Hilmi Ziya Ülken
01 Ocak 1970
Kendisinin yazdığı özgeçmişi aynen şöyledir: «İstanbul'da 1901 senesinde doğdum. Tefeyyüz İdadisi'nde ve İstanbul Sultanisi'nde okudum. 1918'de Mülkiye Mektebi'ne girerek 1921'de mezun oldum. O yıl müsabaka ile Edebiyat Fakültesi Coğrafya asistanı oldum. 1924 yılına kadar bu asistanlığı ve Edebiyat Fakültesi kütüphane memurluğunu yaptım. Aynı sene Bursa Lisesi Coğrafya muallimliğine ve ertesi tedris senesi başında Ankara Lisesi Felsefe ve İçtimaiyat ve Ankara Muallim Mektebi Tarih ve Coğrafya muallimliğine tayin edildim. 1925-26 senelerinde bu vazifeleri kısmen muhafaza etmekle beraber Maarif Vekaleti istatistik müdürlüğü ve daha sonra Talim Terbiye Heyeti mütercimliği yaptım. 1926 yılı sonunda İstanbul'a Kız Muallim Mektebi tarih muallimliği ve İstanbul Lisesi Felsefe muallimliğiyle geldim. Bir müddet sonra Erkek Muallim Mektebi ve Kız Muallim Mektebi ruhiyat ve İçtimaiyat derslerini okuttum. 1930-34 seneleri arasında Galatasaray Lisesi İçtimaiyat ve Kabataş Lisesi Felsefe muallimi tayin edildim. 1933 senesinde Üniversite ıslahatında Edebiyat Fakültesi Felsefe doçentliğine tayin edildim. 1936-37 senesinde Felsefe doçentliği agregasyon imtihanını geçirdim.»
1941 yılında profesör olmuştur. 1944 yılında Felsefe Bölümü'nde kurulan Sosyoloji Kürsüsü başına getirildi. 1949 Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi kurucular kurulunda yer almıştır. 1956 yılında İlahiyat fakültesinde ek görev çerçevesi içinde Umumu Felsefe Professörlüğüne tayin edilmiştir. 1957 yılında Ordinaryüs Professörlük ünvanını almıştır. 1933'den 1959 kadar İ. Ü. Edebiyat Fakültesi'nde görev yapmıştır. 1959 da A. Ü. İlahiyat Fakültesi'nde dekan olmuş; aynı yıl içinde istifa etmiştir. 1961 yılında A. Ü. İlahiyat Fakültesi'nde professör olarak görev almıştır. 18.8.1962'de İ. Ü. Edebiyat Fakültesi'nden istifa ederek Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi kadrosuna geçmiştir.
70 yaşında emekliye ayrıldı. İlahiyat Fakültesi Yönetim Kurulu ve Ankara Üniversitesi Senatosu, Ülken'in görev süresini bir yıl daha uzattılar. 1973 temmuzunda İlahiyat Fakültesi görevinden de ayrılmıştır. H. Ziya Ülken, İngilizce, Almanca ve Fransızca bilmekteydi.
Akademik görevleri yanında, çeşitli alanlarda da faaliyet göstermiştir: Resim yapmak, roman yazmak, dergi çıkarmak ve dernek kurmak gibi. Yayıncılık faaliyetlerine 1923 yılında «Mihrab» ve «Anadolu» dergilerini bir grup arkadaşıyla çıkararak başlamıştır. 1927 yılında bir grup öğretmen arkadaşıyla, «Felsefe ve İçtimaiyat Derneği» ni kurup, «Felsefe ve İçtimaiyat Dergisi» ni çıkarmışlar. Dernek felsefe hocalarını davet ederek çeşitli konularda konuşma yaptırmış, yeni tartışmalar başlatmıştır. Dernek 1929 yılında faaliyetini durdurdu. Ülken, Derneği yeniden kurdu. Şekip Tunç'un başkanlığındaki dernekte Şevket Aziz Kansu ve Kerim Erim gibi önemli bilim adamları da yer almıştı. 1943 yılında Felsefe Derneği'ni, merkezi Hayriye Özel Lisesi'nde olmak üzere yeniden kurdu. Ancak lisenin yanmasıyla dernekte kapanmış oldu. 1938-43 arasında «İnsan» dergisini, 1960 yılına kadar «Sosyoloji Dergisi» adlı bir yıllığı çıkarmıştır. Institut International de Sociologie'nin (Uluslararası Sosyoloji Kurumu) 1950'de yaptığı Roma Kongresi'ne beş tebliğ ile katılmış. Aynı yıl kurumun genel sekreterliğine seçilmiştir. 15. Milletlerarası Kongresi'ni 1952 yılında İstanbul'da yapılmasını sağlamış. Sosyoloji Kurumu üyelerinin memleketlerinde Milli Sosyoloji Dernekleri kurmasını karara bağlamış; bundan haraketle Ülken 1952 yılında Türk Sosyoloji Derneği'ni kurmuştur.
Bütün bu uğraşılarını sürdürürken yakasını bırakmayan astım hastalığından da çok çekmiştir. H. Ziya Ülken 1974 yılında İstanbul'da vefat etmiştir.
HAKKINDA YAZILANLAR
Türk Kültürüne Her Sahada Eserler Veren Büyük Bilgin
Türkiye'nin cumhuriyetin ilânından beridir yetiştirdiği çok cepheli ve hemen her cephesinde de en önemli bir bilgini olan Hilmi Ziya Bey, ömrü boyunca Türk Milleti’ne ve Türk Gençliği’ne fikir üretti. Eserler yazdı. Eserler yayınladı. Adeta tek başına bir “ekol” oldu. Bıraktığı eserler kendisinden sonra da bütün Türk gençliğinin, üniversitelerimizin ve halkımızın yolunu aydınlatan eserler arasındadır. Türkiye'de felsefe sahasında ona yetişen veya onu aşan çapta bir büyük âlimimiz ne kadar yazık ki henüz yetişmedi. Hele bu büyük bilginimizin elliye varan eserleri arasında beş tanesi vardır ki bin yıl sonra dahi aşılamayacak değerdedirler. Türk kültür ve fikir hayatının klasik baş eserleri arasındadırlar. Bu eserlerin tekrar tekrar basılması, geniş halk kitlelerine ulaştırılmasının Türkiye'nin geleceği açısından büyük faydalar sağlayacağı inancını korumaktayım.
Türk kültürüne fikir, felsefe, sanat ve edebiyat sahasında birbirinden önemli eserler veren bu büyük adamın gece gündüz uyumadan çalıştığına birbirinden çok ve önemli eserleri şahittir. 1901 yılında kimyager Mehmet Ziya Beyin oğlu olarak İstanbul’da doğmuştur. Annesi Müşfike Ülken Kırım savaşı sonrasında Türkiye’ye göç ederek yerleşen bir aileden gelmektedir. Çeşitli okullarda sürdürdüğü tahsilini 1921’de Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde tamamlamıştır.
Daha sonraları İÜ Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümünden ahlâk, sosyoloji ve felsefe tarihi sertifikalarını almıştır. Liselerde ve öğretmen okullarında yıllarca felsefe, coğrafya, tarih öğretmenliklerinde bulundu. Yıllarca öğretmen okullarında hocalıklarda bulunduktan sonra 1925’de yeni kurulan üniversitede Türk Medeniyeti derslerini okutmak üzere Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından atanmıştır. Bu konular etrafında araştırmalar yapmak üzere devlet tarafından Berlin Üniversitesine gönderildi. Geri dönüşünden sonra kendi isteği doğrultusunda felsefe grubunda Türk Tefekkürü Tarihi ve sosyoloji dersleri verdi. 1941’e kadar doçent olarak bu dersleri okuttu. Okuttuğu konunun iki hacımlı cilt halinde ve “Türk Tefekkür Tarihi” adı altında kitabını da yazarak yayınladı.
Bu iki ciltlik eseri ne kadar yazık ki yetmiş yıla yakın bir zaman geçtiği halde ikinci defa basılmadan kalmıştır. Kendi sahasında hâlâ aşılmamış bir araştırma ürünüdür. Von Aster ve Prof. Şerafettin Yaltkaya’nın teklifleri üzerine fakülte kurulu kararı ile felsefe profesörlüğüne yükseltildi. MEB tarafından 1944 yılında felsefe dersi kürsü haline getirilerek başkanlığını ve yönetimini Hilmi Ziya Ülken’e verildi.
Yine bu arada 1948 yılına kadar ek görev olarak Teknik Üniversite’de Sanat Tarihi dersleri verdi. Bu hocalığı sırasında tek ciltten oluşan büyük bir “İslâm Mimarisi” eseri de bu fakültenin yayınları arasında neşredildi. Edebiyat Fakültesi’ndeki derslerinin yoğun olması sebebiyle bu üniversitedeki ek derslerini başka bir arkadaşına devrederek eski fakültesindeki görevine devam etti.
Daha sonraları AÜ İlahiyat Fakültesi’nde Eğitim ve İlim Felsefesi profesörlüğüne ek görev olarak da atanmıştır. 5 Haziran 1974 tarihindeki hastalığına kadar bu görevine devam etmiştir. Bu tarihte kalp ve beyin rahatsızlığından kurtulamayarak İstanbul’da vefat etmiştir.
ESERLERİ
Yukarıdan beri kısaca verdiğimiz biyografisinden de anlaşıldığı gibi, rahmetli soluk soluğa yaşamış ve bu kadar yoğun hocalık hayatının içinde kendinden sonra da yıllarca yaşayacak olan eserlerini vermekten bıkmamış, usanmamıştır. Türk kültür tarihinin emsalsiz temel kitapları arasında sayılacak olan beş temel eser vardır ki, bunların bazılarının dünya literatüründe de emsali olmadığını büyük âlimler doğrulamaktadır. Rahmetli Nureddin Topçu -ki aynı fakültede doçentlik yapmıştır ve Hilmi Ziya ile sık sık ters düşmüşlerdir- bu fikirdedir. Kendisinden dinlemiştim: “... Eğer bir daha dünyaya gelsem Hilmi Ziya ile çalışmam, amma o dünya çapında büyük bir âlimdir. Onun yazdığı eserler emsalsiz birer büyük fikir ve araştırma eserleridir. Hele Ahlak adlı eserinin Batılı üllkelerde emsali yoktur. Bir âbide eserdir...” demişti. Yine Hilmi Ziya Bey’in yazdığı beş saheserin öbürleri şunlardır:
A) AŞK AHLAKI: Bu güzel eserin bir alt başlığı da “halka rağmen, halk için kitap” adını taşımaktadır. Bu eserinde rahmetli hemen her konudaki çalışmalarda takib edilecek büyük bir iş bağlılığının, aşk derecesinde bağlılığın emsalsiz sentezini vermiştir. Kendisi onlarca eserleri arasında özellikle bu kitabının bütün Türk gençleri tarafından okunmasını isterdi. İlk baskısının 1931’de Muallim Ahmed Halid Kütüphanesi yayınları arasında çıkan ilk baskısından itibaren sadece dört baskısı ancak yapılabilmiştir. Yani en az ilgi gören en önemli eseridir.
B)TÜRK TEFEKKÜRÜ TARİHİ: İki ciltten oluşan ve hocalık yaptığı Galatasaray Lisesi yayınları olarak neşredilen bu eserinde (1932-1933) Türk kültürünün “Kutadgu Bilig” gibi, “Atabetül Hakayik” gibi büyük ve klasik eserlerinin çeşitli açılardan yorumu, araştırılması ve tahlili yer almaktadır. Aradan geçen uzun yıllara rağmen bir yeni baskısı daha yapılamamıştır. Ne kadar yazık ki, Hilmi Ziya Bey de bu eserini bir daha ele alıp geliştirmemiştir. Eser ilk yayınlandığı gibi birkaç özel koleksiyoncumuzun elinde kalmıştır. Eserin bir tıpkı basımının Kültür Bakanlığımız tarafından yapılması çok elzemdir, sanırım.
C)TÜRKİYE’DE ÇAĞDAŞ DÜŞÜNCE TARİHİ: Yine iki büyük ciltten oluşan bu güzel eseri kendi sahasındaki en sağlam klasiklerdendir. 1966’da yayınlanmıştır. Daha sonra üç baskısı yapılmamıştır. Türk düşüncesinin son yüz yılda yetişen en önemli fikir ve sanat adamlarının tahlilini, yorumunu ve eserlerinin niteliklerini ilmin süzgecinden geçirerek yorumlar. Bir kaç kişi dışında eserin çok seçkin kimseleri içine alması ve bu ilim adamlarımızın modern ve bilimsel yöntemlerle değerlendirilmesi emsalsiz bir gözlemin, büyük bir dünya görüşünün ve ilim zihniyetinin çarpıcı örneğini teşkil eder.
D)MİLLET VE TARİH ŞUURU: Bu güzel eserinde rahmetlinin çeşitli süreli yayınlarda ve özellikle İstanbul dergisinde çıkan makaleleri toplanmıştır. Bunlar arasında Türk gençliğinin hemen her zaman zevkle okuyacağı, faydalanacağı ve yolunu aydınlatacağı tahliller, araştırmalar, yorumlar ve değerlendirmeler vardır.
Hele bu eserinde Ziya Gökalp’in yorumunu yapan uzun sahifeler daha sonra hiç bir kitapta görülmemiş bir boyuttadır. Derinliktedir. Türkçülerin ve Türk Ocaklılarının çalışmalarının da geniş bir çapta incelendiği eserinin yine aynı konulardaki başka eserlerde rastlanmayacak kadar vukuflu değerlendirmeler olduğunda şüphe yoktur. Tarihin yorumu ve özellikle bizim için millî tarih şuurunun ne kadar derin bir manası olduğunu insan bu eseri okuyunca daha derinden ve sağlam bir şekilde anlamış oluyor. Bu eserinin de bir üçüncü baskısının yapıldığını sanmıyorum.
E)AHLAK: Yukarıda, yazımızın içinde de belirttiğimiz gibi, bu eser bir dünya klasiği mahiyetindedir. Eserin Edebiyat Fakültesi yayınları arasında çıkmış olan tek baskısı vardır. Daha sonraları rahmetlinin varislerinin başlattıkları külliyat içinde yeni baskısının yapılıp yapılmadığını bilemiyorum. Sanırım basılmamıştır. Bu eserin de yeni ve düzenli bir baskısının yapılması çok elzemdir.
Bu beş büyük eserinin yanında rahmetlinin hemen her eserinde, her araştırmasında derin bir Türk milliyetçiliğinin yattığını, kelimelerinden cümlelerine kadar sinmiş bir millî tarih ve dil şuurunun varlığını hemen sezeriz. Hele onun elliye varan eserleri arasında iki defa basılan Tarihi Maddeciliğe Reddiyesi vardır ki komünizmi ve tarihi maddeciliği ezip geçmiştir.
Çok ağır bir ilmî metodla yazılmış olmasından dolayı gençlerimiz ve günümüz insanı tarafından her ne kadar zor anlaşılan bir eser olsa da Türkiye gibi ilmi araştırmaların ve yorumların çok az olduğu ülkemizde emsalsiz bir görev yapmıştır. Bütün bu eserlerinin dışında rahmetlinin yüzlerce makalesi Yeni Sabah gazetesinde ikinci sahifede yayınladığı makaleleri, Cumhuriyet gazetesindeki yazıları ve diğer süreli yayınlarda, kendisinin dergisi olan “İnsan” mecmuasında neşrettiği birbirinden emsalsiz araştırmaları da derlenip kitaplaşacak değerdedir. Rahmetli Hilmi Ziya Ülken Türk milletinin ve Türk gençliğinin hafızasında ebediyyen rahmetle anılarak yaşayacaktır. Nur içinde yatsın.
