Abdülhamid b. Vasi b. Türk
Cengiz Aydın 01 Ocak 1970
Kendisinin ve yine bir matematikçi olan torunu Ebû Berze’nin taşıdığı İbn Türk künyesinden Türk asıllı olduğu tahmin edilmektedir. Doğum tarihi belli değildir. Hicretin II veya III. asırlarında yaşadığı sanılmakta, bir rivayete dayanılarak da Halife Vâsiḳ’ın ölümü (233/847) sırasında sağ olduğu ileri sürülmektedir. Çeşitli kaynaklarda nisbesinin değişik yazılmış olması sebebiyle doğduğu veya yaşadığı şehir de kesinlikle bilinmemekte, bu yerin Hazar denizinin güneyindeki Gîlân yahut Çin Türkistanı’nın batısındaki Huttel olduğu sanılmaktadır.
İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’inde (s. 339), Abdülhamîd b. Vâsi‘in künyesi Ebü’l-Fazl şeklinde verilmekle birlikte Ebû Muhammed künyesiyle ananların da olduğu ve biri Kitâbü’l-Câmi fi’l-hisâb, diğeri Kitâbü’l-Muâmelât adını taşıyan iki kitabının bulunduğu kayıtlıdır. Künyesi hakkında aynı bilgiyi veren ve İbn Türk el-Cîlî olarak tanındığını belirten İbnü’l-Kıftî ise (bk. İhbârü’l-ulemâʾ, s. 155) hesap ilminde çok bilgili ve maharet sahibi olduğunu, bu ilmin mensuplarının daima ondan bahsettiklerini söylemekte, bu iki eserinden başka Kitâbü Nevâdiri’l-hisâb ve Havâssü’l-adâd adlı iki kitabının daha varlığını bildirmektedir; ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da mümkündür. Kâtib Çelebi de Keşfü’ẓ-ẓunûn’da Abdülhamîd b. Vâsi‘in torunu Ebû Berze’nin dedesi hakkında verdiği, onun cebir ilminin kurucusu olduğuna ve bu konuda Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’den önce geldiğine dair bilgiyi nakletmekte, arkasından da Ebû Berze’den biraz daha sonra yaşadığı sanılan Ebû Kâmil Şücâ‘ b. Eslem’in, Ebû Berze’yi “gerçekleri saptırıcı” (muhterik) olmakla suçlayan ve cebiri asıl kuranın Hârizmî olduğunu iddia eden sözlerini kaydetmektedir. Ebû Kâmil’in bir kitabı ile Hârizmî’nin iki kitabının Arapça asılları ve tercümeleriyle birlikte bugüne kadar ulaşmış olmalarına karşılık, Aydın Sayılı’nın yayımladığı kısa bir yazısı dışında, ne Abdülhamîd b. Vâsi‘in ne de Ebû Berze’nin eserlerinin elde olmayışı, cebir konusunda ilk kitap yazanın kim olduğunu tesbit etmeyi güçleştirmektedir. Sâlih Zeki’ye göre Abdülhamîd b. Vâsi‘in Hârizmî’den önce yaşadığı kesin olarak bilinmektedir. Aydın Sayılı ise konuyu geniş biçimde inceledikten sonra, ikisinin aşağı yukarı çağdaş olduklarını ve belki Abdülhamîd b. Vâsi‘in biraz daha önce yaşamış olduğunu, Hârizmî’nin bu ilim dalında öncü olduğu iddiasında bulunmayışının da Ebû Berze’ye hak verdirebileceğini, ancak bugün için yine de kesin bir şey söylenemeyeceğini ifade etmektedir.
Aydın Sayılı bu çalışmasında, Abdülhamîd b. Vâsi‘in bir kitabına ait olması gereken ez-Zarûrât fi’l-mukterinât min Kitâbi’l-cebr ve’l-mukabele li-Ebi’l-Fazl Abdilhamîd b. Vâsi b. Türk el-Cîlî isimli bir parçanın iki ayrı nüshasını (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1505, vr. 2a-5a; Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 257, vr. 5b-8a) karşılaştırarak incelemiştir (bu risâlenin Arapça metni ve Farsça tercümesi Ahmed Ârâm tarafından yayımlanmıştır: “Risâleî ez Karni Sivvom-i Hicrî der Cebr u Mukabele”, Mecelle-i İlmî-i Sühan, III/11-12, Tahran 1343 hş.). Aydın Sayılı’nın “Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler” şeklinde tercüme ettiği bu yazıda Abdülhamîd b. Vâsi‘, üç tip ikinci derece denklemini sistemli bir yaklaşımla ve geniş açıklamalar yaparak ayrıntılı biçimde çözmektedir. Çözüm için seçtiği metot geometrik yoldur ve Mezopotamya geleneğini devam ettirmekte, formül kullanmadan sözlü anlatımla sonuca varmaktadır. Denklemleri incelemesi, kendinden önce gelenlerden biraz farklı ve sonrakilere yol gösterecek şekildedir. Kitâbü’l-Cebr ve’l-mukabele’de aynı konuyu işleyen Hârizmî’nin ise denklemleri Abdülhamîd b. Vâsi‘ kadar sistemli biçimde ele almadığı ve ayrıntıya girmeden çok kısa bir açıklamayla çözüme vardığı görülmektedir. Aydın Sayılı bu duruma, Hârizmî’nin konuyu meçhul saymamış, bu sebeple de ayrıntılara girmeye gerek görmemiş olabileceği şeklinde bir yorum getirmekte ve onun ilk cebir kitabını, İslâm dünyasında da Batı dünyasında da cebirin kurucusu olarak kabul edilen Hârizmî’den önce yazmış olabileceği ihtimalinin pek zayıf sayılamayacağı sonucuna varmaktadır. İbn Haldûn Mukaddime’nin üçüncü cildinde yalnız Hârizmî ile Ebû Kâmil’den bahsetmekte ve muhtemelen Ömer Hayyâm’a da atıfta bulunmaktadır. İbn Haldûn’un zikretmemesine mukabil İbnü’n-Nedîm ile İbnü’l-Kıftî’nin ondan övgüyle bahsetmeleri ve Ebû Kâmil’in de Ebû Berze’nin iddiasını şiddetle reddedip onu Hârizmî’ye rakip gördüğünü belli etmesi, Abdülhamîd b. Vâsi‘in o devrin büyük bir matematikçisi olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır.
