İMAM MALİK (HAYATI VE ÇAĞI)
01 Ocak 1970
Doğumu ve Nesebi:
Alimler, Mâlik´in (Allah ondan razı olsun) doğduğu yıl üzerinde İhtilafa düştüler. Bazıları Hicri 90 Miladi 708 yılında doğduğunu söylerken bazıları 93, bir kısmı da 94,95,96 hatta 98 yılı dediler.[1] Çoğu 93 yılında doğduğunu kabul etmektedir. İmam Mâlik´in kendisinden: Ben 93 yılında doğdum[2] dediği rivayet olunmaktadır. Biz de meşhur olan bu tarihi almaktayız.
Siyer, Menâkıb kitaplarını yazanların kaydettiklerine göre, anası onu 3 yıl karnında taşımış, iki yıl diyenler de var. Meşhur olan 3 yıldır. Anlaşıldığına göre bu rivayetin aslı Vâkidi´nin şu haberine dayanmaktadır: «Mâlik İbni Enes şöyle derken duydum: Bazen gebelik müddeti 3 yıl olabilir, bazı kimseler 3 yıl ana karnında durmuştur, kendini kastediyor.» [3]
Bu rivayet, İmam Mâlik´in hayatını acayip ve garip şeylerle doldurmak isteyenlere bir nevi malzeme oldu, onu insanların üstünde, mümtaz bir sınıf göstermek için doğumunu bile farklı yaptılar. Her doğan çocuk normal olarak9 ayda doğarken o, hergün doğanlar gibi değil, üç yılda dünyaya gelmiş oldu, böylece doğumu bile menkıbeyle başladı, bundan sonra hayatı hep menkıbelerle doldu.
İmam Mâlik´in fıkhl görüşüne göre, çocuğun ana karnında kalma müddetinin en uzun süresi 3 yıl olabilir. Bu görüşü, bazı annelerin haberlerinden veya Selef-i Salih´ten bazı kadınlara nisbet olunan sözlerden almadır. Biz bunu kabul edemeyiz. Çünki bugün tıbbın kabul ettiği şey, çocuğun ham! müddeti 9 ay olmasıdır, bir yıldan fazla da kalmaz. Gözetim ve araştırma bunu göstermektedir, çocuk normal olarak 9 aydan fazla kalamaz.
İmam Mâlik´in böyle bir zanda olduğu rivayeti yaygın ise de, bize düşen onu reddedip çürütmek ve anasının onu, diğer analar gibi doğurmuş olduğunu söylemektir. Bunun böyle olmasında onun mevkiini küçültmek ve imam sayılmasına noksanlık getirmek yoktur. Büyük olmak için 3 yılda doğmak gerekmez, bunda tarihen sabit olmuş bir hususu çiğnemek de yok. Onun doğum tarihinde, yukarıda geçtiği üzere, bunca çok ihtilafa düşenlerden bu rivayeti kabul edemeyiz, tıb, câri âdet ye her yönden sabit ve belli bir şey hususunda akla uymayan bu şaz rivayet alınamaz.
İmam Mâlik´in Medine-î Münevvere´de Doğması:
İmam Mâlik, Medine-i Münevvere´de doğdu, orada Sahabe ve Tâbi´nin eserlerini gördüğü gibi, Hz. Peygamberin Kabir-i Şerifini, Ravza-i Mutahharayı ve büyük makamları gördü: Gözlerini hayat ışığında açtığı zaman baktı ki, Medine-i Münevvere kutsal bir şehirdir, orası iiim beşiği, nûr ocağı ve irfan kaynağıdır. Onun içine Medine´nin kutsallığı yerleşti ve ölünceye kadar bu böyle devam etti. Onun düşünüşünde, fıkhında ve hayatında bunun tesiri görülür, Medine´de bineğe binmez, Peygamberin ayak bastığı yere hayvan ayağı bastırmazdı. Medine halkının bulunduğu halin onun ictihadlarında tesiri vardır, yerinde inşaallah beyan edeceğimiz üzere, Medine halkının ameli önün hüküm çıkarma asıllarından bir asıl kaide olmuştur.
Nesebi, Yemenli Bir Arap Kabilesine Mensup Olduğu, Araplığın Müdafaası:
İmam Mâlik´in (Allah ondan razı olsun) nesebi: Yemen kabilelerinden bir kabileye mensuptur ki, silsilesi şöyledir: Mâlik Ebû Enes b. Mâlik b. Ebi Amir Esbahî Yemenî. Anasının adı Afiye Binti Şureyk Ezdiyedir. Anası ve babası her ikisi de Yemenli Araptırlar, asla köle olmamışlardır. Fakat onların ikisi için de bir söylenti vardır ki, onları biraz olsun açıklığa kavuşturmadan bırakmayacağız.
1- Şöyle bir rivayet var, Güya anası vaktiyle câriye imiş, adı da Tuleyha imiş. Ubeydullah b. Ma´merin cariyesi imiş. Bu rivayeti Kadı İyad, Tertibül-Medârik´de söyler ve ona dokunmaz. Fakat öyle bir ibare ile zikreder ki, bu meşhur bir rivayet olmayıp, meşhur olan birinci, yani anasının Yemenli ve Ezd kabilesinden olduğudur. Bizim tercihimiz de budur. Çünki biz meşhur olan rivayeti bırakıp da meşhur olmayanı, alamayız, meğer ki onu tercih ettirecek sebep ola veyahut bir delil buluna.
2- Bazı siyer yazarları İmam Mâlik´in ve ailesinin Arap olmadığını iddia ederler. Güya büyük atası Ebû Amir, Beni Teym kölelerinden imiş. Ebu Bekris-Sıddık (Allah ondan razı olsun) bu ailedendir. Bu iddiaya göre Mâlik Velâ bakımından Kureyş´e mensup oluyor. Amcası Nâfi´in zikri Buhâri de geçmektedir ve Arabın gayriden sayılmaktadır. Buhâri de Savm bölümünde şöyle denir: İbni Şahab Zühriden, o der ki, Teym Mevalisinden İbni Ebi Enes bana anlattı, ona babası şunu söylemiş: Ebû Hüreyre´yi şöyle derken işittim: Resulü Ekrem (ona salat ve selam olsun) buyurdu ki: Ramazan ayı girince gök kapıları açılır, cehennem kapıları kapanır, şeytanlarda bağlanır.» İbni Hacer Fethul-Bâri´de der ki, bu ibni Ebi Enes, Malik´in amcası olan Nâ´fidir (C.17 s. 80). Bu kayıt gösteriyor ki, İmam Mâlik´in hocası olan İbni Şahab Zühri Maliki beni Teym kölelerinden saymaktadır. Çünki amcasını onlardan saymıştır. İmam (Allah ondan razı olsun) bunu inkar etmiştir, kendisinin öz Arap olduğunu, azadlı kölelerden olmadığını söylemiştir. Öyle anlaşılıyor ki, bu kölelerden olma mes´elesini siyer yazarı İbni İshak Vak´dl yaydı, onun için Mâlik onun rivayetlerini muteber tutmadı, onun doğruluğunu kabul etmedi. Çünki Mâlik´in koyduğu ilkelere göre: İnsanlar hakkındaki sözlerinde yalan söyleyenin rivayeti kabul olunmaz, ilim hususunda yalan söylemese de bu böyledir. Her ne olursa olsun bu iddia batıldır, çünki aslı yoktur. Zira Mâlik´in anası ile Abdurrahman .b. Osman b. Abdullah arasında sadakat ve and vardır, vela değil. Hılf yani ahd ve and her Araplar arasında olur. Velâe ise Arap ile Mevlâ arasında olur. Bu ahd ve andın hikayesi de şöyledir: İmam Mâlik´in atası olan Mâlik´e Teym´den Abdurrahman dostluk ve and teklif etmiş; bizim kanımız, senin kanın, bizim sulhumuz da senin sulhun olsun demiş, o da bunu kabul etmiş, böylece kavga ye barış zamanlarında birbirlerine yardım yapma dostluğu korunmuş, birbirlerinin yardım müttefiki olmuşlardır, başka bir şey´değil.
Kendi neseplerini beyan konusunda, Mâlik´in amcası Ebû Süheyl Nâfi şöyle demiştir: «Biz Ziesbah´tan bir kabileyiz. Atamız Medine´ye gelmiş ve Teym kabilesinden evlenmiş, onlarla birlik idi, biz onlara nisbet olunduk.» Bu da göstermektedir ki, dostluk ve and, Ebû Amir ile oldu, oğlu Mâlik ile değil. Her nasıl olursa olsun, bu sözlerden anlaşıldığına göre yapılan bu dostluk ve and, iki kabileyi birbirine bağlayan alâkanın tabii bir neticesidir ki, bu alâka da dünürlük; sıhriyet alâkasıdir. Bunun semeresi olarak da aralarında yardımlaşma andı yapılarak bu bağ pekiştirildi.
Atalarının Ne Zaman Medine´ye Geldiği Sahabi Olup Olmadığı:
Teym oğulları ile önce dünürlük kurup sonra da bunu yardımlaşma andı ile perçinleştirmiş olan Mâlik´in büyük atası Ebû Amir, ne zaman, hangi tarihte Medine´ye gelip kondu? Bazı tarihçiler onun Hz. Peygamberin HayaVı saadetlerinde Medine´ye geldiğini, Bedir savaşından sonra Medine´ye yerleştiğini söylerler ve Bedir´den sonra bütün gazalarda Hz. Peygamber ile beraber bulunduğunu yazarlar. Kadı Bekir b. Alâü Kuşeyri der ki: «Mâlik´in ceddi Ebû Amir (Allah ona rahmet eylesin) Hz. Peygamberin ashabından olup Bedir´den başka bütün gazalarda bulundu. Oğlu Mâlik de Tâbi´inden olup kendisi Ebû Enes´tir ve İmam Mâlik´in dedesidir. Hz. Ömer´den, Talha´dan Hz. Aişe´den Ebû Hüreyre´den Hassan İbni Sâbit´den (Allah onların cümlesinden razı olsun) hadis rivayet etmiştir, o zat, Hz. Osman (Allah ondan razı olsun) şehid edildiği zaman, geceleyin onu Medine mezarlığına götürüp gizlice defneden dört şerefli zatın biridir.» [4]
İmam Mâlik´in menakıbını yazanların çoğunun anlattıkları budur. Bazıları bunu, diğer rivayetleri hiç zikretmeden söyler, bazıları hem bunu ve hem de diğer rivayeti zikreder ki, ona göre, Mâlik´in atası olan Ebû Amir, Medine´ye Hz. Resulü Ekrem´in (Ona salat ve selam olsun) irtihallerind.en sonra Medine-i Münevvere´ye gelmiştir. Buna göre O Muhadremi sayılıp sahabi değildir, çünki Hz. Peygamberle buluşmasından, ancak Hz. Peygamberin asr-ı saadetinde yaşadığı için muha-dara sayılır. Hz. Peygamberin ashabı ile görüştüğü, onlardan ders aldığı için Tâbi´idir.
İbni Abdülber, İntikâ kitabında onun sahabi olduğunu söylemez ve onun Medine´ye geldiğini de kaydetmez, Medine´ye gelen, Ebû Amir´in oğlu Malik olduğunu söyler. Buna göre elimizde üç rivayet oluyor: Birisi: Ebû Amir Hz. Peygamberin Asr-ı saadetinde yaşadı ve Bedir´den başka bütün gazalarda bulundu. İkincisi: O Medine´ye Hz. Peygamberin Refik-Alâya irtihallerinden sonra geldi ve Teym oğullan ile dünür oldu. Üçüncüsü: Bu aileden Medine´ye ilk gelen kişi, Ebû Amır´ın oğlu Mâlik´tir, Ebû Amır´ın kendisi değildir. Biz ikinci rivayeti seçiyoruz. Çünki o, imam Mâlik´in amcası Nâfi´den rivayet olunana uygun düşmektedir, o ailesini herkesten elbet daha iyi bilir. O, dedesinin Medine´ye geldiğini, Teym oğullarıyla evlilik bağı kurduğunu söylüyor. Onun sahabi olduğu, Mâlikiler arasında her ne kadar yaygın ise de muhakkak hadisciler bunu kabul etmemektedir. Süyûti, «Tezyin-i Memâlîk» eserinde bu konuda şöyle demektedir: «Hafız Şemseddin Zeheb´ı, Tecrîd in de der ki: Onu sahabiler arasında zikredeni görmedim. Hafız İbni Hacer, İsâbe´sinde Zehebi´nin bu sözünü nakledip ona bir ilave de yapmadı.»[5]
İmam Mâlik´in Medine´de Yetişmesi, İlimle Şöhret Bulan Bir Aileden Olduğu:
İmam Mâlik, Medine-i Münevvere de yetişti, ailesi Hadis ve Eser ilmiyle meşguldü. Bu hanedan kendini hadise vermişti. Hadis öğrenirler, sahabenin eserlerini, haberlerini ve fetvalarını toplarlardı. Atası Mâlik b. Ebû Amir, Tâbi´inin ulularından ve alimlerindendi. Yukarıda işaret ettiğimiz gibi, Hz.Ömer b.Hattab´dan Osman b. Affan´dan, Talha b. Abdullah´dan, mü´minlerin anası Hz. Aişe´den, hadis-i şerif rivayet etmiştir. Oğullarından: İmam Mâlik´in babası olan Enes, Rabl Ebû Süheyl künyesini taşıyan Nâfi´ ondan rivayet etmişlerdir. Öyle anlaşılıyor ki, rivayet işine en çok önem veren bu Nâfi´dir. O, Hadis Alimi ibni Şâhab Zühri´nin hocalarından sayılır ve onunla hemen hemen aynı yaştadır ve Zühri´den sonra ölmüştür. Buharı şerhi Fethul-Bârî´de şöyle denir: «Ebû Süheyl Nâfi´ b. Ebû Enes Mâlik b. Ebû Amir, İsmail b. Ca´fer´in hocasıdır. O Zühri´nin en küçük üstadlarından olup Zühri´nin talebesi ona yetişmiştir. İsmail b. Ca´fer gibi o da ondan küçüktür. Ebû
Süheyl, Zühri´den sonra öldü.»[6]
Öyle görülüyor ki, Mâlik´in babası Enes´in hadisle meşguliyeti o kadar çok değildi. Mâlik´in ondan rivayeti bilinmiyor, eğer onun hadisle meşguliyeti olsaydı, ulema arasında ondan ilk rivayet eden oğlu oiurdu. Bazı kitaplarda şöyle birşey naklolunur:
Mâlik babasından, o da dedesinden, o da Ömer. Haîtab´dan o da Resulü Ekrem´den (Ona salaî ve selam olsun) şöyle rivayet eder: Hz. Peygamber buyurmuştur ki: «Üç şey vardır ki, cesed onunla ferahlar, hoşlanır: Güzel koku, yumuşak giyecek, bal içmek.» Fakat hadis âlimlerinin muhakkıkları diyor ki: Bu haberin İmam Mâlikten rivayeti sahih değildir, bu zayıftır.[7] Bu haberi Hatib Bağdadi nakletmiştir ve onun sözünden anlaşıldığına göre, Mâlik babasından bundan başka birşey rivayet etmiş değildir.[8]
Madem ki, İmam Mâlik, kendisine nisbetinde şüphe olunan haberden başka babasından birşey rivayet etmiş değildir, bunun manası, , ondan birşey rivayet etmedi demek olur. Ondan rivayet etmeyince de, onun oğluna üstad olacak derecede hadis ilminde yeri olan biri olmadığı anlaşılıyor. Öyleyse hadis ilmiyle meşgul olanlardan değildi demek olur.
İlim hususunda babasının hali ne olursa olsun, amcaları ve ataları arasında ona yetecek şeref verenler var. Onlar ilimle ün salmış bir aite oluşturmak bakımından ona yeterler. İmam Mâlik´ten önce kardeşleri ilme yöneldiler. Kardeşi Nadr ilim halkalarına devam edip ulemadan ilim alırdı. Hatta İmam Mâlik derse devam etmeğe başladığı zaman, ondan önce kardeşi şöhret bulunduğundan, Nadr´ın kardeşi diye tanınırdı. İmam Mâfik´in namı hocaları arasında yayılınca bu defa o, kardeşinden daha meşhur oldu ve artık kardeşi Nadr, Mâlik´in kardeşi diye bilinmeğe başladı.
İlim Yurdu Medine-i Münevvere´nin O´nun Yetişmesinde Tesiri:
İmam Mâlik´in ailesi işte bu! Böyle bir aile içinde yetişmiş kimse, eğer kendisinde isti´dât ve kabiliyet varsa, elbette hadis ve fıkıh ilmini elde etmeğe yönelir. Çünki genç mevhibelerini, yeteneklerini, arzularını, ailesinden alır. Onların tutumuna göre yönelir, o ailenin havası içinde, mevhibeleri, isti´datlan gelişir, seçeneklerine yön verir. İmam Mâlik´in yaşadığı o ülkede umumî çevre, mübarek göğünün altında barındığı, toprağının üstünde dolaştığı o belde, ilim ve İrfan yatağı olup güzel hasletleri, hak vergisi mevhibeleri geliştiren bir yerdir. Orası Peygamber Aleyhisselam´ın şehridir, o, oraya hicret edip orada barındı. Orası dinin yurdudur, nûr kaynağıdır, ilk İslam hükmünün yerleştiği, İslam Hükümetinin kurulduğu yerdir. Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman devirlerinde İslam merkezidir! Hz. Ömer devri, İslam fikir düşüncesinin çiçek açıp ışıklarını yaymağa başladığı ilk çadır.Kur´an ve hadislerden Peygamberin irşadları doğrultusunda, en parlak medeniyetleri kurmaya yarayacak hükümler alındı, İslam nurlu hakimiyetini yeryüzüne yaymaya başladı. Hakkın sesi yükseldi. Allah´ın kelimesi üstün oldu.
Emevîler çağında Medine-i Münevvere dinin yatağı, ulema merkezi olmakta devam etti,"sahabiler bile Medine´den ilim alırlardı. Rivayet olunuyor ki, Abdullah .İbni Mes´uda Irak´da iken mes´ele sorulur, o da fetvasını verirdi. Medine´ye geldiğinde verdiği fetvaya muhalif olanları görünce hemen Irak´a döner, yükünü indirmeden yol yorgunluğunu gidermeden fetva verdiği kimseyi bulur, ona doğrusunu söylerdi. Abdullah İbni Ömer daima müracaat olunan, istişare yapılan bir zattı. İktidar kavgası yapan Abdullah İbni Zübeyr ile Abdülmelik b.* Mervan, İbni Ömer´le istişare yaparlar, ona sorarlardı. O da onlara şöyle yazardı: «Siz eğer meşveret yapmak diliyorsanız, hicret yurdu olan Medine´ye başvurun, sünnete bakın!» Medine´nin yeri böyle yüksekti.
İmam Mâlik´in yetiştiği yıllarda Medine-i Münevvere bu yüksek mevkiini koruyordu. Adil Halife Ömer b. Abdülazİz (Allah ondan razı olsun) İslam merkezlerine yazarak onlara sünnet ve fıkhı öğretir, Medine halkına da müracaat ederek onlara geçmiş şeyleri onların nelerle amel ettiklerini sorardı. Ebû Bekir b. Hazm´e sünnetleri toplayıp kendisine göndermesini yazdı. İbni Hazm bu dediklerini yaptı, yazdı, fakat göndermeden önce vefat eti.[9]
İşte İmam Mâlik´in gençliğinde Medine´nin manzarası: Sünnet ve Hadis yatağı, fetva ve eserler yurdu. Ashabın ulemasının öncüleri, ilk kafilesi burada toplanmış, onlardan sonra onların talebeleri, derken İmam Mâlik geldi ve buradallim, hadis ve fetvalardan oluşan zengin bir miras serveti buldu. Onların sayesinde kabiliyetleri gelişti, çiçek açtı, meyvelerini topladı, her tarafa büyük nam saldı.
Kur´an´a Ezberlemesi ve Rabi’da Okumaya Başlaması:
Bu, hususi ve umumi muhit içinde yetişen Mâlik (Allah ondan razı olsun) çocuklarını dini terbiye ife yetiştiren İslam ailelerinin çoğunda olduğu gibi, daha küçük yaşta iken Kur´an-ı Kerim´i ezberledi, Resûlül-lah´ın şehrinde de ailelerin yaptığı budur, çünki, henüz, asırların hayırlısı olan birinci asırda idiler. Hz.Peygamber o zamanm hayırlı olduğunu haber vermişti.
İmam Mâlik, Kur´an-ı Kerim´i ezberledikten sonra hadis-i şerifleri ezberlemeye başladı. Muhiti onu buna teşvik ediyordu. Adeta Medine-i Münevvere´de ona bu işareti ve bu cesareti telkin ediyordu. Onun için ailesine, ütema meclislerine giderek ilim yazıp okumayı teklif etti. Anasına bu öğrenme arzusunu açtı, anası ona en güzel elbiselerini giydirdi, sarık sardı ve sonra- Haydi şimdi git ve yaz! dedi. Ona: Rabia´ya git, onun edebinden önce ilmini öğren! dedi.[10]
Anlaşıldığına göre, anasının bu teşviki üzerine, ilk defa Rabia´nın ders halkasına oturdu ve ondan Rey fıkhını gücüne göre, okumaya başladı. Ö zaman dahakörpecik bir gençti. Hattabazı çağdaşları şöyie demiştir: Mâlik´i, Rabia´nın ders halkasında gördüm, kulağında küpesi vardı. Bu da onun .daha küçük yaşta ilme devam etmeye başladığını gösterir. Daha küçüklüğünden beri yazdıklarını ezberlemeye son derece meraklıydı. Ders dinleyip yazdıktan sonra ağaçların gölgesine çekilir, orada dersini tekrarlardı. Bir defa onu bu halinde kız kardeşi gördü ve babasına söyledi. Babası da ona: - Kızım, o Hz. Peygamberin (Ona salat ve selam olsun) hadis-i şeriflerini ezberliyor, dedi.
İbni Hürmüze´de Okuması ve Onun Tesirinde Kalması:
İlmi,muhtelif âlimlerin meclisinde öğrenmek, yetişmekte olan gence İlmi meleke kazandırmaz. Onların arasından birini seçip behe-mahal ona devam etmesi, böylece belli bir süre özellikle ondan ders alarak tahsilini tamamlaması ve şahsiyetini kazanması gerekir, tâki onda tahsilini kazandıktan sonra serbestçe, kendi başına çalışabilir hâle gelsin, kazandığı ilmi hazırlık ve müktesebatile, fikir istiklaline kavuşabilsin.
Ebû Hanife´ye; nasıl okuyup öğrendiği sorulduğunda şöyle demiştir:
? Ben ilim ve fıkıh ocağında idim. Onların ehlinin Önüne oturdum,
fakihlerden birtakihin dersine devam ettim. İmam Mâlik gerçekten ilim ve fıkıh ocağında bulunuyordu. Daha küçük yaşta, körpecik iken ulema meclislerine devam etti. Fakat, acaba fukuha arasından birini geçip belli bir fakihle, muayyen bir alime devam etti mi? İlmi varlığını kazanmak için bu iş mutlaka yapılmalıdır. Belli bir alime devam etmesi ise, onun başka alimlerden ders almasına da engel olmaz.
Kendisi, zamanındaki ulemadan birine özellikle devam ettiğini söyler. Medârik´de şöyle yazılıdır: «Benim İbni ŞaHab Zühri adında bir kardeşim vardı. Bir gün babamız bize bir mesele sordu. Kardeşim doğru cevap verdi, ben cevapta yanıldım. Bunun üzerine babam bana şöyle dedi:
«? Güvercinlerle oynamak, seni ilim öğrenmekten alıkoydu.» Buna canım sıkıldı. İbni Hüzmüz´e devama başladım. Yedi (bazs rivayetlerde sekiz) yıl yalnız ondan okudum, başkalarını bu işe hiç karıştırmadım. Yanıma hurma alırdım, ben ve çocukları onları yerdik. Çocuklara tenbih ederdim, eğer birisi hocayı soracak olursa, meşgul deyin derdim. Bir gün Hürmüz cariyesine: «Kapıda kim var? diye sorar. Cariye de kapıda Mâlik´i gördü ve bakıp döndü: «Kapıda o kumral genç var,» dedi.. Mâlik´in, İbni Hürmüz´ün kapısında oturduğu yerde taşların soğuğundan korunmak için içi doldurulmuş bir minderi vardı. Taşların soğuğundan korunmak için, mescidde de onun üzerine otururdu. İbni ü´ü ders halkası oradaydı.[11]
İbni Hürmüz’den Neler Öğrendi?Kaç Yıl Onda Okudu:
Bu haber üç şeye delâlet eder:
1 - İmam Mâlik (Allah ondan razı olsun) ilmi hayatının başlangıcında, kendisine sorular sorulup cevap vermeye başlayacak ilim yolunu çizmeye koyulduğunda, ilim ocağı Medine´de özellikle bir alimden okumaya başladı ve uzun süre ona devam etti. Ondan ders aldığı bu uzun süre içinde diğer alimlerin semtine uğramadı. Bunu kendisi söyler, bu ilim öğrenmeye ilk başladığı zaman değil, İlimden anlamaya, kendi-
sine sorular sorulup doğru-yaniış cevaplar verecek yaşa geldiği zaman oldu. Bu da on yaşından küçük iken olmaz.
2- İbni Hürmüz´ün dersine devamı yedi yıl, diğer bir rivayette ise sekiz yıl deniyor. Öyle anlaşılıyor ki, bu müddet Mâlik´in İbni Hürmüz´den başkasından ders almadığı müddettir. Bu müddedden sonra diğer ulema ile buluşur, onlardan da ders alırdı. Ancak onlardan ders alması, İbni Hürmüz´e olduğu gibi, yalnız onlara münhasır kalmazdı. Hepsinden okurdu. Böylece iki rivayetin arasını bulmak mümkün. İbni Hürmüz ile daha uzun süre görüşüp ders aldığı rivayetleri de var. Kendisinden şöyle rivayet olunuyor: «Onüç yıl oturup İbni Hürmüz´den ders okudum.» (16 yıl rivayeti de var). Ondan öğrendiklerimi, başka bir kimseden almadım. O ehli nevaya, sapıklara cevap vermekte, insanların ihtilaf ettikleri şeyleri çözmekte en bilgili idi.»[12]
Onun şöyle dediği rivayet olunur: «Bir insan, öğrenmek için bir adama otuz yıl gelip gitmeli. »Bununla kendisiyle İbni Hürmüz´ü kasdettiğini zannederiz. İbni Hürmüz, hadisde onun adını zikretmemeye ondan and almıştır.
Ba rivayetlerin arasını şöyle buluyoruz: Yedi ve sekiz ytl ders okuduğunu anlatan birinci rivayetindeki müddet, başkalarından ders okumayıp ancak ondan okuduğu müddettir. İkinci rivayetteki 13 yıl ders okuma ise, bu müddet zarfında İbni Hürmüz´e devam etmekle beraber, başkalarından ders aldığı yılfardtr.
Üçüncü müddeti, yani 30 yılı kabul edemeyiz. Zira Mâlik 30 yaşına gelmeden önce İbni Hürmüz ölmüştür, çünki o, 117 yılında vefat etti, böylece İbni Hürmüz´e talebeliği hakkındaki rivayetlerin arasını bulup birleştirmek mümkündür. Bu, rivayetlerin metinleri arasındaki ibarelerin işaretlerinden alınarak yapılmalıdır. Yetişip olgunlaşmak ve fikir istiklâli ile ilimden çok nasibini almak isteyenin uyması gereken nizamın icabı da budur. Önce alimlerden birine muntazaman devam eder, sonra başkalarından da ilim istifade eder ve aynı zamanda özel üstadıyle de zaman zaman görüşür, böylece olgunlaşır.
3- İmam Mâlik üstadı İbni Hürmüz´den aldıklarının tamamiyle tesiri altında kalmış denebilir, onun eğilimlerine yön veren, yol gösteren odur. Mâlik alimler arasında kendine iyi örnek olacakları seçerdi. Bazı rivayetlerde geçtiği Üzere İmam Mâlik Lâedrî-bilmenrı sözünü çok kullanırdı, bilmediği birşey sorulunca hiç çekinmeden onunla cevap verirdi. Bu hususta da üstadı İbni Hürmüz´e uymuş olurdu. Medârik´de şöyle denir; «Mâlik derdi ki, İbni Hürmüz´ü şöyle derken işittim: Alim olan kimse, yanında olanlara, öğrencilerine lâedrî-bilmem sözünü miras bırakmalı, onların elinde bu bir esas olmalı. Birisine bilmediği bir şey sorulunca: Lâedri demesini bilmeli.. İbni Vehb der ki, Mâlik kendisine sorulan şeylerin çoğunda: Lâedrî derdi.»
Bütün bunlardan görülüyor ki, İmam Mâlik, büyük üstadı ibni Züh-rVnin yanında yetişirken: Küçükken, gençken, aklen yetişmiş bir delikanlı iken ne kadar onun tesirinde kalmıştır,
İbni Hürmüz´den İki Nev´i İlim Tahsili ve Münakaşadan Hoşlanmadığı:
Kendisine ve fikrine bu derece tesiri olup onu istediği tarafa yönelten bu büyük alimden, İmam Mâlik´in aldığı ilim nedir? İmam Mâlik bunu açık bir surette sözle beyan etmemiştir, hatta hadislerin isnadında bile tavsiyesi üzere, onu sık sık anmaz. Çünki İbni Hürmüz takvasından ve zühdünden dolayı, belki Hz. Peygamberin hadisleriyle bilmeyerek yanlış birşey karıştırırım korkusu ile, onun adını zikretmemesini tavsiye etmişti.
Mâlik´in sarih sözlerinden almaktan aciz kaldığımız biz, onun sözlerinin işaretlerinden almış bulunuyoruz. Yukarıda naklettiğimiz rivayetler arasında Mâlik´in şöyle bir sözü geçer: «O, ehli hevâya, sapıklara reddetmede ve ihtilaflı mes´eleleri çözmede insanların en bilgiiisiydi. Bu sözden anlıyoruz ki, İmam Mâlik; üstadından fetva ve fıkha dair ihtilafları çözmeyi, ehli hevaye red hususundaki bilgileri öğrenip alıyordu. İlminin tamamını insanlar arasında yaymamış olmanın bir sırrı da budur. Çünki Mâlik, talebesine hadis ve fıkıh meselelerinden fetva öğretiyor, bu iki ilmin dışına çıkmıyordu.
İmam Mâlik cedel; münakaşayı sevmiyordu. Mutezile, Cebriye Mürcie, Hariciler zihinleri şaşırtıcı, akılları ihtilafa düşürücü bir takım meseleler ortaya çıkarmışlardı. Mâlik bunlara dalmazdı. Sebebine gelince onların dediklerini bilmediğinden değil, onları pekala bilirdi. Fakat baktı ki, bunlarla münakaşaya dalmak, kişiyi selamet sahiline çıkarmıyor, bir gayeye ulaştırmıyor.
Medârik´de şöyle denir: Mutezile´den birisi haber veriyor: «İmam Mâlik İbni Enes´e geldim, insanların önünde ona kadere dair bir mes´ele sordum. Bana susmamı işaret etti. Meclis dağılıp tenha kalınca bana: «Şimdi sor» dedi. Çünkü kader meselesini halkın içinde kurcalamayı sevmezdi. Mutezili öyle diyor; ona kadere dair ne sordumsa hepsi ne de cevap vermiş ve onların mezhebinin batı! olduğuna deliller göstermiş.[13]
Bundan da görülüyor ki, İmam Mâlik, dersinde her bildiğini söylemiyor, ancak bildiklerinin en iyisini, insanlar için hayırlı gördüğünü anlatıyordu. İnsanlara diıi bilgisi veriyordu.
İbni Ömer´in Azadlısı Nafi´den Ders Okuması, İlim Tahsilinde Katlandıkları:
O çağda Medine-i Münevvere gerçekten bir ilim ocağı, ulema yatağı idi, Mâlik´in zamanında Tâbi´inden bir çokları oradaydı. Genç Mâlik onlarda ilim susuzluğunu giderecek, tükenmez bir kaynak, tatlı bir pınar bulmuştu, hiç bulunmayan, temiz bir su gibi berrak bir kaynak. Onlardan biri olan İbni Hürmüz´e, yıllarca başkasına bakmadan devam etti. Fıkıh meselelerine, ehli hevaye red konularını ondan öğrendi. Böylece cidal ve münakaşaya kaçmaksizın hakikat arama arzusu onda gelişti. Ondan sonra da diğer ilim kaynaklarından almaya koyuldu, fakat ilk kaynağından içmeye, İbni Hürmüz´den almaya da devam etti.
Abdullah İbni Ömer´in azadlısı Nâfi´den de (Allah ondan razı olsun) aradığını buldu. Ondan da çok ilim aldı. İbni Hürmüz´ün dersine hep devamı da ihmal etmedi.
Malik (Allah ondan razı olsun) şöyle demektedir: «Öğle,ortası Nâfi´e gelirdim, güneşin sıcağından beni ağaçlar bile korumazdı. Onun evinden çıkmasını beklerdim. Çıktığı zaman, onu görmemiş gibi yapar, biraz beklerdim. Sonra yanına gelir, selam verirdim. Sonra ayrılırdım. Mescide girip derse başlayınca yanına gelir : Şu meselelerde İbni Ömer ne derdi? diye sorardım. O da bana cevap verirdi, sonra ayrılırdım. O hiddetli bir zattı.»[14]
Bu.haber, İmam Mâlik´in ilim tahsili uğrunda nelere katlandığını göstermeğe yeter, o sıcak ülkede, öğle vakti.kalkıp Nâfi´nin evine gidiyor, o zaman Medine´nin dışındaki Baki´de oturuyordu. Onun evinden çıkmasını bekliyor, sonra onun ardısıra mescide geliyor, Nâîi1 yerine oturup dinlenince ona hadis ve fıkıh meseleleri soruyor. Mâlik, Nafi´den bir çok hadis aldı, İbni Ömer´in fetvalarını öğrendi. İbni Ömer meşhur fakihlerden olup fıkıhta, Hadis ve Eser ilminde üstün yeri vardır. Hadis Şeriflerin ışığı altında hüküm vermekte mahirdi.
Hadis Alimi İbni Şahab, Zührî´den Ders Alması, Hadis Bellemekteki Dikkati:
İmam Mâlik, Nafi´den sonra hadis alimi İbni Şahab Zührî´den ders almıştır. Ondan okumaya, hadis şerifleri büyük dikkatle ezberlemekle başladı., hem iyice anlıyor, hem güzelce ezberliyordu. Kendisinden şöyle rivayet olunur: «Zührî bize geldi. Rabia yanımızda olduğu halde ona gittik bize 40 kadar hadis-i şerif rivayet edip anlattı. Ertesi gün yanına vardığımızda; yazdıklarınıza bakın ki, size hadis rivayet edeyim, dün anlattıklarıma baktınız mı, bellediniz mi?» diye sordu. Rabia da: «Dün rivayet ettiklerini sana tekrarlayacak işte bu,» dedi. Zühri: «Kim o-» diye sordu. Rabia´da: «İbni Ebi Amir (yani Mâlik)» dedi. O da antet bakalım dedi. Ben de dünkü 40 hadisi tekrarladım. Bunun üzerine Zühri: «Benden başka bunları ezberleyecek kimse kalmadı sanırdım,» dedi. Bu rivayet gösteriyor ki, Mâlik ilmi kudreti arttıktan, zamt ve ezberlemekte meşhur olduktan sonra İbni Şahab ile görüşmüştür. Şöhreti o derecedeki, üstadı Rabia, onların topluluğuna yazmayı ihmallerinden dolayı yönetilen ithamı reddetmesi için Mâlik´i öne sürüyor, o da gerekeni yapıyor, hatta üstadı Rabia ile birlikte ZührVnin dersine gidiyor, ve derste bir arkadaş gibi onun yanına oturuyor.
İmam Mâlik Zühri´nin rivayet ettiklerinden faydalanmaya çok meraklı idi. Ondan önce de İbni Hürmüz´ün ilminden, Nâfi´nin ilim ve rivayetlerinden aynı merakla faydalanmıştı. Yukarıda geçtiği gibi evine gider, çıkmasını bekler, cariye haber verirdi. Nasıl ki sıcağa bakmadan Nâfi´nin Bakîdeki evine gider, güneş altında onun çıkmasını bekler, sonra mescide gidip ders dinlerdi, bazen onu kalabalığın gürültüsünden uzak, sakin bir havada ders dinlemek ümidiyle tenha bulmak için bayramda bile gittiği olurdu. Onun şunu anlattığı rivayet olunur: Bayram gelmişti, kendi kendime: Bugün İbni Şahab boştur, dedim, namazgahtan yollandım, varıp kapısı önüne oturdum, onun cariyesine: «Bak kapıda kim var diye seslendiğini duydum. Câriye baktı ve «Efendim o kula Mâlik!» dediğini işittim.O da: «Getir, gelsin» dedi. İçeri girdim. Bana: «Bakıyorum henüz evine dönmemişsin» dedi. «Evet öyle» dedim. «Birşey yedin mi?» diye sordu. «Hayır» dedim. «Öyleysebirşey-ler ye» dedi. «Buna gerek yok» dedim. «Öyleyse ne istiyorsun?» dedi.
«Bana hadis rivayet et» dedim. «Haydi öyleyse, hazırlan,» dedi. Defterlerimi çıkardım. 40 hadis-i şerif rivayet etti. «Daha fazla söyle» dedim. «Yeter dedi. Eğer bunları belleyip rivayet edersen, sen hafızlardan sayılırsın» dedi. «Belledim bile» dedim. Elimden yazıları çekip aldı ve sonra «Hadi anlat bakalım,» dedi. Ben de hepsini ezbere okudum. Sonra defterleri bana verdi ve: «Kalk, sen ilim hazinelerindensin!» dedi. Söylediğine göre, İbni Şahab Zührî´nin hadislerini bellemeye o kadar çok meraklı idi ki, hadis dinlemeye oturduğu zaman, yanında bir iplik bulundururdu, o Resûlullah´tan bir hadis-i şerif rivayet etti mi, hemen düğüm atardı, böylece düğüm sayısına göre kontrol yapar, rivayet olunan hadislerin hafızasında kalanların sayısını bilmiş olurdu. Medarik de şu var: İbni Şahab derse oturdu mu, 30 hadis şerif rivayet ederdi. Bir gün yine hadis rivayet etti, ben de düğüm attım. Fakat bir hadis-i şerifi unuttum. Zühri´ye rastladım ve ona o Hadisi sordum. «Derste değil miydin» dedi. «Evet dersdeydim,» dedim. «Öyleyse neden bellemedin?» dedi. «Tam 30 hadis, ancak bir tanesi aklımdan çıkmış» dedim. Bunun üzerine Zührî: «İnsanların bellemesi kalmadı, hafıza denen şey gitti, ben bellediğim bir şeyi asla unutmam, sende olanları söyle» dedi. O unuttuğumu bana söyledi, ben de dönüp gittim.[15]
Hadis-i Şeriflere Gösterdiği Saygı ve Okumadaki Dikkati:
Gençliğinden itibaren İmam Mâlik, Hz. Peygamberin hadis-i şeriflerine gereken hürmette son derece dikkatli olurdu. Onları doğru bellemek için saygılı olmakla beraber huzur ve sükûn içinde dinlemeye çok önem verirdi. Onun için ayakta iken dinlemez, sıkıntılı, üzüntülü, kararsız bir halde iken hadis dersi almazdı. Onlarda bir yanlışlığa düşmekten korkardı.
Medârik´de şöyle denir: «Mâlik´e, Amr b. Dinar´dan hadis dinledin mi?» diye soruldu. Cevap verdi: «Onu hadis rivayet ederken gördüm, insanlar ayakta durmuşlar, yazıyorlardı. Resulü Ekrem´in (Ona salat ve selam olsun) hadis-i şeriflerini ayakta yazmayı hoş görmedim.»
Mâlik Ebû Zinad´a uğradı, hadis naklediyordu. Dersine oturmadi, sonra Mâlik´e rastladı ve ona: «Benim dersime oturmaktan seni alıkoyan nedir?» diye sordu. O da: «Yer dardı. Ben ayakta iken Hz. Peygamberin hadislerinin rivayet olunmasını istemedim,» dedi. Bu olayın Ebû Hâzim ile geçtiği de söylenir.
İlim Tahsilindeki Tutumu, O zaman ki Sözlü ve Yazılı Tahsil Yolu:
Bunlar, İmam Mâlik´in tahsiline dair haberlerden bazı seçmeler. Burada onun üstadlarının hepsini, hangi hocasından ne aldığını Hadis adamlarından kiminle görüştüğünü sayıp sıralamak niyetinde değiliz. Çünkü bunun yeri, onun İlminin kaynaklarından bahsederken gelecektir. Fakat burada, bu haberlerden bazısına işaret ettiği, bazısını açıkça söylediği üç şeyi belirtmemiz gerekiyor ki, onlarda şunlardır:
1- 0 zaman ilim, kişilerin ağzından duymak yoluyla, sözlü olarak öğreniliyordu, yazılı kitaplardan değil. Onun için talebenin zihni gelişip parlardı. Çünkü bütün güvendikleri kafalarına idi. İşleyen demir parıldar. İşittikleri birşey kaçmasın diye titrerlerdi. Bakıyorsun, İmam Mâlik Hadislerin sayısını iplere düğüm atarak tesbit ediyor, bir hadis zihninden kaçtı mı, onu tekrar dinliyor, hocanın sert azarlaması, çıkışması ona asla engel olmuyor. Birden 40 kadar hadis dinliyor, ancak bir kaçı aklından gidiyor, 40 tanesi kalıyor, 30 hadis dinliyor, ancak biri hafızasından kaçıyor. Bu onda hafızanın kuvvetini göstermektedir. İbni Şahab onu ilim-hazinesi, bilgi kabı olarak niteliyor. Aynı zamanda bu onların hafızaya verdikleri önemi, bellemeye verdikleri merakı da göstermektedir. Onların kalbleri böyle temiz, gönül vergileri kuvvetliydi.
2- Alimler, artık ilmi yazmaya, kaydetmeye başlamışlardır. Fakat yazılana, çizilene değil de, yine hafızalara itimad devam etmektedir. İşte İbni Şahab Zührî işittiklerini unutmalarından korktuğu için talebelerini duyduklarını yazmaya teşvik ediyor. İşte İmam Mâlik, ona gidiyor, elinde yazdığı defterler var, duyduklarını onlara yazıyor. Bu onu diğer yandan işittiklerini ezberlemekten de alıkoymuyor. İbni Şahab Zührî, Mâlik´in elinden yazılı defterleri alıyor, ona anlattıklarından onu deniyor, onları noksansız, tamamiyle ezberlemiş buluyor ve «sen ilim kabısın» diyor.
3- İmam Mâlik ilim tahsiline kendini vermişti, ciddi bir şekilde heves ve sabır ile ilme sarılmıştı. Şiddetli sıcak, kavurucu hava onu evinden çıkıp, alimlerin evlerinden çıkarak mescide ders vermeye gelmelerini beklemesine mani olmazdı. Hatta bazılarının onu azarlamasına bile aldırmaz, jlim yolunda her şeye katlanırdı. Sükûn içinde akıllıca ve yumuşak davranarak, elinden geldikçe onları kızdırmamaya çalışırdı. Bütün vaktini ulema ile görüşmeye ayırmıştı. Akşam, sabah onlardan ders okurdu. Bakarsın, İbni Hürmüze sabahın erken saatlerinden geceye kadar devam edîyor. İlim için fırsat buldumu, istirahat vakti demez, gecikmeden derse gider, hiç fırsat kaçırmazdı. Bakıyorsun, bayram sabahı namazdan sonra evine gitmeden önce, İbni Şahab Zührî´nin !evine gidiyor, çünkü bu vakitte İbni Şahab evinde insanların gürültücünden uzak, huzur içindedir, ondan daha iyi, güzelce ders dinler ve daha çok istifade eder, o bunu düşünür.
İlim elde etme uğrunda hiçbir gayreti esirgemediği gibi bu yolda malını da asla esirgenaez. İbni Kasım diyor ki: «İlim tahsili İmam Mâlik´i evinin tavanını söküp satmaya kadar götürdü. Odunlarını satıp okudu, sonra dünya kucak açıp ona yöneldi.»[16]
Hangi İlimleri Tahsil Ettiği, Bunların Beyanı:
Bir ilim öğrencisi olarak Mâiik´in hayatından sözetmeyi bırakmadan önce, kısa da olsa onun öğrenmeye önem verdiği ilimleri zikredelim; yukartda naklettiğimiz haberler bunlara işaret etmiştir.
0 ilmi dört cihetten elde etmeye çalıştı ki, bunların hepsi de fakih bir alimi oluşturmada birleşir: O bir yandan gereği gibi âsâr ilmi biîir, diğer yandan Rey fıkhını öğrenir. Çağının ruhunu kavrar, etrafında cereyan edenleri tanır. İnsanların bilmesinde hayır gördüğü ilimleri onlara öğretip aralarında yaymaya çalışır.
1- O çağındaki ehli nevaya, sapık cereyana kapılanlara reddetmeyi, insanlar arasında ihtilaflar, fıkıh ve fıkıh dışında kalan mezhebler arasındaki ayrılıkları öğrendi. Kendisinin haber verdiği üzere bunları İbni Hürmüz´den aldı. Ondan çok şey öğrendi, fakat bunların hepsini halk arasında yaymadı. Ancak bilmeleri zaruri olanları söyledi. Bu suretle o ilmi adeta ikiye bölüyor: Umum halka, bütün insanlara verilecek ilim, bu tek bir kişiye mahsus değil, bunda kimseye bir zarar yok. Herkesin aklı onu" alır ve kabul eder. Herkes onu kolayca sindirir ve faydalanır. .
Diğer kısım ise, onu ancak havas -seçkin kişiler- kavrar, onu avam nasa anlatmak olmaz, çünki bazı kişilere o, fayda yerine zarar getirir.
Mesela ehli hevaya red ilmi böyledir. Olabilir ki, çok defa bazı akıllar onu zor anlar, belki de yanlış anlarlar, kaş yapayım derkez göz çıkarmış olurlar. Belki de onların sapık sözlerini ve onlara cevabı konuşa konuşa bu sapık sözlere kendini kaptırır, onların durumuna düşer. Böylece fayda umulurken zarar gelir. Bu sebeple İbni Hürmüz´den öğrendiklerinin hepsini yapmadı, bunu kendi söyler.
2- Ashabın fetvalarını, Tâbi´nin fetvalarını öğrendi. Hz. Ömer´in ve oğlu Abdullah İbni Ömer´in (Allah ondan razı olsun) Hz. Aişe´nin ve diğer sahabilerin fetvalarını bilirdi. Tâbi´ilerin ulularından Muhammed İbni Müseyyeb ve diğerlerinin fetvalarını öğrendi, bunlara erişmiş değildir, rivayet yoluyla öğrendi.
Dikkate şayandır ki, Ashabın ve Tâbi´nin büyüklerinin fıkhı, Mâliki fıkhının birçok ta´riflerinin kaynağı olmuştur.
3- Rey fıkhını Rabıatül-Rey diye tanınan Rabia´dan okudu. Öyle anlaşılıyor ki, Rabia´dan öğrendiği bu Rey, tam manasıyla kıyas, illetleri ve her veçhile menatı değildi, belki bunun esası muhtelif na´slarla halkın mesalihini uygun hale sokmak ve topluma fayda sağlamak yoludur. Onun için Medarik´de aynen şöyle denir: «ibni Vehb dedi ki, Mâlik´e soruldu: Rabia´nın ders meclisinde kıyas yapıyor muydunuz? Ve birbi-rinizle çok tartışıyor muydunuz.» «Vallah hayır,» dedin»[17]
Bu ifadeden anlıyoruz ki, İmam Mâlik çok kıyas yapan ve ona göre-meseleler çıkaran fıkıh Re´y´ini almıyordu. Böylece, Irak´da çok olan takdiri fıkha da girmiyordu. Bu takdiri fıkıh zaten çok kıyas yapmadan ve illet olmaya yarayan vasıfları almadan doğmuştu.
Bundan dolayı bizim tercihimiz şudur: Rabia´ya göre Rey fıkhının esas, insanların mesalihidir, Mesâlih-i Mürsele´dir.
4-Herşeyden önce İmam Mâlik Hz. Peygamber Aleyhisselam´ın hadis-i şeriflerini öğrenmiştir. Hz.Peygamberden rivayet yapan râvileri araştırır, onların içinde mevsuk ve fakın olanları seçerdi. İnsanları anlamakta kuvvetli bir feraseti vardı. Onların akıl ve fıkıh derecelerini kavrardı. Ondan şöyle dediği naklolunur; «Bu ilim dindir, onu kimden aldığınıza bakın, dikkat edin. Bu direklerin dibinde (Mescid-i Nebeviye İşaret etti) Resûlüllah buyurdu diyen 70 kişiye yetiştim, onlardan birşey almadım. Halbuki onlardan birine Beytülmal verilse emniyette olurdu, öyle doğru kimselerdi, fakat bu İşin ehli değildiler.»[18] Mâiik´in emin ve mevsuk kimseleri nasıl tanıdığını, onun rivayetini ve ravilerîni okurken, inşaallah beyan edeceğiz.
Ders Okutmak Ve Fetva İçin Mescidde Oturması Ve Ona Göre Dersin Önemi:
İmam Mâlik, âsâr ve fetvaları öğrenmeyi tamamladıktan sonra, Mescid-i Nebevi´de bir ders halkası kurarak ders okutmaya ve fıkhı öğretmeye başladı. Şüphe yok ki, Tâbi´inin ve onlardan sonra gelenlerin meclislerine oturanlar, onlara İslam diyarının doğusundan, batısından nice kimseler gelirdi, elbet ilimden büyük bir nasib almış, hürmet ve vakar kazanmış zatlar olmalı ki, fakih öğrenmek, fetva sormak için gelenlerin itimadını kazanabilsinler, sözleri muteber tutulsun, güvene layık olsunlar, işte Mâlik ders okutmaya başladığı zaman böyle bir güvene lâyık görülecek mevki sahibi idi. O, bizzat kendisi, hocalarının onu bu işe ehil gördüklerinden emin olmak, bunu ikrar ve tasdik etmelerini istiyordu. Onun dilinden sık sık şu güzel ve parlak söz çıkıyordu: «İnsanların ehil görmediği bir işe kendisini ehil ve layık görende hayır yoktur.»[19]
Kendisinde ders okutmak arzusu uyandığı zamanki halini ve bu işi anlatmak amacıyla şöyle demektedir: «Her isteyen Mescid-i Nebevi´de hadis okutmak ve fetva için oturmak olmaz, bu konuda salah ve fazilet sahipleriyle istişare etmeli, nereye oturacağını sormalı, eğer onu bu işe ehil ve layık görürlerse oturmalı, benim, bu makama ehil, bu işe layık olduğuma ilim ehlinden 70 ûstad şehadet etmedikçe, ben bu makama oturmam.»[20]
Bir adam gelerek, Mâlik´e bir mesele sormak istedi. İbni Kasım ondan önce cevap verdi. Mâlik kızarak ona döndü ve şöyle dedi: «Ey Ebu Abdurrahman, ne de cesaretle fetva verdin! Ve bu sözü tekrarladı durdu. Ben, kendimin bu işe layık olup olmadığımı sormadıkça fetva vermedim.» Kızgınlığı biraz yatışınca, ona: Kime sordun, dediler. «Züh-ri´ye ve Rabia´ya» cevabını verdi.
Kaç Yaşında Ders Okutmaya Başladı?:
Bu sahih haberler ve doğru sözler gösteriyor ki, İmam Mâlik bir kişiyi, ancak olgunlaştıktan sonra ders ve fetvaya layık ve ehil görüyordu ve bunu kendine de aynen uyguladı. Olgunlaşıp ilimde kemal sahibi olmadıkça ve içlerinde Zührî ve Rabiâ da dahif, 70 kadar üstadı onun bu işe layık olduğuna şehadet etmedikçe, ders ve fetvaya başlamadı.
Derse başladığı zaman yaşı acaba kaçtı? Sahih rivayetlerde vatka dair bir şey yok. Mantık bize onun o zaman adamlık çağında olmasını söylemeyi gerektirir. Zira bir insan, o büyük ve din âlimlerinin arasında fetva verecek bir mevkie ancakadamlık çağma geldikten sonra erişebilir. Aklı ve zekası ne kadar üstün olursa olsun, genç bir çocuğun, Hz. Peygaberin Mescid-i Şerifinde, kendilerinden ilim aldığı, onların kaynaklarından su içtiği o büyük üstadlann arasında hadis ve fetva vermesine başlaması olamaz.
Fakat onun menakıbıru yazan Mâlikilerden bazı müteassıblar, onun 17 yaşında iken derse çıktığını söylemekten geri kalmıyorlar. Onlar bununla sanki onun ders ve fetva vermesinin de olağanüstü hallerle başladığını söylemek istiyorlar, nasıl ki hami müddeti ve doğuşu olağanüstü olduğunu iddia etmişler, anası onu üç sene karnında taşıdı sanmışlardı. Bu hususta Süfyan b. Uyeyne´ye nisbet olunan bir habere dayanmaktadırlar. O demiş ki: «Rabia´nın dersinde bir mesele geçmiş. Mâlik onu ona sormuş. Rabia da kızarak onu azarlamış. Mâlik de öfkeyle kalkmış. Öğle vakti yalnız oturmuş, onun yanına da bir cemaat oturmuş. Akşam namazını kılınca yanına 50 veya daha çok kimse toplanmış. Ertesi gün onun yanına birçok kimse toplanmış. O da artık ders vermeye başlamış, o zaman 17 yaşındaymış.»[21]
İmam Mâlik´in 17 yaşında iken ders okutmaya başladığı iddiası işte bu habere dayanmaktadır.
17 Yaşında Ders Okutmaya Başladığı İddiasının Münakaşası:
Biz bu haberi kabul edemeyiz. Onu duyunca yüz çeviririz. Çünkü bu, o zaman Medine´de ders okutmanın durumuna uymaz; onun önem ve değeriyle barışmaz. Büyük âlimler Medine´de Hz.Peygamberin. kabri civarında oturur, mücavir olarak bulunurlardı. İbni Şahab Zühri, Nâfi´ ve diğerleri gibi büyük alimleri bırakıp bu genç çocuğun dersine oturmaları çok garip birşey olmaz mı? Meşhur alimler dururken ondan hadis dersi almaları yadırganmaz mı?
Bize göre pek çok doğru haberler vardır ki, onlar bu zanro geçmeyen haberi çürütmektedir. Şöyle ki:
1 - Buna göre İmam Mâiik´in ders okutmaya oturması, hocası Ra-bia´ya kızıp onun dersinden öfkeyle ayrılması imiş. Halbuki sadık rivayetler diyor ki, o ders okutmaya başlamazdan önce üstadiarıyla istişare yaptı, özellikle Zühri ve Rabia´nın adını vererek, onlara sordu. Rabia lonun ders okutmasına izin verenlerin başında geliyor. Bu onun ders jokutmaya başlamasına sebep, Rabia´ya kızarak ondan ayrılmasını ´göstermekle asla bağdaşmaz. Bize göre de, Rabia´yı terketmiş olabilir. Fakat ondan sonra derhal ders okutmaya başlamış değildir. Hem bu ayrılış Rabia onu azarladı diye değii, aralarındaki görüş ayrılıklarından dolayı olmuştur, bir de bu 17 yaşında iken değildir.
2- Sahih haberlere göre özellikle İbni Hürmüz´ün dersine devam 7 ´veya 8 yıldır. Diğer üstadlarına devamı ile birlikte ise daha çoktur. İbni Hürmüz´e devamına sebep olarak şu gösterilir: Babası ona bir mesele sormuş, yanlış cevap vermiş, kardeşi ise doğru cevap vermiş. Babası onu kendini oyuna vermekle ayıplamış. Bunun üzerine İbni Hürmüz´e Revama başlamış. Kendisine soru sorulup cevap veren kimsenin yaşı bndan küçük olamaz ve yanlış cevap verdi diye on yaşından küçük çocuk ayıplanmaz. Yaşı haydi 10 diyelim, İbni Hürmüz´e de en azından (7 yıl devam etti, o takdirde îbni Hürmüz´e devamı sona erdiği zaman yaşı 17 olmuş oluyor. Halbuki özellikle sadece ona devamı bittikten sonra başkalarından da ders almıştır, ya onlardan ne zaman ders almış olabilir? O kendisi özel olarak sade İbni Hürmüz´den 7 yıl ders aldığını söylüyor ve ondan öğrendiklerinin çoğunu insanlar arasında yaymadı-jğını tasrih ediyor. Bedahat ve mantık, İbni Hürmüz´ün dersini bıraktıktan sonra da yani 17 yaşından sonra da ders okumaya devam ettiğini haykırmaktadır, okuttuğunu değil!
3- Sahih rivayetler diyor ki, o 70 üstadıyla istişare yaptıktan sonra ancak ders okutmaya başladı. İnsaflı olan bir kimse, yetmiş üstadın Mescid-i Nebevi´de 17 yaşında bir gencin Peygamberin hadislerini okutmasına, fetva dersi vermesine o zaman müsaade edeceklerini hiç zanneder mi? Meğer ki bu genç, mucize kabilinden olağanüstü bir hale sahip olsun. Belki de bu sözü yayanlar da böyle birşeyi kastediyorlar. Biz bunu kabul edemiyoruz. İmam Mâlik, ne vücutça, ne de akılca ;evkaladelik bulunan bir kişi değildir. O da diğer insanlar gibi bir insandır. Anası onu, diğer analar nasıl doğurursa öyle doğurdu. Evet bizce o, jstün zekalı, dâhi bir alimdir, hıfzı çok kuvvetli, mevsuk, emin, faziletli bir alimdir. Çağında hicret yurdu olan medine-i Münevvere´nin takibsiz, sşsiz imamıdır.
4- Yine sahih rivayetlere göre o, İbni Şahab Zühri ile ilk görüştüğü sırada Rabia´nın dersinde idi. Zühri´den dinledikleri hadis-i şerifleri yazmadıklarından dolayı onları Zühri Levm edip çıkışınca o hadisleri ezber söylemeye Mâlik´i teşvik eden Rabia olmuştur. Şüphe yok ki, o vakit Mâlik henüz ders okutmaya başlamış değildi. Çunki o zaman henüz okutacak kadar hadis öğrenmiş değildi. İbni Şahab Zühri´den hadis dinlemiş, bellemiş değildi ki meşhur olup ders vermeye başlayabilsin. O ancak Zühri´den hadis okuduktan sonra o kadar çok hadis öğrendi. Mâiik´in bellediği hadisler az değildir, onların senedinde Zühri´de vardır. Bunların bir kısmını ondan bellemiştir. Çünki onun İbni Şahab Zühri´ye sık sık geldiği belli birşey, hatta bayram günü bile geliyor. Hadis okutmak üzere ders halkası olan biri bunu yapmaz.
Sonra Zühri´yle ilk görüşürken madem ki Rabia ile beraber gittiler, Rabia o zaman hüccet olan bir alim, makul olan o zaman Mâiik´in.çocuk yaşta bir genç olmamasıdır. Yoksa Rabia gibi bir alimin gençbir çocuğu Zühri´ye takdim etmesi, her ikisini de küçümsemek olur. Ne Rabia ne de Mâlik´ten bu beklenmez. Uygun olan ve kabule şayan görülen Mâlik o zaman adamlarla beraber bulunacak bir yaşta olan bir gençti. Yoksa küçük yaşta olan, çocuk denebilecek bir genç değildi.
17 Yaşında Derse Başladığı İddiası:
Doğru olduğunu sandıkları bu habere (yani 17 yaşında iken ders okutmaya başlamasına) başka bir haberi de kattılar. Medârik´de şöyle yazılı: «Eyüp Sahtiyanı diyor ki, Nâfi´ sağken Medine-i Münevvere´ye geldim. İmam Mâiik´in o zaman ders halkası vardı. Musab der ki, Nâfi1 sağken İmam Mâlik´in, onun ders halkasından daha büyük ders halkası vardı, diğer bir rivayette ise, Rabia´nın halkasından büyüktü. Şü´be der ki, Nâfi´in ölümünden bir yıl sonra Medine-i Münevvere´ye geldim, İmam Mâiik´in o zaman ders halkası vardı. Nâfi´in ölümü 117 yılındaydı.»
Kadı İyâd bunlara şunu ekliyor: «Bunların hepsi doğrudur. Daha önce geçtiği üzere İmam Mâlik 17 yaşında ders okutmaya başladı. Doğumu ihtilaflı olsa da 93 yılı kabul edilir. Nâfi´nin ölümü ise, 20 küsur senesindedir.»[22]
Görülüyor ki Medarik sahibi bu haberin kabulünü, geçen haberin doğruluğuna bağlamaktadır, halbuki o çok söz taşır. Nâfi´in sağlığında ders okutmaya başladığı, onun ders halkasının Nâfi´den daha büyük olduğu şüphe taşıyan birşeydir. Zira Nâfi´nin ve Rabia´nın mı olduğu şüphelidir. Böylece o delil olmaktan düşer. Hem de bu iki kişinin ölüm tarihleri arasında fark büyüktür. Nafi´ 117, Rabia´da 136 yılında ölmüşlerdir.
Bu haberler ile birinci haber arasında kurulmak istenen bağlantı ne olursa olsun, onun Nafi´in Ölümünden bir yıl sonra ders okutmaya başladığı iddiasf, 17 yaşında iken derse başladı davasından daha kabule şayandır. Çünki bu takdirde 25 yaşında iken ders okutmaya başlamış olur. Fakat bunu teyid eden bir sened yok.
Derse Başladığı Zaman Yetişmiş Bir Alimdi:
Bu haberlerin eleştirilmesinden şu netice çıkıyor; 17 yaşında iken ders okutmaya başladığı iddiası, akia uygun, kabule şayan bir iddia değildir. O zamanki meşhur ve maruf olan adete uymaz. Herkesçe kabul edilen maruf ve sahih olan rivayetlerle bu bağdaşmaz.
Biz, okuyup öğrendikten sonra hangi yaşta öğretmeye, okutmaya başladığını kesin olarak bulamiyorsak da, ulema yetişip yaşça olgun-laşdıktan sonra ders vermeye başladığını söyleyebiliriz, yoksa daha körpe bir genç iken değil. Meşhur haberlere göre Rabia sağken o, ders okutmaya başlamıştır. Bu da ma´kul birşeydir. Bunda akıl kabul etmez birşey yok. Çünkü Rabia 136 yılında öldü. Mâlik de, tercih edilen kavle göre, 93 yılında doğdu. Demek Rabia vefat ettiği zaman Mâlik43 yaşına gelmiştir, makul olan bundan önce derse başlamış olmasıdır. Şüphesiz ki bu yaşa gelmeden önce ders vermeye başlamıştır.
Sabit olan gerçek de bunu gerektirir. Çünkü İmam Mâlik, Rabia ölünceye kadar onun dersine devam etmedi. Belki onun bazı fetvalarını hoş görmeyerek onun dersinden ayrıldı. Fakat onun fazlını hiçbir zaman inkar etmedi, bundan dolayı, Leys b. Said´in Mâlik´e yazdığı risalede şunlar vardır: «Rabia´nın bazı geçmiş şeylere muhalefet ettiği şeylerden bir kısmı da: Bildiğin, hazır bulunduğun ve senin, Yahya b. Said´in, Abdullah b. Amr´ın, Kesîr b. Ferkadin ve ondan daha yaşlı olan bir çok Rey sahibi Medinelilerin görüşünü işittiğim meselelerdir. Hatta bunlar seni, onun meclisini terketmek gibi hoşlanmadığın birşeye mecbur etmiştir, Rabia´yı kınadığınız bazı şeyler hakkında sen ve Abdülaziz ile müzakere etmiştim. Siz ikiniz benim kabul etmediğim şeylerde bana muvafakat ediyordunuz. Bununla beraber Rabia´da elhamdülillah çok hayır var, sağlam bir akıl sahibi, beliğ bir ifadesi var. İslâmi yaşayışı güzel, genel olarak bütün arkadaşlarına ve özellikle bize karşı sahiden bir muhabbeti var. Allah ona rahmet etsin, onu bağışlasın. Onu amelinden daha güzeli ile mükafatlandırsın.»[23] Bu cümlelerden anlaşılıyor ki İmam Mâlik, Rabia ile aralarında çıkan ihtilaftan onun bazı tabiatına aykırı bazı görüşlerinden dolayı, onun meclisinden ayrıldı. Rabia sağken, Mâlik´in ders halkası iddiasında yadırganacak bir şey yoktur. Madem ki ikisi arasında görüş ayrılığı başlamıştır, her İkisi de birbirine muhalif görüş sahibidir. Mâlik de, Rabia´nın sağlığında artık ders okutacak bir yaşa gelmiştir.
Aralarında görüş ayrılığı, ders vermeye başlayacağı zaman hocası Rabiayla istişareden Mâlik´i alıkoymaz. Çünkü aralarındaki ihtilaf ikisinin dostluğuna asla mani değildir. Yukarda gördüğünüz üzere, Leys b. Sa´d, Rabia´ya hoş görmediğini İmam Mâlik´e de hoş görmemektedir. Bununla beraber onu çok güzel övmekte, ona rahmet ve mağfiretle dua etmekte, onun umum kardeşlerine ve özellikle ona sevgisini anmaktadır.
Sözün kısası, İmam Mâlik, akılca olgunlaştıktan, fikirce geliştikten sonra Mescid-i Nebevi´de ders okutmaya başladı. O zaman bazı üstadları da sağdı. Yalnız o vakit yaşı kaçtı, bu hususta kesin bir şey söylemek için elde delil yok.
Mescid´de Hz. Ömer´in Yerinde Meskende İbni Mes´ud´un Evinde Oturdu:
İmam Mâlik yaşça olgunlaşıp ilmen kemâle geldikten sonra Mescid-i Nebevi de, ders vermeye başladı. Hadis ilmine susayanları, Hz. Peygamberin (Ona salat ve selam olsun) hadis-i şerifleriyle sulayıp kandırıyordu. Mescid-i Şerifteki ders halkasının yeri, Hz. Ömer b. Hat-tab´ın hüküm, kaza ve meşveret için oturduğu yerdi.[24] Mâlik´in bu yeri seçmesi Hz. Ömer´in tesirlerinde kalmasındandı, fetva ve hükümlerinde, Said b. Üseyyebin ve diğer tabiilerin ondan rivayet ettikleri fetvaların tesiri altında kaldığı görülür. Bu hal güzel bir duygu eseridir. Ona dâima manevi yönden ona uyma kuvveti verir, bu meclisin diğer bir manevi değeri vardır.
