Veysî
1561 – 1628 01 Ocak 1970
969/1561 yılında, -1922'ye kadar Aydın'ın, şimdi ise Manisa'nın bir ilçesi olan- Alaşehir'de doğan Veysî'nin asıl adı Üveys olup kaynaklarda Üveys Çelebi ve Üveys b. Mehmed diye geçer. Mehmed adında Alaşehirli bir kâdının oğlu olan Veysî’nin bazı kaynaklarda Veysî-i Üskübî olarak kaydedilmesi, uzun süre Üsküp’te çalışması ve Üsküp'e yerleşerek burada ölmesinden kaynaklanmaktadır (Çelebi 1941:I/738; Sâmî 1316:VI/4713; Rıfat 1300:VII/132). Alaşehirli şair Makâlî Mustafa Bey (ö.997/1589)'in kız kardeşinin oğludur. Alaşehir'de başladığı eğitimini, İstanbul'da Salih Molla Efendi (ö.996/1588)'nin yanında tamamladı ve ondan mülâzemet aldı (Sâmi 1317:6/4713-4714; Müstakimzâde 2000:438b; Tâhir 1972:II/423; Gencay 2009:288). 992/1584-5 yılında Anadolu kazaskeri Molla Ahmet Efendi (ö.1009/1600)'nin sohbet ve derslerine katıldı. Veysî, bu sohbet ve dersleri dönemin resmî tarihçisi Şehnâmeci Seyyid Lokman (ö.1010/1601-02)'ın ağzından hicvederek tasvir etti. Nev'î-zâde'nin anlatımına göre, memur adayı genç Veysî, Farsça kaleme alınan bu hicviye sayesinde meşhur olduğu gibi, atanmasını geciktirdiği için bir hayli mâlî sıkıntılarla da karşılaşmıştır. Nihayet dostlarından biri, Veysî'nin manzum ve mensur eserlerini, içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıları da dile getirerek Molla Ahmed Efendi'ye arz eder, affedilerek bir göreve atanması ricasında bulunur. Bunun üzerine Molla Ahmed Efendi, "Hataları affederek intikam töhmetinden kurtulmak kolaydır, asıl hüner kötülüğe karşı iyilik yapmaktır." diyerek, Veysî'yi Mısır'da Benî Harâm kadılığına atar (Özcan 1989:II/714). Orada normal süresini dolduran Veysî, sırasıyla Ferre ve Reşîd kadılıklarında bulundu. Vezir Şerîf Mehmed Paşa, 1004/1595 yılında Mısır valiliğine atanınca Veysî'yi de divan naibi olarak yanına aldı. Daha sonra Anadolu'da Akhisar, Tire ve Alaşehir kadılığı, Aydın ve Saruhan (Manisa)'da emvâl-i hassa müfettişliği gibi görevlerde bulundu. 2012 /1603 yılında Rumeli kazaskerliğine intisap ederek teftiş görevinin yanı sıra Siroz kadılığına atandı. 5 Muharrem 1013/3 Haziran 1604 tarihinde Sadrazam Malkoç Yavuz Ali Paşa (ö.1013/1604) komutasında Engürüs (Macaristan) seferine çıkan ordu, Sofya ovasında konakladığı sırada, Veysî'ye Selanik'in Drama sancağına bağlı Pravişte kadılığının yanı sıra Ordu-yı Hümayun kadılığı da verildi. Ali Paşa, 28 Safer 1013/26 Temmuz 1604 tarihinde Belgrat'ta vefat edince görevden alınan Veysî, büyük bir üzüntü içinde İstanbul'a döndü. Divan-ı Hümayun tarafından Rodoscuk (Tekirdağ) kadılığına atanan Veysî, Rumeli kazaskeri Esad Efendi (ö.1034/1625) göreve başlatmasa da daha sonra Zilkade 1013/Mart 1605'te, Priştine'ye ilaveten Üsküp kadılığına atandı. Muharrem 1015/Mayıs 1606'te Divân-ı Hümayun tarafından bu görevden alınarak Sakız'a ataması yapıldı, henüz orada göreve başlamadan aynı yılın ortalarında yeniden Üsküp kadılığına iade edildi. Bu durumu Misâlî, şöyle ifade eder: Misâlî şâd olup gûş eyledükde didi târîhin / Yine Veysî Efendi hâkim oldı şehr-i Üskûb'a
Safer 1019/Mayıs 1610'da Tırhala kadılığına atandığında, ayrıca Eğriboz ve İnebahtı kazalarında denetleme (teftiş) ve vergi toplama (tahsîl-i emvâl) görevi de kendisine verildi. Rebiülahir 1022/Haziran 1613'te üçüncü kez Üsküp kadılığına getirildi. Azledildikten sonra Receb 1024/Ağustos 1615'te dördüncü defa Üsküp kadısı oldu. Bir senesini tamamlayınca yerine yine selefi Kemâl-zâde atandı. Receb 1027/Temmuz 1618'de Ramazan Efendi yerine yine Üsküp kadısı oldu. 1029/1620 yılı içinde azledilerek, yerine Rodosî-zâde atanmışken 1030/1621'de İstanbul’a gelip vezir-i azam Güzelce Ali Paşa (ö.1030/1621)’nın yardımlarıyla ikinci gün altıncı kez Üsküp’e ataması yapıldı. Şaban 1031/Haziran 1622’de nakil yoluyla Rodoscuk (Tekirdağ)’a gönderildi ve yerine Muhammed Efendi atandı. Üsküp’e tekrar dönemeyince 1031/1622 yılında İstanbul’a gelerek Dağardı ile birlikte Gümülcine kadılığına atamasını yaptırır. Bir ay sonra Vezir Mere Hüseyin Paşa (ö.1033/1624) tarafından haksız bir şekilde bu görev Salih Efendi’ye arpalık olarak verilince, “Mansıbımız Tophâneli Sâlih-nâm kâdıya verilmiş.” diye yüksek sesle tepki göstermesinin akranları tarafından hoş karşılanmadığı Nev'î-zâde'nin ifadelerinden anlaşılmaktadır (1989: 715). Cemaziyülevvel 1034/Şubat 1625 tarihinde Rumeli kazaskeri Ganî-zâde Nâdirî Efendi (ö.1036/1627) tarafından Üsküp’e yedinci defa atandı. Muharrem 1036/ Ekim 1626’da görevinden ayrılıp, yerine Kâmî-zâde Abdurrahman Çelebi atandı. Üsküp’te 14 Zilhicce 1037/15 Ağustos 1628 tarihinde altmış sekiz yaşında vefat etti. Mezarı, Üsküp’ün dışında Hacılaryolu denen Komanova Caddesi üzerindedir. Atâî, "nakş-ı levh-ı mezârı bu beyt-i belâgat-şi'âr kılındı." diyerek kendisine ait şu tarih beytini verir: Veysî ki olmış idi tagazzülde bî-bedel / Ta'yîn-i sâl-i fevtine târîhdir “gazel” (Özcan 1989:II/715). Bursalı M. Tahir ise dikdörtgen prizma şeklindeki mezar taşında “vefat tarihi olmak üzere, Veysî’yi cennetin kapısında bırakan yalnız bu beyt-i âdî mahkûkdür” der: "Didi ahbâbın biri târîhini / Cân-ı Veysî gitti bâb-ı cennete" (Tâhir 1338:II/472).
Veysî’nin, uzun boylu, güzel yüzlü, tatlı dilli, latifeyi seven, açık sözlü, eleştiriye eğilimli; toplumsal olaylara, özellikle haksızlıklara karşı ilgisiz kalmayan, aleyhine de olsa onları eleştirmekten geri durmayan bir karaktere sahip olduğu; bundan dolayı da seveni kadar sevmeyeni de çok olduğu kaynaklardan anlaşılmaktadır.
Yazar: PROF. DR. SÜLEYMAN ÇALDAK
