Zeki Velidi Togan
1890 – 26.07.1970 01 Ocak 1970
Türgolog, tarihçi ve siyaset adamıdır. Tam adı Ahmet Zeki Velidi Togan’dır. Ötek Medresesi, Gayri Rus Mektebi, Kazan Üniversitesi mezunudur. Kasimiye(Kazan) ve Osmaniye (Ufa) medreselerinde Arap edebiyatı, Türk tarihi dersleri verdi. Çarlık Rusyasının son dönemlerinde Ufa müslümanları temsilcisi olarak Duma seçildi. 17 ekim 1917 Bolşevik İhtilali’nden sonra da o dönemin karışık ortamı içinde Rusya’daki Türk topluluklarına bağımsızlık kazandırma çalışmalaraına katıldı. Başkurdistan Devleti’nin başına geçerek Cumhurbaşkanı oldu. Ancak Cumhurbaşkanlığı uzun sürmedi. Bolşevikler Türk topraklarını yeniden İstila ederek kurulan devletleri ortadan kaldırmaya başladılar. Zeki Velidi, toplumun başında istilacılarla silahlı mücadeleye girişti. Mücadelesini Türkistan’da sürdürdü. Ancak bu mücadeleden, güç dengesizliği, toplumun yeterince uyanık olmaması yüzünden beklediği sonucu alamayınca, önce Paris’e ardından Berlin’e gitti.
Zeki Velidi, Avrupa’da iken akademik kariyeri ve bilimsel çalışmalarını ilerletme fırsatı buldu. Daha sonra Türkiye’ye gelerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Müderrisliğine atandı. 1932’de toplanan 1. Türk Tarihi Kongresin’de benimsenen milli anlayışla bağdaşır bulmadığı tarih tezine karşı çıktı. Bunun üzerine Viyana’ya giderek “İbn-i Fadlan’ın Seyahatnamesi” tezi ile doktorasını tamamladı.doktorasının ardından gittiği Almanya’da Bonn ve Göttingen üniversitelerinde İslami ilimler okuttu. Türkiye’ye döndüğünde yeniden İstanbul Üniversitesinde görev aldı. Bu arada Turancılık doğrultusundaki görüşlerine uygun bir devlet kurmak istediği iddasıyla hakkında soruşturma açılarak(1944-1945) yargılandı. Aklanınca yeniden kürsüsündeki çalışmalarını sürdürme olanağı buldu. Bu dönemde İslam Tektikleri Enstitüsünü kurdu.
İlk eserini daha yirmi yaşında iken “Türk Kavimlerinde Dört Mısralı Şarkılar” adıyla yayımladı. Türkiyede iken Türk tarihi, İslam uygarlığı konularında verdiği çok sayıda eserleriyle tanındı. Kazakistan’da iken kendisinden yararladığı, Sagay Türkleri’nden Prof. Niikolay Katinov’un (1862-1922) kitaplığını satın alarak Türkiye’ye getirdi. Bu kitaplık Türkiyat Enstitüsündedir. Togan, mezun olduğu üniversitenin Tarih Coğrafya Etnografya Derneği adına Fergana ve Buhara’da tarih edebiyat ve etnografya araştırmalarında bulundu. Bu çalışmalar sırasında Türk edebiyatının en önemli kaynaklarından biri olarak gösterilen Kaşgarlı Mahmud’un Kutadgu Bilig adlı eserinin yeni bir yazmasını bulmuştu.
1967 yılında kendisine Manchester Üniversitesi tarafından bir onur doktorası verildi. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970'te İstanbul'da vefat etti.
Oğlu Subidey Togan, Bilkent Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisat Bölüm başkanlığı yapmış iktisat profesörü, Kızı İsenbike Togan Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde tarih profesörü, torunu Emre Togan Harvard Üniversitesi'nde akademisyendir. Diger torunu Asli Togan Egrican ise Dünya Bankası'nda çalışmaktadır.
Basmacı hareketi
Türkistan Millî Özerk Hükûmeti'nin bastırılmasından sonraki Basmacı Hareketi'nin içinde bulundu. 1920-23 yıllarında Türkistan'da amansız bir mücadeleye girişti ise de başarılı olamadı. Türkistan Millî Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanıdır.
Başlıca Yapıtları
Türk Kavimlerinde Dört Mısralı Şarkılar(1910)
Türk ve Tatar Tarihi(1912)
Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi(1928-1942)
Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti(1931)
Türkistan Tarihi(1939)
Buruni’nin Dünya Hakkında Tasavvuru(1946)
Moğallar Cengiz ve Türklük(1941)
Umumi Türk Tarihine Giriş 1(1946)
Tarihte Usul(1950)
Harezmce Tercümeli Mukaddimetü’l Edep(1951)
Hatıralar (1969)
Türklüğün Mukadderatı Üzerine(1970)
Kur’an ve Türkler(1971)
Oğuz Destanı(1972)
