MATURİDÎLİK İLE EŞ’ARÎLİK ARASINDAKİ FARKLAR
Hazırlayan: Süleyman ULUDAĞ 23 Ağustos 2006
1. Maturidî: Vacib varlıkta vücûd, zâtın aynıdır. Eş’arî zât üzerine zâittir. (Burada Maturidî sözü ile Maturudîye, Eş’arî sözü ile Eş’arîye mezhepleri kasdedilmektedir.)
2. Maturidî: Vücûb zat üzerine zait değildir. Eş’arî: Vücûb itibarî bir şeydir.
3. Maturidî: Vücub bizzat hakikatın kendinde gerçekleşmesidir. Eş’arî: Vücûb, zâtın vücûdu gerktirmesidir.
4. Maturidî: Bekâ, vücûdun devamıdır, vücûddan ayrı bir sıfat değildir. Eş’arî: Bekâ, vücûd üzerine zaid bir sıfattır.
5. Maturidî: Kudret, irâdeye göre ortaya çıkan ve bir şeyin yapılamsını veya yapılmamasını mümkün kılan ezelî bir sıfattır. Eş’arî: Taalluk ettiği vakit makdûrda tesirli olan bir sıfattır.
6. Maturidî: İrâde sıfatında mahabbet yoktur. Eş’arî: İrâde mahabbet ve rızadır.
7. Maturidî: Sem’ ve basar ilim sıfatından başkadır. Eş’arî: İlimle aynıdır.
8. Maturidî: Kur’ân, keyfiyetsiz bir şekilde söz olarak Allah’ın sıfaıtdır. Eş’arî: Kur’ân tek bir şeydir.
9. Maturidî: Kelâm-ı nefsî işitilemez. Eş’arî: İşitlebilir.
10. Maturidî: Tekvîn Allah’ın sıfatıdır. Eş’arî: Değildir, itibarî bir şeydir. Kudret sıfatına racidir.
11. Maturidî: Eşyanın varlığı “kün” (ol) kelimesine değil, bu kelimenin olmasına bağlıdır. Eş’arî: Eşyanın vücûdu Allah’ın ezelî kelâmına bağlıdır.
12. Maturidî: İsim müsemmanın aynıdır. Eş’arî: Aynı değildir.
13. Maturidî: Kader, eşyanın ezeldeki takdiri, kaza bu kadere göre eşyanın meydana gelmesidir. Eş’arî: Kaza takdirdir, takdirin meydana çıkmasına kader denir.
14. Maturidî: Allah’ın eli, Allah’ın yüzü (yedullah, vechullah) hakdır. Aslı malum, vasfı mechuldür. Eş’arî: (Sonraki Eş’arîler) Bunlar mecaz ifadelerdir, yed ve vech kudret ve zat demektir.
15. Maturidî: Tevfik, kolaylaştırmak ve desteklemektir. Eş’arî: Taat için kudret yaratmaktır.
16. Maturidî: İnsanların güç yetiremediği bir şeye Allah’ın teklif etmesi mümkün değildir. Eş’arî: Câiz ve mümkündür.
17. Maturidî: Allah’ın fiillerinde, zaruret yolu ile değil, lüzum ve lütuf yolu ile hikmet ve illetler vardır. Eş’arî: Allah’ın fiillerinde lüzum yolu ile değil, cevâz yolu ile hikmetler olabilir, fakat olmayabilir de.
18. Maturidî: Hikmet, Allah’ın ezelî bir sıfatıdır. Eş’arî: Ezelî bir sıfat değildir.
19. Maturidî: Allah’ın va’idinden, yani tehdidinden dönmesi imkânsızdır. Eş’arî: Allah va’idinden hulf edebilir, cayabilir.
20. Maturidî: Allah çirkin bir şey yapmaz, zira çirkin bir şeyi yapması çirkin olur. Bu da alken imkânsızdır. Allah mümini ebedî olarak cehennemde yakmaz, kâfiri cennete göndermez. Eş’arî: Allah’ın fiillerinde çirkinlik diye bir şey yoktur. Allah bir peygamberei ebedî olarak cehennemde yaksa, buna karşılık kâfiri cennete gönderse dahi çirkin bir iş yapmış olmaz.
21. Maturidî: Küfür ve şirkin affedilmesi –şer’an değil de- aklen caizdir. Eş’arî: Aklen de şer’an de caiz değildir.
22. Maturidî: Akıl bazı şeylerin güzelliğini ve çirkinliğini (hüsnünü ve kubhunu) idrâk edebilir. Eş’arî: Akıl hiçbir şeyin güzelliğini ve çirkinliğini kavrayamaz.
23. Allah’ın var ve bir olduğu (vahiy gelmese bile) alken farzdır. Eş’arî: Değildir. Sît-ı Nübüvvet, peygamberliğin sesi ve tebliği ulaşmamış olan bir bölge ahalisi, Maturudîlere göre sadece Allah’ın varlığını bilmek ve buna iman etmekle mükelleftirler. Eş’arîlere göre hiçbir şeyle mükellef ve hiçbir işten mesul değillerdir.
24. Maturidî: İman tasdik ve ikrardan ibarettir. Eş’arî: İmanın mahiyeti sadece tasdiktir.
25. Maturidî: İman ne artar ne eksilir. Eş’arî: Artar ve eksilir.
26. Maturidî: Mukallidin imanı sahihtir. Eş’arî: (Eş’arîlerin ekseriyeti) değildir.
27. Maturidî: Naklî deliller kesinlik ifade eder. Eş’arî: (sonraki Eş’arîlrin çoğunluğu) Etmez.
28. Maturidî: İman mahlûk değildir. Eş’arî: Mahlûktur.
29. Maturidî: Şu anda mümin olan kişi müslümandır, ömrünün sonunda kâfir olursa, küfür üzre ölmüş olur. Eş’arî: İtibar hatimeyedir. Küfür üzre ölen bir kişi –daha evvel Müslüman bile olsa- daima ve ömür boyu kâfir olarak yaşamış sayılır. Mümin için de durum budur.
30. Maturidî: Said ve cennetlik bazen cehennemlik, şaki ve cehennemlik de bazen cennetlik olabilir. Eş’arî: Olamaz.
31. Maturidî: “İnşallah müminim, Allah dilerse müslümanım”denemez, (müminim hakka, gerçekten müslümanım demeli, inşallah sözü imana şüphe sokar). Eş’arî: Denebilir (İmanda istisna).
32. Maturidî: Peygamberlikte erkeklik şarttır. Eş’arî: Değildir.
33. Maturidî: Nebi ve resûller vefat ettikten sonra da hakikaten nebi ve resûldürler. Eş’arî: Hükmen nebi ve resûldürler.
34. Maturidî: İman ile İslâm birdir. Eş’arî: Başka başka şeylerdir.
35. Maturidî: İnsan nevinden olan Hz. Musa gibi peygamberler, melek nevinden olan Hz. Cebrail gibi peygamberlerden, melek-peygamberler avamdan, avamdan olan Salih ve takva sahibi müminler peygamber olmayan meleklerden üstündür. Eş’arî: İnsan-peygamberler, melek-peygamberlerden üstündür ama bunun dışında umum melekler umum insanlardan üstündür.
36. Maturidî: Kudret, iki zıt işi yapmak imkânı veren bir sıfattır. Eş’arî: Bir kudretle sadece bir iş yapılır, iki zıd şeyi yapan kudret ayrı ayrı iki kudrettir.
37. Maturidî: İnsan fiili esas olarak Allah’ın kudreti tekvini iledir, günah ve sevap, kötü ve iyi vasfını kazanması insanın kudreti iledir. Eş’arî: İnsan fiili tek başına Allah’ın kudreti tarafından meydana getirilir. İnsan kudretinin fiilin meydana gelmesinde herhangi bir dahli ve tesiri yoktur.
38. Maturidî: Îkâ saf bir yokluk değildir. Varlıkla yoluk arasında olup hal adını alır. Eş’arî: Îkâ saf yokluktur.
39. Maturidî: İrtidâd eden mümin sonradan tekrar İslâm’a dönse, irtidâdla boşa giden amelleri geri gelmez. Eş’arî: Geri gelir. (Habt-i amel)
40. Maturidî: Ye’s halindeki tevbe makbuldür ama bu durumdaki iman muteber değildir. Eş’arî: Ye’s halindeki tevbe de iman da makbul ve muteber değildir.
41. Maturidî: Müteşabih âyetler te’vil edilemez. Eş’arî: (sonraki Eş’arîler) Edilebilir.
42. Maturidî: Daha üstün biri varken üstün birinin imam ve halife olması caizdir. Eş’arî: Efdal varken mefdûl halife olamaz.
43. Maturidî: Kâfir amel ve ibadetle mükellef değildir. Önce imanla, iman ederse ondan sonra amel ve ibadetle mükellef olur. Eş’arî: Amelle de mükelleftir.
44. Maturidî: İctihad konusu olan meselelerde Allah indinde hak ve doğru birdir. Eş’arî: Birden fazladır.
45. Maturidî: İki kâdir tarafından bir makdûr meydana getirilebilir. Eş’arî: Getirilemez.
46. Maturidî: Sebepler ve illetler, tesirli oldukları alanlarda ve yerlerde, kuvvet ve tabiat gibi hakikî müessirdir. Eş’arî: Adî müessirdir.
47. Maturidî: Araz için bekâ yoktur. Eş’arî: Vardır.
48. Maturidî: Hüsnü ve kubhu zati olan iman ve küfür gibi şeylerin neshi caiz değildir. Eş’arî: Caizdir.
49. Maturidî: Peygamber gönderilmeden önce bazı hükümlerin bilinmesi mümkündür. Eş’arî: Mümkün değildir.
50. Maturidî: Mümaselet, zatı sıfatlardaki iştiraktır. Eş’arî: Mümaselet; bütün sıfatlardaki iştiraktır.
51. Maturidî: Rüya ruhun bir nevi müşahedesidir. Eş’arî: Hayal-ı bâtıldır.
52. Maturidî: Allah rüyada görülemez. Eş’arî: Görülebilir.
53. Maturidî: Kesb azm-ı musammamdır. Eş’arî: İnsan kudretinin makdura iktirânıdır.
54. Maturidî: Ezelde ma’duma yani yol olana ilâhî hitap taalluk etmez, onun için Allah ezelde mütekellim değildir. Eş’arî: Hitab-ı ilâhî ma’duma taalluk edebilir, Allah ezelde mütekellimdir.
55. Maturidî: Sahih nazar, Allah’ın yaratması ve insanın kesbi ile ilim ifade eder. Eş’arî: Sadece Allah’ın yaratması ile nazar-ı sahih ilim ifade eder.
56. Maturidî: Tekvin mükevvenin gayrıdır. Eş’arî: aynıdır.
57. Maturidî: Darbın akabinde vaki olan elem, kırma fiilinden sonra hâsıl olan kırılma, insan fiiline müteallik değildir. Eş’arî: Mütealliktir.
Maturidîlik ile Eş’arîlik arasında ihtilâf konusu meseleler aşağı yukarı bunlardan ibarettir.
Taftazânî/ Şerhu’l Akâid/ Giriş, sh: 40-44
