el-Cezerî
1136 - 1206 01 Ocak 1970
El Cezeri, Cizre’de 1136 yılında doğmuştur. Tam adıyla Ebu’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezeri’dir.
Avrupa’ya ilk bilimin Haçlı Seferleri ya da Haçlı Akınları, 1096-1272 yılları arasında olmuştur. Bilim adına tüm bilgileri de yanlarında götürmüşlerdir. Bilimde geldikleri noktaları gördüklerinde kendilerine aslında en büyük rakiplerinin belki de Müslüman bilim adamları olacağını düşünmüş olabilirler. El Cezeri’den asırlar sonra yaşamış Leonardo da Vinci yaptıkları hayata geçmemiş tasarımların kaynağında bile El Cezeri bulunmaktadır.
El Cezeri yaptığı o zaman ki robotik teknolojilerde, sadece su ve mekanik parçalar ile makineler yapmış ve günlük hayata kullanılmıştır. 60’dan fazla makine üretmiş. Özellikle saatler, su makineleri, musluk, kilitler, çocuk oyuncakları gibi o zamanların robotlarını üretmiştir.
Avrupa’nın bilim insanlarının bildiği ismiyle Al-Jazari 1136 ile 1206 yılları arasında yaşadı.
Türk tarihine baktığımızda Anadolu Selçuklu zamanından bahsediyoruz. Yaptığı akıllara zarar buluşlarını, resimlerle el yazma kitaplarına aktarmış ve günümüze kadar gelmiştir. Kitapları nasıl tıp için İbni Sina okutuluyorsa, fizik içinde Avrupa’da okutulmuştur.
Şu an Şırnak Cizre ilçesindeki Nuh Peygamber Camii avlusunda gömülüdür
Mekaniğin Babası
Dünyada bilim dünyası sadece El Cezeri’nin algoritmanın babası olduğunu söyler ve kabul edilmiştir. Fakat hakkını Mekaniğin Babası olarakta vermeleri gerekir. Su Mekaniğini o şartlarda bulan ve fiziksel uygulayan 2. kişi yoktur. Ama asırlar sonra buluşlarının kopyalarından bir çok mucit çıkarmakla övünmüşlerdir.
Artukoğulları Güneydoğu Anadoluyu fethederler. El Cezeri Diyarbakır’dan Cizre’ye çağırtır. Yirmibeş yıl boyunca üretir ve üretir. Hükümdarların büyük takdirini toplar ve hükümdar (Eb’ül Feth Mahmut İbn-i Mahmet İbn-i Karaaslan) tarafından bu kitabı yazmakla görevlendirilir.
1183 yılından sonra 25 sene verimli hayatının büyük başarılarına karşın son derece alçak gönüllü bir üslubu olan Eb-ül-iz o zamanlar resmi dil olan Arapça ile yazar.
Fakat yazdığı eserler bölge etrafında bilim eseri olarak algılanmadığından, bu işin meyvesini Avrupa’daki insanlar görmüştür. Avrupa’da halen Makine Mühendislerine ilk öğretilen şey, Otomatik Makineler tarihinde “Çağın Doruğuna Erişmiş Büyük Mühendis İbni Razzaz Cesari adıdır.
Yazdığı Kitabın Türkçe ismi:”Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap”
Acı ama bir o kadar da gerçek. Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan El Cezeri “Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel, Arapça: بَيْنْ اَلْعِلْمِ وَالْعَمَلِ اَلنَّافِعْ فِي صِناعَةُ الْحِيَلْ) adlı eserinde ortaya koydu.
50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma şekilleriyle çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta El Cezeri, “Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” söyler.
Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen altın eseri altı bölümden meydana gelir.
Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil;
ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil,
üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil;
dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil;
beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten âletler hakkında 5 şekil;
6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.
El Cezeri’nin Eserleri
El Cezeri çalışmalarını Teorik değilde maketler ile yapıp sonra geometri kullanıp sonrasında mühendisliğe başlıyordu. Üstün zekası ile yapacağı her şeyi 3 boyutlu düşünebiliyordu.
Leonardo da Vinci’nin tasarladığı çizdiği İlk hesap makinesi ona ait ama uygulamaya geçiremedi. Fakat ondan asırlar önce bu çalışmanın asıl sahibi El Cezeri , geliştirdiği Filli Saatte otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı.
Otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgahından, delikli kartların yaptığı cihazı, gölgeye sokan El cezeri 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi.
Bazı makinelerinde hidromekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezerî, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.
Fizikçi ve Mekanikçi Zamanın En büyük bilim adamı El-Cizirî’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.
Neden buluşları bu kadar önemlidir? İlk olarak mekanizmalar zamanının çok ötesindedirler. Enerji kaynağı, yönetim mekanizması ve feedback (geribesleme) sistemlerinin tümünün su, buhar gücü ve havanın itiş gücü ile yapılmış olması mucize gibidir.
Üstelik tüm buluşları estetik değerlere sahiptir. Ayrıca buluşları hayal ürünü değildir. Erlangen Üniversitesi Alman Profesörü Widemann kitaplardaki buluşları aynı tarif ettiği şekilde yaptı ve hepsinin çalıştığı görüldü. Bu yüzden ona Çağın Harika Bilgini demişlerdir.
Kitaplarının asılları yok ama kopyalarının el yazmaları, Topkapı Sarayı Üçüncü Ahmet Kütüphanesi (iki el yazması) ile Ayasofya Kütüphanesinde bulunur.( içlerinde 66 sayfası kayıptır)
Kültür Bakanlığı “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” adı altında 3000 adetlik Türkçe çevirisi ise Sevim Tekeli’nin yaptığı tıpkı basım yapılmıştır. Türk Tarih Kurumu Yayınları başlığında 9751614473 numara ile basıldı.
Batı dünyası bilim araştırmacıları, El Cezeri’yi tanıdıktan sonra kendi yazdıkları ve biz bulduk dedikleri buluşları tekrar gözden geçirmeye başladılar.
