Abdülkadir İnan’ın hayatı / Prof. Dr. Hikmet Tanyu
01 Ocak 1970
Abdülkadir İnan'ın babası İmam Musaffa (Mustafa), dedesi Süleyman ve annesi Zekiye olup, 29 Kasım 1889 yılında (bugünün idari taksimatına göre) Başkurdistan'da Çıgay köyünde doğdu. Göbek adı Fethülkadir'dir. Birçok yazılarında bu ad kullanılmıştır. Sibirya demiryolu üzerindeki Çelebi çevresi Başkurt'larından Ulu Katay boyunun Kazbörü (Gazi Börü) koluna mensuptur. Bu boy 1864 yıllarında iskan edilmiştir. Önceleri göçebe olarak yaşamaktaydılar. Bununla beraber yaylaya çıkma devam etmiştir.
Abdülkadir, çadırda doğmuştur; muhafazakar bir aileye mensuptur. Soyunu yedi boya kadar sayabilen bu aile, köklü bir geçmişe sahiptir. Abdülkadir İnan, halen altı boy dedesinin adını bilmektedir.
İlk öğrenimini Rus-Başkurt ve Çıgay'da açılmış olan Usulü Cedide mekteplerinde yapmıştır. Daha sonra Troyitsk'de bulunan Resuliye mektebine devam etti. Resuliye mektebi 8 yıl, al i kısmında da iki yıl okuyarak mezun oldu.
Abdülkadir İnan'ın ilk yazıları 1908 yılında Orenburg'da yayımlanan Vakit gazetesinde çıktı.
1914 yılında Yüksek Muallim Mektebi'nden mezun oldu. 1915-1923 yıllarında ortaokullarda görevaldı. 1915'de "Bütün Rusya Müslümanlarının Mahkeme-i Şer'i'ye" kurulu huzurunda din ilimlerinden imtihan vererek müderris ünvan ve şahadetnamesini almıştır.
Resuliye okulunun Müdürü Abdürrahman Resuli ve Dış Türklerinin meşhur Türkçülerinden, Orenburg'da çıkan "Muallim" dergisinin naşir ve muharriri olan Hasan Ali Efendi'nin teşvikiyle 1910 yılından itibaren folklor sahasında uğraşmağa başlamıştır. Topladığı materyaller, eski Başkurt hayatından ve Mücadele Tarihinden konular olup, bu etnolojik konuları hikayeler halinde "Şura" mecmuasında 1913 yılından 1916 yılına kadar neşretmiştir. Esasen kendisi de Başkurt istiklal hareketlerine, isyanlarına iştirak eden ailelerden olduğu ve bu ayaklanmanın anane ve hikayelerini çok iyi bilen bir çevre içerisinde bulunduğu ve küçük yaştan beri bu hatıralar arasında büyüdüğü için, birçok folklor malzemesi ile beraber yaşamış ve derlemiş, toplamıştır. Umumiyetle Başkurt kadınlarının beşik ninnileri bile Ruslarla mücadele ananelerini anlatan destan parçalarından ibarettir.
Önceleri yalnız, Başkurt folkloruyla uğraşırken ı 9 ı 4 yılında, Profesör Zeki Velid i (Togan)'nin tavsiyesiyle, Altay, Kazak-Kırgız, Özbek ve bütün Türk kavimlerinin folklor, etnografya ve bilhassa destanları, milli anane ve dini Üzerinde çalışmağa başlamıştır. Böylece Abdülkadir İnan, Şamanizm ve Manas destanı üzerinde çok derin araştırma ve incelemeler yaptı. Birinci Cihan Savaşı sırasında Başkurd Ülkesi'nde öğretmenlik vazifesine başarıyla devam ediyordu. Fakat Bolşevik istila teşebbüsleri karşısında, milli kurtuluş hareketlerine fiilen katılması gerekti. Başkurdistan'ın istiklal mücadelesinde önemli hizmetler ifa etti.
1918 yılı Haziran ve Temmuz aylarında çıkartılan Başkurt gazetesinde, Abdülkadir İnan muharrir ol<ırak çalıştı. i 9 ı 9 yılında, Başkurt, Maarif Vekaleti'nin ilmi heyetine (Talim ve Terbiye Kurulu) aza tayin edildi. 1919-1920 yıllarında Petrograd (Leningrad) kütüphanelerinde çalıştı ve muhtelif ilmi, kıymetli eserleri ve Türklüğü ilgilendiren kitapları Başkurdistan'a getirdi.
Daha sonra Abdülkadir İnan Taşkent'e gelmiş ve Kazak-Kırgız ortaokulunda, AbdÜlkadir Cılkıbay (Yııkıbay) adiyle müdürlük ve öğretmenlik yapmıştır. Gene aynı tarihlerde Taşkent'te yayımlanan, "Akyol" gazetesinde, Kazakistan ve Başkurdistan ahvali hakkında tarih, etnogafya ve folklorla ilgili makaleler yazmaktaydı.
Bir müddet Yese şehrinde, bir Kazak öğretmeni sıfatıyla 7 sınıflı bir ilkokula, gene başka bir adla tarih öğretmeni olarak tayin edildi. Bu görevde 3-4 ay kaldıktan sonra tekrar Semerkand şehrine çağrıldı. Bu çevrelerde kanlı istiklal mücadelesi sonucunda, Türkmenistan'daki komitenin yardımıyla Zeki Velidi Togan ve Abdülkadir İnan, Asya'daki Türklerin yaşadığı muhtelif bölgeleri dolaştıktan sonra (ı923), İran (ı923), Afganistan (ı923), Hindistan (ı924)'dan_ Avrupa'ya, Marsilya'ya (ı924) geçti; Paris' te, Berlin'de (ı925) ilmi çalışmalarda bulundular. Nihayet ı925 yılı Temmuzunda İstanbul'a geldiler.
Abdülkadir İnan'ın ilmi çalışmalarını bilen ve takdir eden Prof. Fuad Köprülü onu, Türkiyat Enstitüsüne, Türkoloji asistanı olarak tayin ettirdi. Almanya'da iken hazırlamış olduğu "Dede Korkut Kitabı Hakkında" incelemeleri, Fuat Köprülü tarafından beğenilerek Türkiyat Mecmuası'nın birinci cildine alındı. Türkiye'ye geldikten sonra "Yeni Kafkasya" dergisinde Türkistan ahvaline ait Türkistanlı, Türkmen, bazen Abdülkadir, bazan İdil oğlu imzalarıyla makaleler yazdı. Türkiye'de 1927'de çıkan "Yeni Türkistan" dergisini bilfiil Zeki Velidi ve Abdülkadir İnan kurmuş ve yürütmüşlerdir. Abdülkadir İnan, burada da muhtelif müstear adlarla makaleler yayımladı. 1928 yılında birkaç arkadaşıyla birlikte "Halk Bilgisi Haberleri" dergisini yayımladılar.
1928 yılından 1932 yılının sonuna kadar (Türkiye Halk Bilgisi Derneği)'nin ilmi komisyonu üyeliğini yaptı. 1929'da bu derneğin verdiği görevle, Erzurum, Erzincan, Hasankale'ye gitti ve bu çevrelerde halk bilgisine dair folklor malzemesi topladı. Bu incelemeye ait rapor, bir kitap halinde dernek tarafından "Birinci İlmi Seyyahate Ait Rapor" adiyle yayımlandı. Bu eserin basımı sırasında 193° yılında aynı Cemiyet hesabına Gaziantep vilayeti ve civarında folklor üzerine çalışmalar yaptı. Burada topladıkları kıymetli ve dikkate değer malzemeleri "Halk Bilgisi Haberleri" dergisinde yayımladı. Bu arada "Türk Hukuk ve İktisat Tarihi" ve "Azerbaycan Yurt Bilgisi" gibi muhtelif ilmi dergilerde de makaleleri, etütleri çıktı.
1933 yılının başlangıcında Türk Dili Tetkik Cemiyeti Umumi Katibi Ruşen Eşref (Ünaydın) ve Maarif Vekili Reşit Galip'in resmi davetleriyle Ankara'ya çağrıldı; Fuat Köprülü'nün de müzaheretiyle Ankara'ya, asistanlıktan istifa ederek gitti. 1933 yılının 6 şubat'ında Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nde İhtisas Katibi sıfatı ile çalışmaya başladı. 1933 yılının Sonbaharında Dolmabahçe'de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal (Atatürk) tarafından kabul edildi. 1934 yılında teşkil edilen İlmi Komisyon ve Kılavuz Kolu Çalışmaları üyesi olarak görevlendirildiği sırada, Atatürk tarafından iltifatlara, takdirlere mazhar oldu. Bu komisyonun çalışmaları sırasında Atatürk, Dil Kurumu üyelerini Köşk'e çağırdığı zaman, muhakkak Abdülkadir İnan'ı da beraber istiyordu.
1935 yılında Ankara'da Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi kurulmak üzere iken, Atatürk, Abdülkadir İnan'ı davet etti ve, "Sen bu fakültede Doğu Türk Lehçelerini tetkik edecek ve ders vereceksin. Seni Profesör yapacağız" dedi. 18.1.1936 tarihinde göreve başlayan Abdülkadir İnan, dokuz yıl kadar Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesinde Profesörlük yaptı. 1944 yılında Profesörlük unvan ve kadrosunun kaldırılmasıyla, tercümanlık, okutmanlık, öğretim görevliliği
gibi çeşitli adlarla aynı derslerin hocalığını yapmağa 1955 yılına kadar devam etti. Fakülte'de iken, Türk Dil Kurumu'nda Baş Uzman olarak da çalışmaktaydı. Oradan ayrıldıktan sonra 1961 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere Heyeti'nde, İlmi Eserleri tetkik işinde vazife verildi. 1964 yılı Nisan ayından itibaren, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'ne çağrıldı. Aynı müessesenin yayın organı olan, Türk Kültürü dergisinde, yıllıklarında, ilmi dergilerde makaleler yayımlamağa devam etmektedir.
Abdülkadir İnan'ın, Kutadgu Bilig ve Divan-ü Lugat-it Türk eserleri üzerindeki çalışmalarda da çok önemli hizmeti, yardımları olmuştur.
Etnografya, folklor, Türk Tarihi, Türklerin dinleri, inançları, Türk lehçeleri, ve Türk filolojisine dair yazılmış üç yüz kadar makalesi vardır.
Arapça, Farsça, Rusça, Almanca ve bütün Türk Lehçelerini bilen Abdülkadir İnan'ın çok zengin bir bibliyografyaya sahip olduğu görülmektedir.
Öğretmen Müşfika (Rızaeddin Oğulları) eşi olup, Mustafa Yaşar (1937) adlı Orman Yüksek Mühendisi olan bir oğlu vardır1.
1 Şahsi görüşmelerimiz ve (Hayatı ve Eserleri) hakkında hazırladığımız kitaptan faydalanılmıştır.
- M. Şakir ülkütaşır, Türkiye Etnografya ve Folklor Sözlüğü üzerine bir kalem tecrübesi, ı. Fasikül, İst. 1937. Ve Şakir ülkütaşır'ın Abdülkadir İnan'a dair muhtelif hatıra yazıları: Hürses Ocak 1956.
- Ruşen Eşref ünaydın, Türk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluşundan ilk Kurultay'a kadar Hi!.tıraları, İkinci Basılış, Ankara 1943.
- Kızıl elma ve Türk Folklor Araştırmaları, dergilerinde yayınlanmış tercüme-i haller.
- Prof. Dr. Saadet çağatay, Abdülkadir İnan, Fünfzig Jahre Wissenschaftliehen Wirkens, Central Asiatic Journal, Volume V. Nr. 2, 1959, S. 151-154.
- Abdülkadir İnan, Türkiye'de Kim Kimdir "Yaşayan tanınmış kimseler Ansiklopedisi", Dr. Osman Nebioğlu, İst. 1961-62, Sf. 356.
- Atatürk'le ilgili görüşmelerin tarihçesi için: Atatürk'ün (Nöbet defteri) adlı esere bakınız.
(Makaleler ve İncelemeler 1.cilt, TTK yayınları)
