meclislerin başkanların seçimi, belediye çalışmalarına danışmanlık yapılması, kendi bölgelerinin toplumsal, kültürel, eğitim, sağlık, ekonomik ve refah gereksinimlerini karşılayacak çalışmaların gerçekleştirilmesi ve toplumsal, ekonomik, yapısal, kültürel, eğitim ve diğer refah konularının hayata geçirilmesinde ulusal paydanın planlanması ve düzenlenmesi gibi görevleri vardır.
Ekonomi
İran ekonomisi planlı ekonomi, petrol ve diğer büyük sektörlerde devlet işletmeciliği, köy tarımı ve küçük ölçekli özel işletme ve hizmet yatırımlarının bir karışımıdır. [88] Ekonomik altyapısı son yirmi yıl içinde düzenli bir oranda gelişmektedir ancak enflasyon ve işsizlikten etkilenmektedir.[89]21.yüzyılın başında hizmet sektörü GSMH’da en büyük yüzdeye sahip oldu; hizmet sektörünü madencilik ve imalat ve tarım izledi. 2006’da yaklaşık olarak hükümet bütçesinin %45’i petrol ve doğal gaz ödemelerinden ve %31’i vergi ve harçlardan geldi. 2000–2004 arasında hükümet harcamaları yıllık %14’lük bir enflasyon oluşturdu. Iran 70 milyar $’lık döviz rezervinin %80’ini ham petrol ihracatından elde etmiştir.[90]2007’de GSMH’nın 206 milyar $ (satınalma gücü paritesi açısından ise 852 milyar $) veya kişi başına düşen milli gelir açısından $3,160 (satınalma gücü paritesi açısından ise 12,300 $).[2]İran'ın resmi olarak yıllık büyüme oranı ise % 6.[91]Bu veriler ve çok çeşitli olan ancak küçük ölçekli sanayi yapısı nedeniyle, BM İran’ın ekonomisini yarı-gelişmiş kabul etmektedir.[92]
Hizmet sektörü GSYİH içindeki payı açısından en uzun süreli büyümeyi göstermiş olsa da sektör dengeli değildir. Üretimin serbestliği ve ambalajlama ve pazarlamanın yeni ihracat pazarlarının gelişimini desteklemesi ile beraber devlet yatırımı tarım üretimi artırdı. Ülke çapında son yıllarda birçok barajın yapılması ile büyük ölçekli sulama ve ihracat amaçlı üretilen hurma, çiçek ve fıstık gibi tarım ürünleri 1990’lar sonrasında sektörler arasında en hızlı ekonomik büyümeyi sağladı. İran’ın büyük ticari ilişkileri olan ülkeler Çin, Almanya, Güney Kore, Fransa, Japonya, Rusya ve İtalya’dır.
%1.8’e yakın bir oranda istihdam sağlayan turizm sektörünün önümüzdeki 5 yıl içinde istihdam açısından % 10’luk bir oranı yakalaması bekleniyor.[93] 2004 yılında 1.659.000 yabancı turist İran’ı ziyaret etmiştir; turistlerin çoğunluğu Orta Asya cumhuriyetleri de dâhil olmak üzere Asya ülkelerinden gelirken çok küçük bir kısmı Avrupa Birliği ve Kuzey Amerika ülkelerinden gelmiştir.2000’li yılların başında sanayi hala altyapı, iletişim, denetleyici normlar ve yetişmiş personel konularında ciddi sorunlar yaşamaktadır.[94]İran turizm geliri açısından dünyada 89. sıradadır ancak aynı zamanda dünyadaki en turistik ilk on ülke arasındadır.[95] Yetersiz tanıtım, dengesiz bölge şartları, dünyadaki olumsuz imaj, turizm sektöründe etkili planlama yetersizliği turizmde büyümeyi engellemiştir.
1990’ların sonlarından itibaren İran, Suriye, Hindistan, Venezuela ve Güney Afrika gibi gelişmekte olan ülkelerle ekonomik işbirliğini geliştirdi. İran, Türkiye ve Pakistan ile ticaret ilişkilerini de geliştirmekte ve Ekonomik İşbirliği Örgütü adı verilen kurum aracılığıyla Batı ve Orta Asya’da ortak bir pazar oluşturma hedefini diğer ülkelerle paylaşmaktadır. İran, ithalat üzerinde daha çok azaltılmış sınırlamalar/vergiler ve Çarbahar, Keşim ve Kiş adaları serbest ticaret bölgeleri gibi yatırım için uygun bir iklim yaratarak milyarlarca dolar yabancı yatırım çekmeyi planlamaktadır.
Şimdiki hükümet daha önceki hükümetin pazar reform planlarını takip etmeye devam etmekte ve İran’ın petrole dayalı ekonomisini çeşitlendirmeye çalışacağını ifade etmektedir. Bunu devlet yatırımlarını otomotiv, imalat, uzay sanayileri, tüketici elektroniği, petrokimya ve nükleer teknoloji gibi alanlara yaparak gerçekleştirmeye çalışıyor. İran biyoteknoloji, nanoteknoloji ve ilaç sanayilerinde de açılımlar yapmaktadır.[96] Güçlü petrol pazarı 1996’dan beri İran üstündeki finansal baskıların hafiflemesine neden oldu ve Tahran’ın borç servisinin ödemelerini yapmasını sağladı. İran’ın bütçe açıkları her zaman kronik bir sorun olmuştur; özellikle geniş ölçekli devlet sübvansiyonları; indirimli yiyecek sağlanması ve özellikle benzin satışı; tek başına enerji sektörüne maliyeti 2008 için 84 milyar dolardır. [97][98]
Tarım, İran’ın geleneksel faaliyetlerinden biridir. Daha Antik dönemde yerleşik düzene geçilmiş olan ülkede doğudan gelen göçebe boylarla yaşanan gerilim ülke tarihinde belirleyici olmuştur. Bugün bile ülkede hâlâ önemli bir nüfusa sahip olan göçebe topluluklar bir sorun kaynağı olarak görülür. Ülkede tarım vadi tabanlarında, plato eteklerindeki vahalarda ve nemli alçak basınç hareketlerine açık yağış alan bölgelerde yapılır. Başlıca tarım ürünleri şekerpancarı, şekerkamışı, pamuk, tütün, pirinç, çay ve tahıllardır; fakat pirinç dışındaki ürünler ihtiyacı karşılamaktan uzaktır.
Hayvancılık da İran’ın önemli ekonomik faaliyetlerinden biridir. Göçebe yaşantısını sürdüren pek çok topluluk geçimini küçük ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğiyle sağlar. İpekböceği ve Hazar kıyısında dünyanın en kaliteli havyarlarının elde edilmesini sağlayan mersin balığı da ülke ekonomisi için önemli hayvanlardan sayılabilir. Zanaatkârlık tarih boyunca İran için önemli olmuştur. Gerek hayvancılık ve ipek üretimine bağlı olarak gelişen halıcılık, gerekse ülkenin geleneksel sanatları sayılabilecek süslemecilik ve tezhip gibi sanatlara bağlı olarak gelişen bakır işlemeciliği, çanak çömlek yapımı gibi el sanatları İran’ın dünyada tanınmasına neden olmuş faaliyetlerdendir. Bunlarla da bağlantılı olarak, küçük ticaret, esnaflık, daha sonra da göreceğimiz gibi, ülkenin sosyo-politik yapısına etki edecek derecede önemli olagelmiştir.
Bütün bu geleneksel faaliyetlere karşın, günümüzde ülkenin ekonomik kaderini tayin eden, nispeten yeni bir ürün olan petrol ve doğalgazdır. Petrol İran için öylesine önemli bir üründür ki; ülkenin son yüz yıllık tarihinin belirlenmesi, modernleşmesi ve sanayileşmesi hep petrole dayalı olarak gerçekleşmiştir. 1908’den beri işletilmekte olan petrolün tamamına yakın güneybatıdaki Huzistan bölgesinden ve Zağros Dağları ile Basra Körfezi kıyıları arasında kalan şeritten çıkarılır. İç bölgelerdeki nispeten zayıf ya da işletilmesi güç petrol yatakları ise doğalgaz bakımından zengindir. Dünya petrol rezervlerinin % 10’unun, doğalgaz rezervlerinin ise % 20’sinin İran’da olduğu tahmin edilmektedir. İran-Irak Savaşı öncesinde yıllık 300 milyon tona kadar çıkan savaş döneminde 50-60 milyon tona düşen petrol üretimi bugün hâlâ 200 milyon tonun altındadır. Ülkenin en önemli sanayi işkolu petrole bağlı olarak gelişen petro-kimya sektörüdür. Rafineriler dışında petrol ve doğalgaz boru hatları da petrolün işlenmesi ve iletilmesi açısından önem taşımaktadır. Ayrıca başta demiryolu ve karayolu olmak üzere pek çok altyapı olanağının ve diğer sanayi alanlarının geliştirilmesi de özellikle 1970’li yıllarda elde edilen petrol gelirleri sayesinde gerçekleştirilmiştir.
İran ekonomisi, merkezi planlamanın, devletin ve bazı büyük şirketlerin yönetiminde olan petrol sanayisinin, küçük çapta özel ticaretin ve tarımın karışımından oluşmaktasır. İran ekonomik altyapısı son 20 yılda sürekli bir büyüme göstermese de ; ekonomi , enflasyon ve işsizlikten olumsuz etkilenmeyi sürdürmüştür. 20.YY'nin başlarında hizmet sektörü GSYIH'nin en büyük dilimini oluşturmaya başlamış, hizmet sektörünü sanayi ve tarım sektörleri takip etmiştir. Devlet bütçe gelirlerinin yaklaşık %45'i petrol ve doğal gaz gelirlerinden, %31'i ise vergilerden elde edilmektedir. 2000-2004 yılları arasında, bütçe harcamalarına yıllık %14'lük bir enflasyon oranı eşlik etmiştir. 2006 yılında İran'ın nominal GSYIH'i 195.5 milyar $ ve kişi başına düşen milli gelir 2440$ olarak hesaplanmıştır. Tüm bu rakamlar ve İran'ın çeşitli ama küçük çapta sanayisi gözönüne alındığında, Birleşmiş Milletler İran ekonomisini yarı-gelişmiş olarak sınıflandırmıştır.
Hizmet sektörü, GSYIH'deki payı açısından uzun vadede en hızlı artışı göstermesine karşın, inişli çıkışlı bir grafik sergilemektedir. Devlet yatırımları, üretimin serbestleştirilmesi ve yeni dışsatım(ihracat) pazarlarının bulunması ile birlikte tarımda patlama yaratmıştır. Ülke çapında inşa edilen birçok baraj sayesinde, büyük ölçekte sulama projeleri hayata geçirilmiş, ihracata ve sanayiye yönelik tarım geliştirilmiş ve böylece 90'lı yıllarda İran'daki başka hiçbir sektörün elde edemediği bir büyümeye elde edilmiştir. Her ne kadar 1998-2001 yılları arasında art arda yaşanan aşırı kurak yıllar tarımsal çıktıyı olumsuz yönde etkilese de, tarımsal işgücünün önemli bir yüzdesini elinde tutmaktadır.
İran'ın başlıca ticaret yaptığı ülkeler Çin, Almanya, Güney Kore, Fransa, Japonya, İtalya ve Rusya'dır. İran, 90'ların sonundan beri Suriye, Hindistan, Küba, Venezuella ve Güney Afrika gibi ülkelerle yaptığı ekonomik işbirliğini de geliştirmektedir.
Enerji
İran doğalgaz rezervi açısından dünyada ikinci ve petrol rezervi açısından dünyada üçüncü durumdadır.[99] 2005'te, kaçakçılık ve yetersiz ülke içi kullanım nedeniyle İran petrol ithalatına 4 milyar $ harcamıştır.[100] 2005'te petrol endüstrisi günde ortalama 4 milyon varil üretime ulaşmıştır;1974'te ise günde ortalama 6 milyon varil üretim yapılıyordu. 2000'li yılların başında endüstri altyapısı teknolojik yetersizlikten dolayı çok zayıflamıştı. 2005'te çok az sayıda araştırma kuyu açıldı.
2004'te, İran'ın doğal gaz rezervinin büyük bir kısmı henüz kullanıma açılmamış durumdaydı. Yeni hidroelektrik istasyonlarının eklenmesi ve klasik kömür ve petrol ile çalışan istasyonlarının hatlara bağlanmasıyla ülke kapasitesi 33,000 megavata yükselmiştir. Bu miktarın %75'i doğal gaz, %18'i petrole ve %7'si hidroelektrik enerjiye dayanmaktadır. 2004'te İran ilk rüzgar enerji ve jeotermal santrallerini açtı; ilk termal güneş santralını da 2009'da kullanıma açmaya hazırlanıyor.
Nüfus artışı ve yoğun endüstrileşme elektrik ihtiyacının yılda %8 oranında artmasına neden olmuştur. Hükümet, 2010 itibarıyla 53,000 megavatlık kapasite hedefine ulaşmak için yeni gaz ile çalışan enerji santralleri etkin hale getirmeyi, hidroelektrik santarller eklemeyi ve nükleer enerji santarlleri kurmayı planlamaktadır. İran'ın Buşehir'deki ilk nükleer enerji santrali 2007 yılı itibarıyle henüz faaliyete geçmemişti.[94]
Kültür
İran kültürü İslam öncesi ve İslami kültürün bir karışımıdır. Büyük olasılıkla Orta Asya ve Andronovo kültüründen kaynaklanan İran kültürü, MÖ 2000’lerdeki İran bölgesi kültürünün mirasçısı olarak büyük oranda kabul edilmektedir. İkinci bin yıl sırasında entelektüellerin ve dinin ve daha önce de halkın dili olarak Farsça ile beraber İran kültürü uzun bir süre Ortadoğu ve Orta Asya’nın baskın kültürü olmuştur. İran kültürünün görece olarak Çin, Hint ve Roma medeniyetlerini etkilemesi açısından Sasani İmparatorluğu İran’da önemli ve etkili bir dönem oluşturmuştur,[101] ve aynı şekilde batı Avrupa ve Afrika’yı da etkilemiştir. .[102]Bu etki hem Avrupa hem de Asya ortaçağ sanatında önemli bir rol oynamıştır. .[103]Bu etki İslam dünyasına da taşınmıştır. Daha sonraları İslami öğrenimin filolojisi, edebiyatı, hukuku, felsefesi, tıbbı, Mimarisi ve bilimi İslam dünyasına Sasani İmparatorluğu’ndan aktarılan yapılardan oluşuyordu.
İran’ın İslamlaşmasından sonra İslami töreler İran kültürüne girdi. Bunlardan en önemlisi Muharrem ayında yapılanlardır. Her yıl Aşure Günü İran’da, Ermeniler ve Zerdüştçüler dahil İranlıların büyük bir çoğunluğu Kerbela Savaşı’nda şehit olanları anma törenlerine katılır. Modern İran’da günlük yaşam Şiilik anlayışına göre düzenlenmiştir ve ülkenin sanat, edebiyat ve mimarisi İran’ın derin ulusal geleneğini ve edebi kültürünü daimi bir hatırlatıcısı durumundadır. [104] [105] İran’ın Yılbaşısı (Nevruz) İran’da baharın gelişini kutlamak için 21 Mart tarihinde kutlanan eski çağlardan kalma bir gelenektir. Bu tarih aynı zamanda Afganistan, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kazakistan, Gürcistan ve Ermenistan’da da kutlanmaktadır. Irak ve Türkiye’deki Kürtler tarafından da kutlanmaktadır. [106] 2004 yılında Nevruz UNESCO tarafından İnsanlığın Sözlü ve Manevi Mirası listesinde gösterildi.[107]
İran sineması modern İran’da gelişmiştir ve birçok İranlı yönetmen dünya çapında yaptıkları çalışmalarla tanınmıştır. İran filmleri son yirmi beş yıl içinde üç yüzden fazla ödül kazanmıştır. En çok tanınan yönetmen Abbas Kiyarüstemi’dir. İran medyası özel ve kamu işletmeciliğinin bir karışımıdır ancak kitaplar ve filmler yayınlanmadan önce Kültür ve İslami Rehberlik Bakanlığı tarafından mutlaka onaylanmalıdır. Onay almayan filmler genellikle devlet sansürüne uğramıştır.
İnternet İran gençliği arasında inanılmaz oranda yayılmış durumdadır. İran bugün dünyada dördüncü büyük blogger sayısına sahip ülke durumundadır.[108]
Birçok İrani dil İran kökenlidir, Farsça bunların arasında en yoğun kullanılanıdır. Farsça Aryan veya Hint-Avrupa dillerinin Hint-İran dilleri dalına ait bir dildir. Eski Farsça’ya ait en eski kayıtlar Ahameniş İmparatorluğuna kadar gitmektedir[109] ve Eski Farsça örnekleri günümüzde İran, Irak, Türkiye ve Mısır’da bulunmaktadır. Sekizinci yüzyılın sonlarında Farsça çok fazla Arapçalaştırılmıştı ve Arapça’ya benzetilerek yazılıyordu. Bu Farsça’nın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi Firdevsi’nin yazdığı Şehname oldu (Farsça: “Kralların Hikayesi”), İran’ın milli destanı; tamamen özgün Farsça ile yazıldığı söylenmektedir.
Dil ve edebiyat
İran Anayasası’nın 15.maddesi şöyle der: "İran’ın resmi dili… Farsçadır… ve Farsçaya ek olarak yerel ve aşiret dillerinin basında ve kitle iletişim araçlarında ve okullarda çocukların edebiyatlarını öğrenmeleri için okullarda öğretilmesine izin verilmiştir."
Farsça İran’da lingua franca görevi görmektedir ve yayınların ve basılan eserlerin çoğu bu dildedir. Farsça’dan hariç olarak İran’da kullanılan görece yaygın olan diğer Azerice, Kürtçe ve hatta izafi olarak çok yaygın olmayan Arapça ve Ermenice dillerinde de yapılan birçok yayın ve basılan eser vardır.
Birçok İrani dil İran kökenlidir, Farsça bunların arasında en yoğun kullanılanıdır. Farsça Aryan veya Hint-Avrupa dillerinin Hint-İran dilleri dalına ait bir dildir. Eski Farsça’ya ait en eski kayıtlar Ahameniş İmparatorluğuna kadar gitmektedir[110] ve Eski Farsça örnekleri günümüzde İran, Irak, Türkiye ve Mısır’da bulunmaktadır. Sekizinci yüzyılın sonlarında Farsça çok fazla Arapçalaştırılmıştı ve Arapça’ya benzetilerek yazılıyordu. Bu Farsça’nın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi Firdevsi’nin yazdığı Şehname oldu (Farsça: “Kralların Hikayesi”), İran’ın milli destanı; tamamen özgün Farsça ile yazıldığı söylenmektedir.
« Otuz yıl çok acı ve zorluk çektim
Farsça ile Aceme hayat ve can verdim »
(Firdevsi)
Farsça Arapça’nın yanı sıra özellikle Anadolu, Orta Asya ve Hindistan’da edebiyat ve bilim dili olarak kullanılmıştır. Şiir İran kültürünün çok önemli bir öğesidir. Şiir İran’da kültürden, bilim ve metafiziğine kadar birçok önemli eserde kullanılmıştır. Mesela İbni Sina’nın tıp makalelerinin yaklaşık yarısının nazım yazıldığı bilinmektedir.
İran birçok ünlü şair yetiştirmesine rağmen ne yazık ki Mevlana [kaynak belirtilmeli] ve Ömer Hayyam gibi ancak birkaç isim batılı okurlar tarafından bilinmektedir oysa Hafız ve Sadi gibi isimler çoğu İranlı için çok değerlidir. 1634’ten beri ünlü şairlerin kitapları batı dillerine çevrilmektedir. Fars şiirinin gücünü gösteren, BM’in Uluslar Salonu’nun girişinde yer alan bir şiir örneği aşağıda yer almaktadır:
« İnsanın soyu biridir
Yaratılırken atılan ortak temeldir
Birimizin acıyı hissetmesi yeterlidir
O acı hepimizindir »
(Sadi (1184-1283))
Sanat
İran dünyanın en zengin sanat geleneklerine sahip olan ülkelerden biridir ve bir çok disiplini içine almaktadır; mimari, resim, dokuma, çömlekçilik, Hat sanatı, Metal işleme ve Taş oymacılığı gibi.Halı dokuma Fars kültürünün ve sanatının en özgün dallarından biridir ve kökü antik çağlara kadar uzanmaktadır.
İranlılar mimaride matematik, geometri ve astronomiyi ilk kez kullananlardandı ve kapalı çarşı ve camilerin inşasında sıklıkla görülebileceği gibi büyük kapalı alanların yapımında sıra dışı yetenekleri vardı. Klasik İran mimarisinin ana yapıları cami ve saraydır. İran, çok sayıda sanat evi ve galerisinin yanı sıra dünyadaki en büyük ve değerli mücevher koleksiyonlarına da sahiptir.Dünyadaki en eski tavla 60 parçasıyla beraber güneydoğu İran’da bulunmuştur.[111]
İran UNESCO tarafından arkeolojik mimari kalıntıları ve yerler açısından dünyadaki en önemli yerler arasında yedinci sıradadır.[112]UNESCO'nun Dünya Miras Listesi'ndeki on beş mimari eser İran mimarisine aittir ve Halikarnas Mozolesi Dünyanın Yedi Harikasından biri kabul edilmiştir.
Dipnotlar
1. ^ a b c "Iran". 2007-01-26 tarihinde erişilmiştir.
2. ^ "Iran". 2008-03-04 tarihinde erişilmiştir.
3. ^ ????? ????? ?????? ?????? ?????. retrieved 23 January 2008
4. ^ a b Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007, retrieved 1 Oct 2007
5. ^ a b Iran Daily, "Panorama", 3 Mar 2007, retrieved 1 Oct 2007
6. ^ a b Iranian.ws, "Archaeologists: Modern civilization began in Iran based on new evidence", 12 Aug 2007, retrieved 1 Oct 2007
7. ^ parliament.uk, "Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran, retrieved 1 Oct 2007
8. ^ IRAN @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, 18 May 2000, retrieved 1 Oct 2007
9. ^ hinduwebsite.com, "The Concepts of Hinduism — Arya", retrieved 1 Oct 2007
10. ^ imp.lss.wisc.edu, "Iranian Languages", Political, Social, Scientific, Literary & Artistic (Monthly) Oct 2000, No. 171, Dr. Suzan Kaviri, pp. 26–7, retrieved 1 Oct 2007
11. ^ "Iran — The Ancient Name of Iran", N.S. Gill, retrieved 1 Oct 2007
12. ^ Bailey, Harold Walter (1987). "Arya". Encyclopedia Iranica 2. New York: Routledge & Kegan Paul.
13. ^ MacKenzie, David Niel (1998). "Eran, Eranšahr". Encyclopedia Iranica 8. Cosa Mesa: Mazda.
14. ^ a b "Aneran".. retrieved 25 Feb 2008
15. ^ World Statistics by Area retrieved 23 January 2008
16. ^ Welcome to Iran retrieved 25 Feb 2008
17. ^ Iran-Location, size, and extent retrieved 23 January 2008
18. ^ SurfWax: News, Reviews and Articles On Hindu Kush retrieved 25 Feb 2008
19. ^ Nature & Mountains of Iran retrieved 25 Feb 2008
20. ^ a b c Iran- Current Information retrieved 25 feb 2008
21. ^ "Iran: Focus on reverse migration". 2006-04-17 tarihinde erişilmiştir.
22. ^ "Islamic Azad University", retrieved 28 Jan 2008
23. ^ Religious Tourism Potentials Rich retrieved 28 Feb 2008
24. ^ Mashhad, Iran retrieved 28 Feb 2008
25. ^ http://www.sci.org.ir/content/userfiles/_census85/census85/natayej/township/Os10.xls retreved 27 Feb 2008
26. ^ CAI World Factbook "Iran"
27. ^ Discrimination against religious minorities in Iran. 2007-03-19 tarihinde erişilmiştir.
28. ^ A Faith Denied: The Persecution of the Bahá'ís of Iran. 2007-03-19 tarihinde erişilmiştir.
29. ^ http://en.wikipedia.org/wiki/Demography_of_Iran#Persians
30. ^ http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/VOL/NN_SUM94/NN_Sum94.html retrieved 2006-04-29
31. ^ "The Palaeolithic Indo-Europeans" — Panshin.com (retrieved 4 June 2006)
32. ^ The Persians. 2006-08-20 tarihinde erişilmiştir.
33. ^ vohuman.org, "Historical perspective on Zoroastrianism", Reproduced from Âtaš-è Dorün — The Fire Within, Jamshid Soroush Soroushian Memorial Volume II, 1st Books Library, Bloomington, IN, 2003, retrieved 1 Oct 2007
34. ^ Persians: Masters of Empire, 1995, ISBN 0809491044, p.142–143,Time-life Books
35. ^ Cotterell, Arthur. From Aristotle to Zoroaster: An a to Z Companion to the Classical World. 1998. p.272, Free Press
36. ^ Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2, ISBN 1405156805, Wiley-Blackwell (2006)
37. ^ Lorentz, John H. Historical Dictionary of Iran.Asian Historical Dictionaries; No.16. 1995. ISBN 9780810829947, p.189
38. ^ Arthur Cotterell, From Aristotle to Zoroaster: An a to Z Companion to the Classical World. 1998. ISBN 0684855968, p.344–345, Free Press
39. ^ Persians: Masters of Empire, 1995, ISBN 0809491044, p.134, Time-life Books
40. ^ Persians: Masters of Empire, 1995, ISBN 0809491044, p.138, Time-life Books
41. ^ "Even the architecture of the Christian church, with its hallowed chancel seems inspired by the designs of Mithraic temples". Abbas Milani. Lost Wisdom. 2004. Mage Publishers. p.13. ISBN 0934211906
42. ^ Caheb C., Cambridge History of Iran, Tribes, Cities and Social Organization, vol. 4, p305–328
43. ^ Bosworth C. E., Cambridge History of Iran, vol. 4, p.90
44. ^ Kühnel E., in Zeittschrift der deutschen morgenländischen Gesell, Vol. CVI (1956)
45. ^ The memoirs of Edward Teller, Lawrence Livermore National Laboratory "Science and Technology Review". July/August 1998 p20. Link: [1]
46. ^ Mackey, S.. The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. ISBN 0-525-94005-7. p.69.
47. ^ Battuta's Travels: Part Three — Persia and Iraq retrieved 23 January 2008
48. ^ Mackey, S.. The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. ISBN 0-525-94005-7. p.70
49. ^ Old World Contacts/Armies/Tamerlane retrieved 23 January 2008
50. ^ Mackey, S. The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. ISBN 0-525-94005-7. p.69.
51. ^ Bertold Spuler. The Muslim World. Vol. I The Age of the Caliphs. Leiden. E.J. Brill. 1960 ISBN 0-685-23328-6 p.29
52. ^ "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998, retrieved 1 Oct 2007
53. ^ Alireza Asgharzadeh, Iran and the Challenge of Diversity, New York, Palgrave Macmilla Press, 2007, S: 86.
54. ^ Prof.Dr. Aygün Attar (Haşemizade), İran’ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Ankara, Divan Yayıncılık, 2006, S: 270.
55. ^ Ervand Abrahamian, “Iran Between Two Revolutions (Princeton Studies on the Near East)”, New Jersey, Princeton University Press, 1982, S: 478.
56. ^ Islamic Revolution of 1979, retrieved 23 January 2008
57. ^ Islamic Revolution of Iran, encarta, retrieved 23 January 2008
58. ^ Fereydoun Hoveyda, The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution ISBN 0275978583, Praeger Publishers
59. ^ The Iranian Revolution retrieved 23 January 2008
60. ^ Ruhollah Khomeini, Encyclopaedia Britannica retrieved 23 January 2008
61. ^ Iran Islamic Republic, Encyclopaedia Britannica retrieved 23 January 2008
62. ^ Encyclopædia Britannica23 January 2008
63. ^ Jahangir Amuzegar, The Dynamics of the Iranian Revolution, (1991), p.4, 9–12 ISBN 0791407314
64. ^ Arjomand, Turban (1988), p. 191.
65. ^ Cheryl Benard, Zalmay Khalilzad, "The Government of God" ISBN 0231053762, Columbia University Press (1984), p. 18.
66. ^ National Council of Resistance of Iran Foreign Affairs Committee ,Crime Against Humanity, France, 2001, S:V
67. ^ National Security Archive: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB82 retrieved 23 January 2008
68. ^ PBS, American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts", retrieved 1 Oct 2007
69. ^ a b Guests of the Ayatollah: The Iran Hostage Crisis: The First Battle in America's War with Militant Islam, Mark Bowden, p. 127 ISBN 0802143032, Grove Press
70. ^ Centre for Documents of The Imposed War, Tehran. (???? ??????? ? ??????? ???)
71. ^ News. retrieved 23 January 2008
72. ^ http://www.fas.org/cw/intro.htm 23 January 2008
73. ^ NTI Chemical profile of Iran 23 January 2008
74. ^ a b c d e [2] retrieved 13 May 2008
75. ^ "Iran — The Constitution". 2006-04-14 tarihinde erişilmiştir.
76. ^ a b c d e f http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php, retrieved 3 Feb 2008
77. ^ a b c d Iran The Presidency retrieved 25 January 2008
78. ^ Chibli Mallat, The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer As-Sadr, Najaf and the Shi'i international, ISBN 0521531225, Cambridge University Press
79. ^ http://countrystudies.us/iran/84.htm retrieved 2 February 2008
80. ^ The Structure of Power in Iran retrieved 28 Feb 2008
81. ^ Biography of popular peoples: Mahmood Ahmadinejad retrieved 28 Feb 2008
82. ^ a b http://www.electionguide.org/country.php?ID=103 retrieved 3 February 2008
83. ^ a b http://wapedia.mobi/en/Majlis_of_Iran retrieved 2 February 2008
84. ^ Iran - The Council of Guardians retrieved 3 February 2008
85. ^ http://www.iranonline.com/iran/iran-info/Government/constitution-6-2.html retrieved 3 February 2008
86. ^ http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/iran_power/html/expediency_council.stm retrieved 3 February 2008
87. ^ http://www.traveldocs.com/ir/economy.htm retrieved 23 January 2008
88. ^ template:cite web kullanımında hata: Parametreler url ve başlık tanımlanmalı.
89. ^ [3] Forex Reserves Put at $70b Retrieved on 24 February 2008
90. ^ Surrounded:seeing the world from Iran's point of view Military review July-August 2007 Houman A. Sadri p.21
91. ^ "New World Encyclopedia", retrieved 28 Jan 2008
92. ^ http://www.farsinet.com/travel2iran/ retrieved 23 January 2008
93. ^ a b http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf retrieved 23 January 2008
94. ^ http://www.iran-daily.com/1384/2241/html/focus.htm retrieved 15 Feb 2008
95. ^ List of Iranian Nanotechnology companies retrieved 23 January 2008
96. ^ http://www.payvand.com/news/07/jan/1295.html "Ahmadinejad's Achilles Heel: The Iranian Economy" retrieved 23 January 2008
97. ^ Energy subsidies reach $84b. 2008-04-27 tarihinde erişilmiştir.
98. ^ http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html retrieved 23 January 2008
99. ^ "U.S. targets Iran's vulnerable oil" retrieved 23 January 2008
100. ^ J. B. Bury, History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian Volume 1, p.109 ISBN 0486203980, Dover Publications
101. ^ Transoxiana 04: Sassanids in Africa retrieved 23 January 2008
102. ^ Iransaga: The art of Sassanids retrieved 23 January 2008
103. ^ Afary, Janet (2006). "Iran". Encyclopedia Britannica Online. Retrieved on 2007-10-29.
104. ^ ????? ??????? ? ?????? ? ???????? ?????
105. ^ http://www.zoroastrian.org/articles/nowruz.htm retrieved 23 January 2008
106. ^ "Nowrouz Vital Meeting to be Held in Tehran". 2006-04-14 tarihinde erişilmiştir.
107. ^ Freedom in Farsi blogs retrieved 23 January 2008
108. ^ The Languages of the World.
109. ^ The Languages of the World.
110. ^ "Iran's Burnt City Throws up World’s Oldest Backgammon", Persian Journal, December 4, 2004. Retrieved on August 5, 2006.
111. ^ Bustling bazaars and ancient sights, parched deserts and snowcapped mountains, awesome architecture and simple hospitality retrieved 23 January 2008
