Bir Türk Düşünürü Olarak Ziya Gökalp: Hayatı, Kişiliği ve Düşünce Yapısı Üzerine Bir İnceleme
ŞAHİN GÜRSOY - İHSAN ÇAPCIOĞLU 01 Ocak 1970
Hayat? ve Ki?ili?i
Ziya Gökalp, 23 Mart 1876 y?l?nda Diyarbak?r'da do?mu?tur.1 Kendisine,
babas?n?n iste?i üzerine Mehmet Ziya ismi verilmi?tir. Babas?, Vilayet Evrak
Memuru Mehmet Tevfik Efendi (1851-1890), annesi Zeliha Han?m'd?r (1856-
1923). ?lkö?renimini 1883 yaz?nda kay?t yapt?rd??? Mercimekörtmesi Mahalle
Mektebi'nde tamamlam??t?r. Hürriyetle ilgili ilk fikirlerini ise 1886 y?l?nda
girdi?i Mektebi Rü?tiye-i Askeriyye'de (Askeri Lise) hocas? Kola?as?
AÜ?FD 47 (2006), say? 2, s. 89-98.
1 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye'de Ça?da? Dü?ünce Tarihi, ?stanbul, 2001, s. 304; Hikmet Tanyu, Ziya
Gökalp'in Kronolojisi, Ankara, 1981, s. 1-3; Cavit Binba??o?lu, Türkiye'de E?itim Bilimleri Tarihi,
?stanbul, 1995, s. 121.
?smail Hakk? Bey'den edinmi?tir.2 1890 y?l?nda amcas? Müderris Hac? Hasip
Bey'den dersler almaya ba?layan Gökalp, 1891 y?l?nda ikinci s?n?ftan kay?t
yapt?rarak ?dadi-i Mülkiye'ye ba?lam??t?r. 1893 y?l?nda ö?retmeni Doktor
Yogi'den felsefe dersleri, Maarif Müdürlü?ü ve ?dadi'de (orta ö?retim) tarih
ö?retmenli?i yapan Mehmet Ali Ayni'den ise tarih dersleri alm??t?r. Ziya
Gökalp, Mehmet Ali Ayni'den gördü?ü derslerde tarihin nas?l muhakeme
edilece?ini ö?renmi?tir. Fakat ?dadi'nin 7 y?la ç?kart?lmas? üzerine Gökalp,
buradan ayr?lm??t?r. Toplumun ya?ad??? s?k?nt?lar?n üzerinde b?rakt??? izlerin
yan? s?ra,3 ekonomik olanaks?zl?klar yüzünden ?stanbul'da ö?renimine
devam edememesi ve ailesinin evlilik bask?lar? gibi nedenler Ziya Gökalp'i
bunal?ma sürükleyince, 1894 y?l?nda intihar giri?iminde bulunmu?tur.4 Hilmi
Ziya Ülken, Gökalp'in intihar sebebi olarak, Hocas? Dr. Yorgi Efendi'den ald???
felsefe e?itimi ile ailesinden ald??? dini muhafazakar e?itim aras?nda
ya?ad??? çat??may? göstermektedir.5
?ntihar olay?ndan sonra kendini tekrar okumaya ve bilime veren Gökalp,
e?itimine devam etme iste?iyle 1895 y?l?nda karde?i ile birlikte yeniden ?stanbul'a
gelmi?tir. Fakat paras? olmad??? için ancak ücretsiz olan Veteriner
Mektebine kay?t yapt?rabilmi?tir. Gökalp, ?stanbul'da bulundu?u bu dönemde
Bat? kültürünü de tan?maya yönelmi?tir.6 Okulda yasak yay?nlar? okumas?
ve farkl? ç?k??lar? ile dikkati çeken Gökalp, 1899 y?l?nda geçirdi?i soru?turman?n
ard?ndan 'yasak kitaplar? okuma ve zararl? derneklere üye olma' gerekçesiyle
cezaevine gönderilmi?tir. 12 ayl?k cezaevi ya?am?ndan sonra, okuldan da uzakla?t?r?larak Diyarbak?r'a sürülmü?tür. 1900 y?l?nda amcas?n?n k?z? ile evlenerek Diyarbak?r'a yerle?en Gökalp, küçük memuriyetlerde
çal??maya ba?lam??t?r. Bu dönemde Gökalp, bir taraftan e?inin mal varl???
ile rahat bir hayat ya?amaya ba?lam??; di?er taraftan ise, el alt?ndan hürriyet
çal??malar?n? sürdürmeye devam etmi?tir. 1903 y?l?ndan sonra Diyarbak?r
Ticaret Odas?'nda çe?itli görevlerde bulunmu?; bu s?rada, Vilayet Gazetesi
Ba?yazarl??? görevini de yürütmü?tür. 1905 y?l?nda, halka yapt??? kötülükler
dolay?s?yla a?iret reisi ?brahim Pa?a'ya kar?? ç?karak halk? ona kar??
ayakland?rm??t?r.7
2 Tanyu, a.g.e., s. 3-8; Mustafa Ergün, II. Me?rutiyet Devrinde E?itim Hareketleri (1908-1914),
Ankara, 1996, s. 136; Ali Nüzhet, Ziya Gökalp'in Hayat? ve Malta Mektuplar?, ?stanbul, 1931, s.
14-17. Ali Nüzhet, Ziya Gökalp'in damad? olup ölümünden sonra O'nun birçok yaz?s?n? ve mektuplar?n?
derleyerek yay?nlam??t?r.
3 Cavit Orhan Tütengil, Ziya Gökalp Üzerine Notlar, ?stanbul, 1956, s. 6.
4 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 21.
5 Ülken, a.g.e., s. 304.
6 Hasan Tuncay, Ziya Gökalp, ?stanbul, 1978, s. 34.
7 Tuncay, a.g.e., s. 45-46.
91
Ziya Gökalp, 1908'de ?ttihat ve Terakki'nin Diyarbak?r, Van ve Bitlis heyetlerinin
müfetti?li?ine atanm??t?r.8 1909 y?l?nda Darülfünun'da hocal?k
yapmak üzere ?stanbul'a gelen Gökalp; orada birkaç ay kalm??, yeterli ücret
alamad??? için tekrar Diyarbak?r'a dönerek, "Peyman" gazetesini ç?karmaya
ba?lam??t?r.9 1909 y?l?n?n son aylar?nda ise ?ttihat ve Terakki taraf?ndan
Selanik'e gönderilmi?tir.10
Ziya Gökalp, 1912'de ailesi ile birlikte bir kez daha ?stanbul'a yerle?mi?tir.
11 Bu dönemde, Darülfünun ve E?itim Fakültesinde Gökalp'in e?itimle
ilgili görü?leri kabul edilmi?; ders programlar?, okutulacak dersler ve kitaplar
onun önerileri do?rultusunda kararla?t?r?lm??t?r.12 Bu dönemden itibaren
dü?üncelerini ve çal??malar?n? Türkçülük etraf?nda ?ekillendiren Gökalp,
ayn? zamanda hayat?n?n en yarat?c? dönemini de ya?am??t?r. 1913 ve 1914
y?llar?nda kendisine teklif edilen Maarif Naz?rl??? (Milli E?itim Bakanl???)
görevini kabul etmemi?, Edebiyat Fakültesinde ?ctimaiyyat Müderrisli?i (Sosyoloji
Hocal???) görevine devam etmi?tir. Bu göreviyle birlikte Gökalp, ?stanbul
Üniversitesi'nde ilk sosyoloji profesörü olmu?tur.
Gökalp'in K?z?lelma adl? eseri 1914'de yay?nlanm??t?r. 1917'de "Yeni
Mecmua" yay?n hayat?na ba?lam??t?r. 1918'de ise Türkle?mek, ?slamla?mak,
Muas?rla?mak adl? eseri ile Yeni Hayat isimli ?iir kitab?n? yay?nlam??t?r.
Bir Türk Dü?ünürü Olarak Ziya Gökalp: Hayat?, Ki?ili?i ve Dü?ünce Yap?s?
8 Binba??o?lu, a.g.e., s. 121.
9 Ziya Gökalp, 48 y?ll?k k?sa ya?am serüveninde çok say?da kitap ve makale yay?nlam??, baz?
gazete ve dergilerin yay?mlanmas?na öncülük etmi? ve yaz?lar?yla katk?da bulunmu?tur. Onun
ba?l?ca eserleri ?unlard?r: K?z?l Elma, ?stanbul, 1914-1915; Türkle?mek ?slamla?mak Muas?rla?mak,
?stanbul, 1918; Yeni Hayat, ?stanbul, 1918; Alt?n I??k, ?stanbul, 1923; Türkçülü?ün Esaslar?,
Ankara, 1923; Türk Töresi, ?stanbul, 1923; Do?ru Yol, Ankara, 1923; Kürt A?iretleri Hakk?nda
Sosyolojik Tetkikler (Gökalp, bu incelemesini, ?ttihat ve Terakki Partisi'nin iste?iyle 1909 y?l?nda
yapm??t?r. Kitab?n sonunda "Diyarbak?r, Haziran 1909" notu vard?r (s. 166), ancak çal??ma ölümünden
sonra yay?nlanm??t?r. Yine ölümünden sonra de?i?ik gazete ve dergilerde yay?mlanm??
yaz?lar?yla mektuplar? çe?itli kitaplarda derlenmi?tir. Bunlar; Türk Medeniyeti Tarihi, (1926),
Ç?naralt? (1939), F?rka Nedir? (1947), Ziya Gökalp Diyor ki (1950). Ziya Gökalp'?n Ne?redilmemi?
Yedi Eseri ve Aile Mektuplar? (1956), Ziya Gökalp'?n Yazarl?k Hayat? (1956), Ziya Gökalp
Külliyat? (1. Kitap ?iirler ve Halk Masallar?, 1952; 2. Kitap Limni ve Malta Mektuplar?, 1965),
Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays, (Çeviri ve giri? yaz?s?: Niyazi Berkes),
New York: Columbia Univ. Press, (1959), Ziya Gökalp'?n ?lk Yaz? Hayat?, 1894-1909: Do?umu'nun
80. Y?ldönümü Münasebetiyle (1956), Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri (1973) ?eklinde
s?ralanabilir. Ziya Gökalp'in yaz?lar?yla katk?da bulundu?u ya da yay?mlanmas?na öncülük
etti?i dergiler; Yeni Mecmua, Genç Kalemler, Küçük Mecmua, Türk Yurdu, ?ctimaiyat Mecmuas?,
?slam Mecmuas?, Edebiyat Fakültesi Mecmuas?, ?lim, Felsefe, Fen Tetebbuat? Mecmuas?, Halka
Do?ru Mecmuas?, Muallim Mecmuas?, ?air Mecmuas? ve Milli Tetebbular Mecmuas?'d?r. Gökalp'in
yaz?lar?n? yay?nlad??? ba?l?ca gazeteler ise ?unlard?r: Dicle, Diyarbak?r, ?uray? Ümmet, Tanin, Peyman,
Cumhuriyet, Ak?am, Yeni Türkiye, Rumeli, Yeni Gün, Hakimiyet-i Milliye ve Donanma.
Bunlar?n d???nda Gökalp, de?i?ik takma ad ve lakaplar kulland??? yaz?lar da yay?nlam??t?r.
10 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 47.
11 Tanyu, a.g.e., s. 75.
12 Binba??o?lu, a.g.e., s. 121.
92 AÜ?FD 47 (2006), say? II
1919 y?l?n?n Ocak ay?nda, 'asayi?i bozma ve Ermenilere zor kullanma'
iddias?yla Divan-? Harp'te (askeri mahkeme) idam cezas? ile yarg?lanan Gökalp,
idam cezas? almam??, ancak Malta'ya sürülmü?tür. Malta'da çok s?k?nt?l?
bir ya?am süren Gökalp, sürgün döneminde çal??malar?na bir süre ara
vermek zorunda kalm??t?r. 30 Nisan 1921'de Kars Sava??nda esir al?nan ?ngilizlerin
kar??l???nda Malta'da esir Türklerin serbest b?rak?lmas? ile birlikte
Yurda dönerek Diyarbak?r'a yerle?mi?tir.
1922'de Muallim Mekteb'inde (E?itim Fakültesi) felsefe dersleri vermeye
ba?layan Gökalp, bir taraftan da dergi ç?karma çal??malar?na devam etmi?tir.
Bu dönemde, Ahmet A?ao?lu'nun deste?i ile "Küçük Mecmua" dergisini
ç?karm??t?r. Derginin ilk say?s?nda, tarihi, kültürel, dinsel ve co?rafi birliktelikleri
nedeniyle Türkler ve Kürtlerin birbirlerini sevmelerini bir zorunluluk
olarak kabul etti?i "Türkler ve Kürtler" adl? makalesini kaleme alm??t?r.13
1923 y?l?nda Telif ve Tercüme Encümeni Reisli?i'ne (Kültürel Yay?nlar
Dairesi Müdürlü?ü) getirilen Ziya Gökalp; ayn? y?l, Türkçülü?ün Esaslar? isimli
ünlü eserini yay?nlam??t?r. 11 A?ustos 1923 tarihinde Diyarbak?r'dan Milletvekili
seçilen Gökalp; bilimsel, kültürel ve e?itim çal??malar?na ara vermi?
gibi görünse de, yine bu dönemde de kültürel ve dü?ünsel çal??malar?na
devam etmi?tir. Bu ba?lamda, "Yeni Türkiye" dergisini ç?karm??, anayasan?n
haz?rlanmas?na yard?m etmi?, Türk Medeniyeti Tarihi'ni tamamlamaya
çal??m??14 ve Türk dili çal??malar?na katk?larda bulunmu?tur. Bu süreçte
Gökalp, milli edebiyat?n geli?tirilmesi yönünde de çaba harcam??t?r.
Yine, Yeni Türkiye'nin Hedefleri isimli eserini de bu dönemde yay?nlam??t?r.
Hastaland??? dönemde de Türk Medeniyeti Tarihi ve Ç?naralt? isimli çal??malar?n?
sürdürmü?; hatta tedavi için ?stanbul'a, Maarif Vekâleti'nden (Milli
E?itim Bakanl???) Türk Medeniyeti Tarihi'nin bas?m? için ald??? avansla gidebilmi?tir.
1924 y?l? ba?lar?nda rahats?zlanan Gökalp, 25 Ekim 1924 tarihinde
vefat etmi?tir.15
Ziya Gökalp, günlük ya?amda içe dönük, sakin ve kendi halinde birisi
olmu?tur. Buna kar??n, idealist ve mücadeleci bir yap?ya sahip olan Gökalp,
en kötü durumlarda bile ümidini kaybetmeyecek kadar kararl? bir ki?ili?e
sahiptir. Ya?am? boyunca, dü?ünce ve hayalleri yolunda mücadele vermi?;
hiçbir dönem, dü?ünce ve eylemlerinden ödün verme gere?i duymam??t?r.
Birçok kovu?turma, hapis ve sürgün cezas?yla kar??la?mas?n?n arkas?nda da
yine bu kararl? tutumunun etkileri vard?r. Gençlik döneminde, Sultana kar??
13 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 166-167
14 Tuncay, Ziya Gökalp, s. 61.
15 Tanyu, a.g.e., s. 156-161.
söz söylemek ve eylemde bulunmaktan çekinmeyen Gökalp; önemli dü?ünsel
yak?nl?klara ra?men, Meclise girdi?i dönemde Atatürk'e de çok yak?n
olma gere?i duymam??t?r. Gençlik y?llar?na denk dü?en bir dönemde ya?ad???
bir bunal?m durumu d???nda, Gökalp'in ya?am? hep sosyal ve siyasal mücadele
ile geçmi?tir. Ayn? ?ekilde, en bunal?ml? günlerinde bile Ülkenin kurtulaca??na
olan güveni tam olmu?tur. Ziya Gökalp'in en güçlü yönlerinden
biri de, hiç ku?ku yok ki; onun hayal gücüdür. Gökalp'i, dü?ünce insan?,
maneviyatç?, toplumsal ve ahlaki konularda eylem adam? ve ?air yapan ço?unlukla
bu yüksek hayal ve dü?ünebilme gücü olmu?tur.16
Güçlü bir analitik dü?ünce yetene?ine sahip olan ve vatan sevgisiyle dolu
duygu ve dü?ünce yüklü ?iirler yazan Gökalp, ayn? zamanda sorumlu bir
aile babas?d?r. Ya?am?n?n sonlar?na do?ru, hayat?n?n en zor dönemini ya?ad???
hastal?k günlerinde, tedavi masraflar?n?n kar??lanmas?yla ilgili olarak
Atatürk'ten ald??? teklife kar??l?k, kendisinden sonra e?ine ve k?zlar?na yard?m
edilmesini istemesi bunun aç?k örneklerinden biridir.
Dü?ünce Yap?s? ve Türkçülük Anlay???
Birçok ça?da?? Türk ayd?n? gibi Ziya Gökalp'in dü?ünsel yap?s? üzerinde de,
Osmanl? Devleti'nin parçalanma sürecine girdi?i dönemde ba? gösteren siyasal,
askeri, dinsel ve ekonomik sorunlar?n derin izlerini görmek mümkündür.
Bu etkilerin de tesiriyle, Gökalp'in dü?ünce yap?s? içerisinde ulusçuluk
anlay??? önemli bir yere sahip olmu?tur. Fakat Gökalp'in ulusçulu?u, etnik
temelli de?il; kültürel bir ulusçuluktur.
Çok farkl? alanlarda eserler veren Ziya Gökalp'in dü?ünce ikliminin olu?um
sürecinde aile çevresi, ?smail Hakk? Bey, Yorgi Efendi, ?brahim Temo,
Dr. Abdullah Cevdet, ?shak Sukuti ve Naim Beylerin yan? s?ra; Genç Türklerin
de etkisi oldu?u bilinmektedir. Gökalp, dü?ünsel yakla??m? dolay?s?yla
?ttihat ve Terakki Cemiyetinde çe?itli kademelerde görevlerde de bulunmu?tur.
Ayn? ?ekilde, Durkheim'?n sosyolojik yakla??mlar? da Gökalp'in dü?ünceleri
üzerinde önemli izler b?rakm??t?r.17
Babas? Tevfik Efendi, edebiyata merakl? ve o?lunun en iyi ?ekilde yeti?mesi
için çaba sarf eden biridir. Gökalp'in edebiyat merak?n?n da babas?ndan
geçti?i söylenebilir.18 Avrupa'da Yeti?en gençleri kültürlerine yabanc?
kald?klar?, medresedeki ö?rencileri de dünyadaki geli?melerden haberdar
Bir Türk Dü?ünürü Olarak Ziya Gökalp: Hayat?, Ki?ili?i ve Dü?ünce Yap?s?
16 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 94-96.
17 Uriel Heyd, Türk Ulusçulu?unun Temelleri, Çev. Kadir Günay, Ankara, 2002, s. 38-39.
18 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 12.
olmad?klar? gerekçesiyle ele?tiren Tevfik Efendi, o?lundan Do?u de?erlerini
özümseyip, Müslüman kalarak Bat?l? bir e?itim almas?n? ve her iki kültürü
de ö?renip bunlar? k?yas ve telif etmesini istemi?tir. Tevfik Efendi'nin bu
tutumunun Ziya Gökalp'in hayat?ndaki etkileri büyük olmu?tur.19 28 Aral?k
1888'de Nam?k Kemal'in vefat? üzerine; Tevfik Efendi'nin o?luna, onun gibi
hürriyetçi ve vatansever olmay? ö?ütlemesi de Gökalp'in hayat?ndaki önemli
dönüm noktalar?ndan birisidir.20 Bununla birlikte, annesi ve babaannesinin
de, ald?klar? e?itim ve geldikleri muhitin de etkisiyle Gökalp'in üzerinde
en az babas? kadar etkili ve yönlendirici olduklar?n? belirtmek gerekir.21
Diyarbak?r'da özel felsefe dersleri ald??? Dr. Yorgi Efendi, ?stanbul'a gelince,
Gökalp ve arkada?lar? ile bir toplant? yapm??t?r. Onlarla yapt??? bir
sohbette Türk gençlerinin Me?rutiyeti kurmak için çal??t?klar?n?, bunun övgüye
de?er bir gayret oldu?unu belirtmi?tir. Yap?lacak devrimin faydal? ve
etkili olabilmesi için mutlaka ülkenin sosyolojik ve psikolojik yap?s?na uygun
olmas? gerekti?ini ifade eden hocas?n?n bu vasiyeti, Gökalp'in yapmay?
dü?ündükleri üzerinde yönlendirici bir etkiye sahip olmu?tur.22
1899-1900 y?llar?nda tutuklu bulundu?u s?rada tan??t??? Naim Bey, Gökalp
üzerinde önemli etkiler b?rakan simalardan bir di?eridir. Naim Bey,
Me?rutiyetin mutlaka ilan edilece?ini, ama ilk me?rutiyetin uzun süreli olmayaca??n?;
Meclisin, entrikalar ve rant kavgalar? sonucu kapat?laca??n?
söylemi?tir. Ona göre, meclisin kapanmas?nda en önemli neden, derin bir
uykuda olan halk?n me?rutiyetin k?ymetini bilmemesidir. Halka, me?rutiyetin
gere?i anlat?lmal?d?r. Bunun da tek yolu özgür bas?nd?r. Gökalp, bas?n?n
özgürle?tirilmesini rastlad??? her gence ö?ütledi?ini belirtmi?tir.23 Kendisine,
Naim Bey'in vasiyetini rehber kabul eden Gökalp; onu, kendisi için bir
pir (ak?l hocas?) olarak nitelendirmi?tir. Gökalp, bu vasiyeti kendinden sonra
gelecek gençlere, Türkçü bilginin vasiyeti olarak sunmu?tur.24
?dadi (orta ö?retim) y?llar?ndan itibaren felsefe ve sosyal bilimlere ilgi
duymaya ba?layan Gökalp, Frans?zca derslerini ?dadi hocalar?ndan Yorgi
Efendi'den alm??t?r. Kendisinde felsefe merak?n? uyand?ran da yine Yorgi
Efendi olmu?tur.25
19 Tuncay, a.g.e., s. 20-21; Enver Behnan ?apolyo, Ziya Gökalp ?ttihad? ve Terakki Me?rutiyet Tarihi,
?stanbul, 1943, s. 75.
20 Tanyu, a.g.e., s. 9.
21 Tütengil, a.g.e., s. 12; Tuncay, a.g.e., s. 21.
22 Tuncay, a.g.e., s. 31; Ali Nüzhet, a.g.e., s. 27-33.
23 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 33-40.
24 Tuncay, a.g.e., s. 42.
25 Ülken, a.g.e., s. 304.
Dü?ünsel bir süreç olarak, Genç Türkler ve ?ttihat ve Terakki ile Ziya Gökalp'in
dü?ünce ve ili?ki yak?nl??? askeri lise y?llar?na kadar uzanmaktad?r.
?mparatorlu?un içinde bulundu?u bunal?mlar birçok mektep ö?rencisi gibi
Gökalp'i de derinden etkilemi?tir. Bu nedenle Gökalp, okul y?llar?ndan itibaren
ülke sorunlar?yla ilgili konulara yak?n ilgi göstermi?; ya?am? boyuca birçok
siyasi ve sosyal örgütlenme içerisinde yer alm??t?r.
Ba?lang?çta Frans?z filozof Alfred Foulille'nin etkisinde kalmas?na ra?men,
Durkheim sosyolojisinin iyi bir okuyucusu ve takipçisi olan Gökalp, bu
ekolün etkisiyle "Türk Sosyoloji Ekolü"nü kurmu?tur.26 Yine, pozitivist bir
yönü de olan Gökalp'in, topluma do?ru bir yönelim gösteren toplumsal teoremi
üzerinde de Durkheim'?n görü?leri belirleyici olmu?tur.27
Ziya Gökalp'in dü?ünce dünyas?nda Selanik önemli bir yer tutmu?tur.
Gökalp, Selanik'e gidi?inden sonra daha önce savundu?u dü?üncelerin pek
ço?unu terk etmi?tir. Bununla birlikte, medreselerin düzeltilmesi ve e?itimde
yenile?me gibi yaz?lar?nda s?kça savundu?u baz? dü?üncelerinden vazgeçmemi?tir.
İttihat ve Terakki taraf?ndan Selanik'e tayin edilmesi, Ziya Gökalp'in hayat?nda
yeni bir dönüm noktas? olmu?tur. Bu dönemde, dilde Türkçülü?ü
savunan Genç kalemler grubuna kat?lm??; bu dergide, dilde Türkle?me ile
ilgili yaz?lar yazmaya ba?lam??t?r. Burada, özellikle Ömer Seyfettin'den etkilenen
Gökalp, art?k Türkçü Gökalp'tir.29
Gökalp'in dil çal??malar?na kat?lmas?yla, dilde yenile?me ve Türkçele?me
çal??malar? h?z kazanm??t?r. Çünkü Ona göre tüm toplumsal faaliyetlerin
yegâne temeli lisand?r.30 Kültürü ve kültürü ortaya ç?karan dili, millet olman?n
en önemli unsurlar? aras?nda kabul eden Gökalp, dilde Türkle?me
olmazsa, vicdanlar?n, dinin ve vatan?n parçalanaca??n? dü?ünmektedir.31
Dilde yenile?menin ve Türkçülü?ün bir kar??l??? olarak "ar? Türkçecilik" ifadesini
kullanan Gökalp; ar? Türkçecili?i, dilin Arap ve Fars köklerinden ar?nd?r?larak,
bunlar?n yerine Türkçe köklerden yeni eklerle yap?lacak yeni Türkçe
Bir Türk Dü?ünürü Olarak Ziya Gökalp: Hayat?, Ki?ili?i ve Dü?ünce Yap?s?
26 ?lk yaz?lar?n? "Diyarbak?r" gazetesinde yay?nlayan Gökalp, bu dönemde Osmanl? milliyetçili?ini savunmu?tur. Ziya Gökalp'in bu yaz?lar?nda Gabriel Tarde'nin etkileri görülmektedir bkz. Ülken,
a.g.e., s. 305.
27 Heyd, a.g.e., s. 38-39.
28 Hasan Ali Koçer, Türkiye'de Modern E?itimin Do?u?u ve Geli?imi (1773-1923), ?stanbul, 1991, s.
176.
29 Ülken, a.g.e., s. 306-307.
30 Ziya Gökalp, Türkle?mek ?slamla?mak Muas?rla?mak, Sadele?tiren: Yalç?n Toker, ?stanbul, 1997,
s. 55.
31 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 51.
kelimelerin kullan?lmas? olarak tan?mlar.32 Buna kar??n, kar??l?klar? bulununcaya
kadar, sözcük ve terimlerin Arapça ve Farsçalar?n?n kullan?lmas?n?
önerir. Burada Gökalp'in, dili, ilintili ba?lar?ndan hemen koparman?n zorlu?una
ve sak?ncalar?na yapt??? vurguyu belirtmek gerekir. Böylece, dilde ve
kültürde özden beslenen bir dinamizm yakalamak isteyen Gökalp, Türkle?mek,
?slamla?mak ve Muas?rla?mak ilkesi çerçevesinde Türkçeyi, anlam bak?m?ndan
modernle?tirmek, terim bak?m?ndan ?slamla?t?rmak, gramer ve
yaz?n bak?m?ndan ise Türkle?tirmek gerekti?ini belirtmi?tir.33 Türkle?mek,
?slamla?mak, Muas?rla?mak isimli eserinde de bu durumu, "Türk milletindenim,
?slam Ümmetindenim, Avrupa Medeniyetindenim" ifadesi ile ortaya
koymu?tur.34 Ziya Gökalp'in "Türk ulusuna, ?slam dinine ve Bat? uygarl???na
dahiliz" ?eklinde yayg?n bir sunu? haline getirdi?i söylemin, ayn? dönemlerde
benzer siyasal, ekonomik ve kültürel etkileri duyan Yusuf Akçura ve
Hüseyinzade Ali taraf?ndan da gündeme getirildi?i görülmektedir.35 Yine
burada da, oldukça geni? bir co?rafyada, zengin ve dinamik kültür dünyas?na
sahip; ekonomik, siyasal ve askeri aç?dan çok güçlü bir ?mparatorluk
sürecinden; siyasal, kurumsal, ekonomik ve askeri bunal?mlarla birlikte geriye
çekilme/ulus sürecine geçme sorunlar?na kar?? teori üretme ve çözüm
aray??lar?n?n etkili oldu?unu belirtmek gerekir.
Dolay?s?yla, Ziya Gökalp'in siyasal dü?ünceleri ile dönemin siyasal olgular?
aras?nda paralel bir ili?kinin bulundu?unu söylemek mümkündür. ?lk
dönemlerinde Osmanl?c?l?k ve ümmetçilik anlam?nda olmasa bile, ?slamc?l?k
dü?üncelerine de ilgi gösterdi?i bilinen Gökalp'in milliyetçilik anlay??? ile
modern ulus-devletin ve yeni Cumhuriyetin kurucu iradesinin benimsedi?i
milliyetçilik anlay??lar? aras?nda büyük bir örtü?me vard?r. Gökalp'e göre,
milleti olu?turan de?erlerin ba??nda dil birli?i, kültürel payla??m ve din gelmektedir.
36 Bir ba?ka ifadeyle Gökalp, bir kültür milliyetçili?ini öngörmekte,
millet olabilmek için etnik ayr??t?rmalara ilgi göstermemektedir. Buna,
Gökalp, 'kültür milliyetçili?i' ad?n? vermektedir. Böylece Gökalp, dünya ve
co?rafi gerçeklere uygun bir millet tan?mlamas?na gitmektedir. Cumhuriyetin
kurucu iradesi taraf?ndan benimsenen Gökalp'in bu milliyet(çilik) yakla??m?,
ba?ta Birle?ik Amerika olmak üzere, ça?da? toplumlarda da varl?k ve
önemini devam ettirmektedir. Yer yer öne ç?kar?lan etniklik ve yerellikle,
ulus olgusu ve ulusla?ma bilincinin birbirinden çok farkl? ?eyler oldu?unun
32 Ziya Gökalp, Türkçülü?ün Esaslar?, Haz?rlayan: Mehmet Kaplan, ?stanbul, 1972, s. 11.
33 Gökalp, Türkle?mek ?slamla?mak Muas?rla?mak, s. 13; Koçer, a.g.e., s. 177.
34 Gökalp, a.g.e., s. 3.
35 Heyd, a.g.e., s. 154-155.
36 Gökalp, Türkle?mek ?slamla?mak Muas?rla?mak, s. 50-51.
aç?k olarak vurguland??? günümüzde; Gökalp'in ortaya koydu?u ulus tan?mlamas?n?n
geçerli?i daha iyi anla??l?r olmaktad?r.
Ziya Gökalp'in, ulus olman?n gereklerinden biri olarak belirtti?i din birli?i
ile dinda?l??a dayanan birlik birbirinden farkl?d?r ve zaten Gökalp; 'ümmet'
olarak tan?mlanan dinda?l?k birlikteli?ine de kar??d?r.37 Ona göre; din,
birbirinden farkl? co?rafyalarda, farkl? kültür dünyalar?nda ve de?i?ik toplumlarda
ayn? olabilir; ancak, millet olmak için din birlikteli?inden ba?ka
kültür ve dil birli?i de gerekmektedir ki; kültür birlikteli?i için ortak toplumsal
deneyimler, payla??mlar, duyu? ve dü?ünü?lere ihtiyaç vard?r.
Bu çerçevede; din dilinin de Türkçele?mesi gerekti?ini savunan Gökalp-
'in bu yakla??m?, Cumhuriyet'in kurulu?unu takip eden ilk onlu y?llarda bir
dönem ya?ama da geçmi?tir. Merkezi bir din hizmetleri idaresinin kurulmas?nda
(Diyanet ??leri Ba?kanl???) oldu?u gibi, birçok Cumhuriyet kurumunun
yan? s?ra, siyasal, kültürel ve dinsel uygulamalar?n ortaya ç?k???nda da
yine Gökalp'in etkilerinin oldu?u muhakkakt?r.38
Buradan hareketle, ikinci meclise de seçilen Ziya Gökalp ile Atatürk aras?nda
bir ili?ki yak?nl??? olmasa bile; dü?ünsel paralelliklerin ve payla??mlar?n
oldu?u aç?kt?r. Zira hastal???n?n ilerlemesi üzerine, masraflar? Devlet taraf?ndan
kar??lanmak üzere yurt d???nda tedavi olmas?n? öneren Atatürk-
'ten; tedavi masraflar?n? de?il, kendisinden sonra ailesine yard?m edilmesini
isteyen Gökalp'in bu iste?i, Atatürk'ün önerisi üzerine Meclis taraf?ndan ç?kar?lan
bir kanunla yerine getirilmi?tir.39
Yo?un bir ?ekilde kültür milliyetçili?i vurgusu yapan Gökalp, etnik milliyetçili?e/
?rkç?l??a kar?? bir dü?ünce yap?s?na sahip olmu?tur. Ona göre, toplumlar?n
karakterleri kal?t?msal de?il, kültür ve e?itim yoluyla ?ekillenmektedir.
Gökalp'in ?rkç?l??a kar?? olu?u, dü?ünsel ve sosyal gerçeklikle bir iç
içeli?e sahiptir.40 Gökalp bu yarg?ya, toplumlar?n, özellikle Türk toplumunun
yap?s?n? ve sosyal gerçekliklerini de?erlendirerek varm??t?r.
Ziya Gökalp'in Cumhuriyet ve demokrasi dü?üncelerinde de bir de?i?me
süreci söz konusudur. Padi?ah aleyhine yürüttü?ü söylemlerini me?rutiyetin
ilan?yla birlikte ask?ya alan Gökalp, sava? dönemlerinde de vatan ve dinin
selameti için Halife Sultana dualarda bulunmu?tur.41 Bununla birlikte Gökalp,
hiçbir zaman özgürlükçü ve halkç? tutumundan vazgeçmemi?tir. Onun
hemen her yaz? ve ?iirinin ana temas? vatan, ulus, hürriyet, Ulusun e?itimi
ve uyan??? üzerine olmu?tur.
Bir Türk Dü?ünürü Olarak Ziya Gökalp: Hayat?, Ki?ili?i ve Dü?ünce Yap?s?
37 Heyd, a.g.e., s. 54.
38 www.bilimarastirmavakfi.org/html2/yayinlar/cumhuriyetcilik.html, (12.11.2006).
39 Heyd, a.g.e., s. 27.
40 Heyd, a.g.e., s. 53-54.
41 Heyd, a.g.e., s. 140.
Ziya Gökalp dü?üncesinde, Türkçülük ayr? bir yere sahiptir. Zira, Gökalp'in
çal??malar? hep Türk toplumunun geçmi?i, günü (kendi dönemi) ve
gelece?i ile Türk dili ve Türk kültürü üzerinde yo?unla?m??t?r. Bu duygu ve
dü?üncelerle O, bilimsel, ahlaki, kültürel ve felsefi bir Türkçülük anlay???
ortaya koymu?tur.42
Gökalp'in 1908 y?l?ndan sonra Türk Milliyetçileri aras?na kat?lmas? ile
ulusçuluk bir sistem haline gelmi?tir. 18 y?l Türk toplumunun sosyal ve kültürel
yap?s? üzerine çal??an Gökalp, bu birikimini Genç kalemler dergisinde,
özellikle de 'Turan' ?iiri ile dile getirmi?tir. Bilimsel bir Türkçülük ortaya
koyan Gökalp, Türkçülü?ün Esaslar?'nda Türkçülü?ü "Türkçülük, Türk milletini
yükseltmektir" diye tarif etmi?tir.43 Ona göre Türkçülü?ün yak?n ve
uzak olmak üzere iki hedefi vard?r. Yak?n? 'O?uz ya da Türkmen Birli?i';
uza?? ise 'Turan'd?r.44 Türkçülü?ünün ülküsünü de 'Türkiyecilik', 'O?uzculuk
ya da Türkmencilik' ve 'Turanc?l?k' olarak üç ana bölüme ay?ran Gökalp,
Cumhuriyetin ilan?ndan sonra son ikisinden vazgeçmi? ve ülkünün 'Türkiyecilik'
oldu?unu belirtmi?tir. Türk toplumu için uygun gördü?ü Türkçülük
ise toplumsal Türkçülük olmu?tur. Onun Türkçülü?ünde, halka do?ru gitmek
ayr? bir öneme sahiptir. Halka hem ondan hars almak hem de medeniyet
götürmek için gidilir.45
Medeniyet-hars ayr?m? onun en dikkat çekici görü?lerinden birini olu?turur.
Hars, yani kültür, ona göre milli; medeniyet, yani; uygarl?k ise evrenseldir.
Uygarl???n kültürden sonra ve onun eseri oldu?unu savunan Gökalp,
Türkçülü?ün Esaslar?'nda kültürü olu?turan unsurlar? sekiz bölümde incelemi?tir.
Bunlar; dilde, estetikte, ahlakta, hukukta, dinde, ekonomide, siyasette
ve felsefede Türkçülüktür.46
Sonuç olarak, Ziya Gökalp, Türk dü?ünce, kültür ve siyaset tarihinin önemli
simalar?ndan biridir. ?mparatorluk sürecinden Ulus-Devlete geçi? döneminde
ya?ayan Gökalp'in, kar??la??lan sorunlar ve bunal?mlar?n da etkisiyle
Türk toplumu ve Türk kültürü üzerine ortaya koymu? oldu?u sosyolojik,
kültürel ve siyasal teori ve de?erlendirmeler bugün bile gerçekli?ini devam
ettirmektedir. Zira Gökalp'in birçok siyasal, dinsel ve kültürel dü?ünce ve
önerileri yeni kurulan Cumhuriyet ile birlikte ya?ama geçme olana?? bulmu?tur.
Gökalp'in bu toplumsal yakla??mlar? üzerinde Bat?l? alg?lar?n da etkili
oldu?u muhakkakt?r.
42 Ali Nüzhet, a.g.e., s. 120, 134.
43 Gökalp, Türkçülü?ün Esaslar?, s. 16.
44 Tuncay, a.g.e., s. 89.
45 Gökalp, Türkçülü?ün Esaslar?, s. 41-42; Ali Nüzhet, a.g.e., s. 134.
46 Gökalp, Türkçülü?ün Esaslar?, s. 113-188.
