ORHAN ŞAİK GÖKYAY (16 Temmuz 1902-02 Aralık 1994) / Necmettin SEFERCİOĞLU
01 Ocak 1970
Öğrencileri ile arasındaki duvarları kaldırarak onlarla birer sevgi çemberi oluşturmayı başaran değişik ve değerli bir öğretmen. Kılı kırk yararcasına titiz bir araştırmacı…Edebiyat ve edebiyat tarihi çalışmalarında en basit bir yanlışı veya eksiği affetmeyen bir eleştirmen. Samimî bir millet ve yurt sever. Bunlara ek olarak, kendini edebiyat tarihine kabul ettirmiş bir şair. 'Bu vatan kimin?' adlı şiiri ile bir neslin gönlünde taht kuran bir ülkücü. Bunlar, Orhan Saik Gökyay' ı değerlendirmede yeterli olamayan birkaç tespit.
* * *
Orhan Saik Gökyay, Bulgaristan'dan Türkiye'ye göçen bir Türk ailesinin yedi çocuğundan biri olarak İnegöl'de, 16 Temmuz 1902 günü doğdu. Babası Öğretmen Mehmet Cevdet Efendi, annesi Şefika Hanımdı. Asıl adı olan Hü¬seyin Vehbi sonradan unutulmuştur. 1934 yılında evlendiği Ferhunde Hanım da öğretmendi. Çocukları yoktu.
İlkokula bir köyde başladı ve Kastamonu Numune Okulu'nda tamamladı. Orta öğretime öğretmen olan ağabeysinin yanında, Aydın'da başladı ise de, lise birinci sınıfta iken ayrılmak zorunda kaldı. 1920-22 yıllarında Ankara Öğretmen Okulu'nda okudu. Lisedeki eksiğini de Kastamonu Lisesi'nde dışarıdan girdiği sınavlarla, 1927'de tamamladı. Aynı yıl yüksek öğretmen okulu öğrencisi olarak girdiği İstanbul Edebiyat Fakültesi'ni 1931 yılında bitirdi.
Orhan Saik Bey, zor durumdaki ailesine destek olmak için, çalışma hayatına, liseyi yarım bırakarak, Kastamonu Özel İdaresi'nde kâtip olarak başladı. Öğretmen okulunu bitirdikten sonra da 1922'de Giresun'da, 1923 yılında Samsun'da, 1924-26'da Balıkesir'de ilkokul öğretmenlikleri yaptı. 1927'de liseyi bitirdikten sonra yüksek öğrenime başladığı için iş hayatına ara verdi. Üniversitede görevli yabancı öğretim üyelerine Türkçe dersleri ver¬mekle görevlendirildi. Fakülteyi bitirince, 1930'da Kasta¬monu Lisesi edebiyat öğretmenliğine atandı. Malatya Ortaokulu'nda Türkçe Öğretmenliği; Edirne Lisesi ve Öğret¬men Okulu'nda (1933-34), Ankara Erkek Lisesi (şimdiki Atatürk) ve Musikî Muallim Mektebi'nde (1934-36), Eskişehir Lisesi'nde (1936-37) ve Bursa Erkek Lisesi'nde (1937-39) edebiyat öğretmenliği yaptı. 1939'da Ankara Devlet Konservatuvarı Müdürlüğü' ne getirildi. 1944'te ırkçılık-turancılık suçlamaları ile tutuklanıncaya kadar bu görevde kaldı. On bir ay süren tutukluluk, yargılanma ve aklanma sürecinden sonra; Galatasaray Lisesi öğretmenliği (1947-51), Londra Öğrenci Müfettişliği ve Kültür Ataşeliği (1951-54), İstanbul (Çapa) Eğitim Enstitüsü öğretmenliği (1954-59) görevlerinde bulundu. 1959-62'de Londra'daki bir yüksek öğretim kurumunda Türkçe okutmanlığı yaptı. 1962-67 arasında yine İstanbul Eğitim Enstitüsü'nde çalıştıktan sonra emekli oldu. Fakat görevini üç yıl daha ücretsiz olarak sürdürdü. Bundan sonra, Marmara (1983-86) ve Mimar Sinan (1988-94) Üniversiteleri'nde 'öğretim görevlisi' olarak dersler verdi. 02 Aralık 1994 günü uçmağa vararak Nakkaştepe Mezarlığı'nda vatan toprağına karıştı.
* * #
Bütün hayatı çalışmalarla dolu dolu geçen Gökyay' ı, ben de neslimin bütün insanları gibi, ünlü 'Bu vatan ki¬min?' şiiri ile tanıyordum. Yüz yüze tanışmam Millî Kütüphane'de verdiği bir konferans vesilesi ile oldu. O konferansında, edebiyatımızda çoğunlukla benimsenen 'divan' ve 'halk' edebiyatlarının birbirinden kopuk iki ayrı edebiyat olduğu, divan edebiyatının 'millî olmadığı' iddiasını delilleri ve örnekleri ile çürüten çok güzel bir konuşma yapmış, dinleyenleri kendisine hayran bırakmıştı. Daha sonraki yıllarda da Türk Dil Kurumu'nun kurultaylarında görüşüyorduk. O iri cüsseli, yakışıklı adam kurultay salonuna girdi mi, herkesin ilgisini çekerdi. Hele bir de söz alıp konuşmaya başladı mı kurultayın zevkine doyulmazdı. Tabiî ondan kaçan, gözüne gözükmek istemeyenler de vardı. Onlar genelde 'destursuz bağa girip' hocanın eleştiri oklarının acısını tatmış olanlardı. Arkadan arkaya düşmanlık belirtileri ortaya koyarlardı. Onunla yüz yüze gelmekten kaçarlardı. Hoca onlara aldırmazdı.
Orhan Saik Bey, bölüm başkanımız Prof. Dr. Osman Ersoy'u severdi. Bundan dolayı, o yıllarda DTCF'de toplanan TDK kurultayları sırasında bir iki saatini de Kütüphanecilik Bölümüne ayırmayı ihmal etmezdi. Bu görüşmeler sırasında Gökyay Hoca' nın tatlı, birikimli sohbetlerini dinlemek ayrıcalığımızdan dolayı ayrı bir mutluluk duyardık. Bu ziyaretlerinden birinde, Kâtip Çelebi ile ilgili bir araştırmasının ayrı baskısı varsa ondan bir adet edinmek istediğimi belirtmiştim. Kurultaydan kısa bir süre sonra istediğim ayrı baskı geldi. Fakat ben, bize özgü umursamazlıkla, aldığımı kendisine bildirip teşekkür etmeyi ihmal ettim. Bunun cezasını da hocanın Ankara'ya bir sonraki gelişinde yönelttiği azar yüklü serzenişi ile çekmiş oldum. O bu tür görgü kurallarına kendisi 'harfiyen' uyar, dostlarının da uymasını isterdi.
Türk Dil Kurumu'nun biçim ve yapı değiştirmesi, üyeliklerin kaldırılması ve artık kurultayların da yapılma¬ması, sonraki yıllarda görüşebilme şansımızı ortadan kal¬dırdı. Sevgili hoca ile bir daha görüşmek kısmet olmadı.
Orhan Saik Gökyay' ın imrenilecek birçok nitelikleri ve üstünlükleri vardı. Onları şöyle özetlemek mümkün:
1. Çok iyi, çok değişik bir öğretmendi. İlkokul öğretmenliği sırasında ders araları da içinde, bütün zamanını öğrencilerine ayırır, onlara değişik beceriler kazandırmağa çalışırdı. 'Cirit atmak' bunlardan biriydi. Askerlik ya¬parken de boş zamanlarını okuma-yazma bilmeyen erlere, onların beğendiği biçimde mektuplar yazarak değerlendirmişti. Liselerdeki ve yüksek okullardaki davranışları da bunlardan farksızdı. Evi, öğrenci konukları ile dolar dolar boşalırdı.
2. Çok iyi bir yönetici idi. Çok disiplinsiz ve başıboş bir okul durumundaki Devlet Konservatuvarı' nı kısa süre¬de düzeltmiş, beğenilen bir kurum konumuna getirmişti.
3. Dürüst ve vefalı bir insandı. Dostlarına ve dostluklarına ihanet etmezdi. Bunun örneklerini 03 Mayıs 1944' te kopan ırkçılık-turancılık fırtınasında göstermişti. Büyük Türkçü Atsız, Edebiyat Fakültesi'nden sınıf, hatta sıra arkadaşı idi. Birbirlerini sever, sayarlardı. Edirne'de de birlikte öğretmenlik yapmışlardı. 03 Mayıs 1944'deki dâva duruşması dolayısıyla Ankara'ya gelmiş olan Atsız Bey'i evine, yemeğe davet etmişti. Birlikte bir akşam geçirip eski günleri anacaklardı. Fakat kaynayan fesat kazanı onları rahat bırakmamış, eve gelen sivil polisler yemeği ya¬rım bıraktırmışlardı. Daha sonra başlayan tutuklama kasırgası, Gökyay Bey'i de içine almış, o zamana kadar başarılı bir yönetici sayılan hocayı 'tû kaka' konumuna getirmişti. O da Türkiye'nin değişik yerlerinden toplanıp İstanbul'a götürülen öteki Türkçü sanıklar gibi 'Sansaryan İlanı' işkencesinden geçirildi, Sıkı Yönetim mahkemesinde yargılandı ve on bir ay tutuklu kaldıktan sonra aklandı. Dâvâdaki bütün suçu Atsız Bey'e evini açması; vefalı bir dost olarak davranması idi. O, bu Türkçülüğü yok etmeyi amaçlayan devlet terörü karşısında Türkçü arkadaşları yanında yer aldı; eza ve cefalara onlarla birlikte katlandı. Ve... sonunda onlar gibi aklandı.
4. Çok titiz bir araştırmacı idi. Bir konuyu incelerken kılı kırk yarar yargısını ona göre oluştururdu. Araştırma sonuçlarında bir yanılgı veya eksiklik olmamasına çok dikkat ederdi. Bundan dolayı araştırmalarının sonuçlarını açıklayan yazıları güvenle kullanılırdı. Araştırmalarında gerçek bir bilim adamı gibi davranırdı.
5. Amansız, acımasız bir eleştirmendi. Edebiyat veya tarihi alanlardaki araştırmaları titizlikle inceler ve değerlendirirdi. Onlarda eksiklik veya yanlışlık gördü mü, onu yapanları en insafsız biçimde eleştirirdi. Eleştirilenler karşılık verme gücünü bulamazlardı. Destursuz Bağa Girenler (1982) adlı eseri, bu eleştirilerin tipik örnekleri ile doludur.
•İyi bir şairdi. Çoklukla millet ve yurt sevgisini, mil¬letimizin çektiği çileleri dillendiren şiirler yazmıştı. Aşk şiirleri de vardı. Fakat, onları kitaplaştırmayı düşünme¬mişti. Yalnızca beş şiirini Birkaç Şiir: Poems adı ile Türkçe ve İngilizce olarak 1976'da yayınlamıştı. Şiirleri uçmağa varışından sonra Bu Vatan Kimin? (1994) adı altında kitap¬laştırıldı.
O, tanınmış bir araştırmacı ve edebiyatçı olmanın ver¬diği güçle yazardı. Kendisi, daha 22 yaşında iken Kasta¬monu'da Çağlayan adlı bir dergi çıkarmış çalışmalarının ilk verimlerini o dergide yayınlamıştı. Sonraki yıllarda Atsız Mecmua, Çığır, Hisar, Orhun, Türk Dili, Türkiyat, Ülkü, Varlık' ın da içinde bulunduğu yirmi beşi aşkın gazete ve dergide şiirleri ve yazıları yayınlandı. Yukarıda anılanlar dışındaki basılı çalışmalarını şöyle gruplamak mümkündür:
Araştırma verimlerinin en önemlileri; 'Harnâme' (Özbek destanı, Necati Lûgal Armağanı''nda), 'Risale-i Mimari¬ye ve Mimar Mehmed Ağa (İsmail II. Uzunçarşılı Armağanı'nda), 'Vaka-i Osmaniye' (Nihal Atsız Hâtıra Kitabı 'nda), Devlet Konservatuvarı Tarihçesi (1941), Kâtip Çelebi (1975), Molla Lütfi (1987).
İnceleme ve notlar ekleyerek yayıma hazırladıkları; Dede Korkut (1938), Dede Korkut Hikâyeleri (1939), Kaabusnâme (1944), Kâtip Çelebi'den Seçmeler (1964), Eşkâl-i Zaman / Ahmet Rasim (1969), Mizanü'l-Hak / Kâtip Çelebi (1973), Dedem Korkut Kitabı (1974), Cerbe Savaşı / Zekeriyazâde (1975), Dede Korkut Hikâyeleri (1977), Ziyafet Sofra¬ları / Gelibolulu Mustafa Ali (1978).
Çevirileri; Doryan Gray'in Portresi / Oscar Wilde (Ferhunde Gökyay ile, 1937), Türklerde Karagöz / G. Jacop (1938), Menteşe Beyliği / Paul Wittek (1944), Gockel, Hinkel ve Gackeleia / C. Brentano (1959).
Çalışmaları yerli ve yabancı bilim çevrelerince değerlendirilen Orhan Saik Gökyay' a ilk bilim armağanını, ABD'deki Princeton Üniversitesi 1984'te iki ciltlik bir eser yayınlayarak sundu, İstanbul Üniversitesi 1985 yılında ona 'fahrî doktor'luk diploması verdi. 1988'de Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi'nin 6. ve 7. sayıları 'Gökyay' a Armağan' olarak çıktı. Cumhurbaşkanı da Kültür Bakanlığı'nın önerisi ile onu 'Devlet sanatçısı' sanı ile ödüllendirdi. Ayrıca, Günay Kutun Orhan Şaık Gökyay (1989) ve H. Rıdvan Çongur ile Nail Tan'ın hazırladığı "Bu Vatan Kimin?" şairi, yazar Orhan Şaik Gökyay (2 c, 2002) adlı eserler yayınlandı. Bunlar onun bilge kişiliğini onaylayan çalışmalardır.
