Ahmet Caferoğlu
17.04.1899 – 06.01.1975 01 Ocak 1970
17 Nisan 1899 yılında Âzerbaycan’ın Gence şehrinde dünyaya geldi. Genceli Ismail Bey ve Gevher Hanım’ın oğludur. İlkokulu Semerkand’da, liseyi Gence’de okumuş, 1916 yılında Kiev Yüksek Ticaret Okulu (Kiyev Âli Mektebi)’nda yüksek tahsile başlamış, ancak 1917 yılının Ekim ayında inkılâp olunca tahsilini yarım bırakıp Âzerbaycan’a dönmüştür. Nuri (Killigil) Paşa idaresinde Türkiye’den Âzerbaycan’a giden İslâm Ordusu’na gönüllü yazılarak Topçu Onbaşısı rütbesi ile askerî hizmete başlamıştır. 1919 yılında, Bakü Devlet Üniversitesi’nin Tarih-Edebiyat (Türkoloji) Fakültesi’ne bir dönem devam etmiş, Rus ordularının Âzerbaycan’ı işgali üzerine 27 Nisan 1920 tarihinde Türkiye’ye gelmiş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne kaydolmuştur. 1924’te Edebiyat Fakültesi’ni bitirerek Ilâhiyat Fakültesi’nde memur olarak göreve başlamıştır. 1925 yılında, doktora yapmak üzere Almanya’ya giden Caferoğlu, Berlin Üniversitesi’nde F.Giesc’nin danışmanlığında hazırladığı doktora tezini 1929’da savunmuştur. Aynı yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Türk Dili Tarihi Doçenti, 1938 yılında da Profesör olmuştur.
Caferoğlu, Dil Tarihi, Dialektoloji ve Onomastik gibi bilim dallarında önde gelen bilim insanı olarak bilinmektedir. Caferoğlu’nun, Rusça ve Almancayı çok iyi bilmesi ve haliyle dekonuyla ilgili bütün kaynaklara hakim olması dolayısıyla,Köprülü ona Türk Dili Tarihi derslerinin sorumluluğunu vermiştir. Caferoğlu “Türk Dili Tarihi” kitabını 1940’da ve 1943’de iki fasikül olarak yayınlanmıştır.
Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü ‘nü Caferoğlu Ulu Alatürk’ün emri ile yazmıştır. Bu eserin ilk örneği 1934’de basılmıştır. 1968’de aynı eser onun iki misli olmak üzere 7500 kelime ve deyimi kapsayan 320 sayfalık bir kitap halinde yayınlanmıştır. Kitabın önsözünde Caferoğlu Uygurların dili hakkında çok ciddiye alınbilen bir kaç değerlendirmeler yapmış, yani eski Uygur Türkçesini bir kültür olayı gibi takdim etmiştir.
Ahmet Caferoğlu,Mahmut Kaşgarlı’nın hayatı, kişiliği ve eseri konusu ile meşgul olmuştur. 1938’de İlk Türk Dilcisi Kaşgarlı Mahmut isimli 26 sayfadan oluşan bir kitap yayınlamıştır. Bu çalışmalarını sonralar genişletmiş ve sonuç olarak 1970’de Kaşgarlı Mahmut adı ile İstanbul’da “1000 Temel Eser” serisinde yayınlatmıştır. Burada Kaşgarlı’nın eserini 1074’de değil, 1077’de bitirdiğine ait hocanın dikkate değer kayıtları vardır. İlaveten Caferoğlu bu eserinde, Kaşgarlı’nın, dilcilik yönünü çok yaygın biçimde incelemiştir.
Ahmel Caferoğlu, Türk Dili Tarihi ile sıkı ilişkisi olan yazılı abidelerin araştırılması, tenkitli metinlerinin yapılması ile ilgili makalelerde imzası bulunmaktadır.
Öyle ki kendisinin on yıl içerisinde (1940-1951) büyük değere sahip 9 kitabı basılmıştır. Prof. Dr. A.Caferoğlu’nun Anadolu ağızları üzerindeki çalışmalarını:
1. Derleme çalışmaları,
2. Hem derleme hem de araştırma niteliği taşıyan çalışmalar ve
3. yalnız araştırma niteliği taşıyan çalışmalar olmak üzere üç grupta ele almak mümkündür.
Caferoğlu çeşitli Anadolu ağızlarından bol diyalekt malzemesi derledikten sonra Türk diyalektolojisinin gelişmesi tarihinde yeni dönem başlamış bulunmaktadır. Bu dönemde artık bu malzemelerin dilcilik açısından değerlendirilmesi, incelenmesi çalışmalarına girişilmiştir. Bu dünya dilciliğinde de aynı usul ve yöntemle yapılmıştır. Örneğin, W. Radlof’un 19. yüzyılda Sibirya Türklerinden topladığı metinleri en önce kendisi çok ciltli kitap halinde yayınlatmış, bundan sonra o metinlerin bilim açısından değerlendirilmesine girişilmiştir. Bundan dolayıdır ki Caferoğlu 1950’li yılların sonlarından başlayarak bu araştırmalarını yoğunlaştırmıştır. Bunlara ait bir kaç örnek: Anadolu ağızlarında metatez gelişmesi (TDAY 1954, s. 1-7); Anadolu ağızlarında içses ünsüz benzeşmesi (TDAY 1958, s. 1-2); Anadolu ağızlarında konson değişmeleri (TDAY 1963, s. 1- 32); Anadolu ve Rumeli ağızlarında ünlü değişmeleri (TDAY 1954, s. 1-33); Azerbaycan ve Anadolu ağızlarında Moğolca unsurlar. (TDAY, 1954, s. 1-10) vb.
Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu Türkiye’deki onomastik çalışmaların öncülüğünü yapmış ekolün temelini almıştır. Bu seçkin bilginin onomastikle ilgili çalışmaları kendisinin 1949’da Milletlerarası Onomastik Komitesi’nin Üyesi ve onun Türkiye temsilcisi seçildiği zamanda başlıyor. Bellidir ki, onomastik Türk dilciliğinin tamamı ile yeni bir sahasıdır. Bu bilim dalının kendine özgü özellikleri kural ve prensipleri vardır. Onomastik çeşitli bilim dalları, o sıradan etnoloji ve mitoloji ile sıkı şekilde ilişkilidir. Bu yüzden de Ahmel Caferoğlu’nun onomastikle ilgili yayınlanmış her yerde eseri büyük yankılar vermiştir.
Türkiyat Enstitüsü Müdürü olarak da pek çok bilim adamı yetiştirmek suretiyle Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluş ve gelişmesine büyük hizmetleri geçen Caferoğlu 1973 Temmuzunda emekliye ayrılmış, 6 Ocak 1975 günü vefat etmiştir.
