SELAHATTİN PINAR BESTELERİNDE HİCAZ MAKAMININ İŞLENİŞİ VE ÇAĞDAŞI BESTEKARLARLA KARŞILAŞTIRILMASI
Oya LEVENDOĞLU-Nihal ŞENGÜN 01 Ocak 1970
Özet
Bu araştırma, XX. yüzyılın önemli bestecilerinden olan Selâhattin Pınar eserlerin-de ve çağdaşı bestekârlarda Hicâz makamının nasıl kullanıldığını ortaya çıkarmak, bu bes-tecinin dönemin diğer bestecilerinin eserleriyle benzer ve farklı taraflarını tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla, Aksak usulünde bestelenen toplam kırk sekiz eser “Bilgi-sayar Destekli Analiz Yöntemi” ile incelenerek “ses alanı”, “perdelerin kullanım sıklığı”, “süre değeri” ve “seyir analizi” bakımından geleneksel makam yapısına uygunlukları ve farklılıkları tespit edilmiştir. Araştırma büyük ölçüde istatistik sayım ve ölçümlere dayan-maktadır.
1. Giriş
Zaman içerisinde derin ve köklü bir geçmişe uzanan Türk Müziği makam-ları, yüzyıllar boyunca birtakım değişikliklere uğramışlardır. Makamların işlenişin-de meydana gelen değişimleri ortaya koymak için kuramsal tariflerinin yanı sıra o makamın uygulama alanındaki durumunu da tespit etmek gerekmektedir. Dönemin
bestecilik anlayışındaki değişimler, makamların kullanılış biçimini etkilemekte ve seyir özellikleri bakımından kuramsal tariflerin dışına çıkabilmektedir. Bu çalış-mada, Geleneksel Türk Sanat Müziği’nin önemli bestecilerinden olan ve eserlerin-deki farklı melodik uslubuyla dikkat çeken Selahattin Pınar’ın Hicaz makamındaki eserlerinde bu makamı işleyişi ve çağdaşı bestekarlarla karşılaştırılması ele alına-caktır. Hicaz makamının, Geleneksel Türk Sanat Müziği repertuarında en fazla kullanılan makam olması nedeniyle, bestecinin Hicaz makamını işleyiş biçimi ince-lenmiştir. Eserlerin tespitinde TRT sözlü eserler repertuarı temel kaynak olarak alınmıştır. Bu repertuarda Hicaz makamına ait 1625 eser bulunmakta ve eser sayı-sına göre Hicaz, birinci sırada yer almaktadır (Sağer, 1998; 8). Selahattin Pınar’ın eserlerinde kullanmayı tercih ettiği makam sıralamasında ise üçüncü sırayı alan Hicaz eserlerin sayısı 10’dur (Şengün, 2005; 6). Ancak, analizlerde homojen bir yapı elde edebilmek için aynı usulde bestelenmiş ve eser içerisinde usul geçkisi yapılmamış şarkı formundaki besteler kullanılmıştır. Bunun sonucunda bestecinin Aksak usulünde bestelenmiş üç eseri ile kendi dönemindeki bestecilere ait, bu özel-likleri taşıyan kırk beş eser, dizi, seyir, perdelerin kullanım sıklıkları, süre değerleri ve ses alanları bakımından analiz edilerek karşılaştırılmışlardır.
Eserlerin analizinde Prof. Dr. M. Cihat Can tarafından C++ bilgisayar di-linde geliştirilen ve bir müzikal istatistik analiz programı olan Alpharabius IV kul-lanılmıştır. Verilere ulaşmak için örneklemi oluşturan eserler, Coda Software’ın Finale 2003 adlı nota yazım programı kullanılarak yazılmış ve XML formatına dönüştürülmüştür. Daha sonra bu belgeler Alpharabius IV ile TXT formatına dö-nüştürülerek istatistik yazılımlara aktarılmış ve analizler bu şekilde sonuçlandırıl-mıştır. Çalışmada kullanılan Selahattin Pınar’a ve 20. yüzyıl bestecilerine ait eser-lerin listesi ise aşağıda sunulmuştur.
1. Bir Bahar Akşamı Rastladım Size Selahattin Pınar
2. Yalnız Onu Sevdim Selahattin Pınar
3. Yüzüm Gülse de Kızlar Selahattin Pınar
4. Açıldı Gül Figan Etmekte Bülbül Sadettin Kaynak
5. Açılırsın Güzelim Sadettin Kaynak
6. Ağla Gözlerim Ağla Sadettin Kaynak
7. Aksedip Rengi İzarın Musa Süreyya Bey
8. Akşam Dediler Koyda İ. B. Sürelsan
9. Aldandı Gönül Asım Bey
10. Aşk Mevsime Bakmaz Güzelim Alaeddin Yavaşça
11. Bana Her Yerde Senin Ruyi Melalin Bimen Şen
12. Bana Yardan Vazgeç Derler Sadettin Kaynak
13. Ben Gamlı Hazan Melahat Pars
14. Beni Canımdan Ayırdı Muzaffer İlkar
15. Beni Güldürmedin Alemde S. Z. Özbekkan
16. Benim Sevgim Böyle Adem Şahin
17. Benim Yarim Bezden Kilim Dokur Avni Anıl
18. Bilirim”Kalbini Leyla Saz
20. Bir Bir Geçiyor Sevgililer Şükrü Tunar
21. Bir Gül Gibisin Melahat Pars
22. Bir Gün Beni Ararsan A. Ulvi Baradan
23. Bırakıp Gittiğin Akşam Zeki Arif Ataergin
24. Boş Kalan Kalbimi Muzaffer İlkar
25. Çaldırıp Çalgıyı M.İ.Hakkı Bey
26. Çerkez Kızı Selahattin İnal
27. Ey Yarenler M N. Selçuk
28. Gönül Aylarca Şükrü Tunar
29. Görmedim Ömrümün Kadri Şençalar
30. Hastayı Yaşıyorum Hırant Kenkiloğlu
31. Haydi Kalk Gidelim Alaeddin Yavaşça
32. Her Zahm-ı Ciğer Suze Giriftzen Asım Bey
33. Hicran ü Elem Cevdet Çağla
34. İstemem Yakmasın Zeki Duygulu
35. Kanıp Aynadaki Güzelliğine Ferit Sıdal
36. Ne Günah Etse Alaeddin Yavaşça
37. Pencerenin Perdesini M. S. Ezgi
38. Saki Bu Fena Aleme r M. İsmail Hakkı Bey
39. Sazlar Çalınır Yesari Asım Arsoy
40. Sen Dağların Güleser’i Ferit Sıdal
41. Sen Gülersin Gül Gibi Alaeddin Yavaşça
42. Senelerden Beri Hasret Sadettin Kaynak
43. Seni Görmek İster Gönlüm Neveser Kökdeş
44. Seni Tefhim Ediyor Yesari Asım Arsoy
45. Sensiz Bir An Kasım İnaltekin
46. Uğruna Döktüğüm Gözyaşı Şükrü Tunar
47. Yeşillendi Yine Bağlar M. İ. Hakkı Bey
48. Zülfü Zertarına M. İ. . Hakkı Bey
2. Selahattin Pınar ve 20. Yüzyıl Bestecilerinde Hicaz Eserlerin Makamsal Analizi
Günümüzün rağbetle kullanılan makamlarından olan Hicaz makamının ta-rihsel geçmişine bakılacak olursa, Geleneksel Türk Sanat Müziği makamları içeri-sinde kökleri XIII. yüzyıla kadar uzanan en eski makamlardan biri olduğu görülür (Levendoğlu, 2002). Safiyuddin’in Kitabu’l Edvar’ında oniki makamdan biri ola-rak tarifi verilen Hicaz’ın XIII. yüzyıldan günümüze kadar uzanan bütün nazariyat kitaplarında adı anılarak tarifi verilmiştir. Bugün yaygın olarak kullanılan Arel
nazariyatına göre ise Hicaz makamı inici- çıkıcı bir seyre sahip olup dizisi aşağıda-ki gibidir (Özkan, 1987; 140).
Türk müziğinin makamsal yapısında, perdelerin durumları ve kullanım sık-lıkları büyük önem taşımakta, makamın kimliğinde belirleyici bir rol oynamakta-dır. Dolayısıyla bir Türk Müziği eserinin analizini yaparken, eserdeki perdelerin kullanım sıklıklarını tespit etmek ve eserin ağırlıklı dizisini belirlemek uygulanma-sı gereken ilk aşama olmaktadır. Bu araştırmada, Selahattin Pınar’ın üç Hicaz ese-rinde kullanılan perdelerin kullanım sıklıkları, süre değerleri, ses alanı ve seyir özelliği incelenerek bulunan sonuçlar kendi dönemindeki bestecilerin eserlerinden elde edilen sonuçlarla karşılaştırılmıştır. Ayrıca bu sonuçların geleneksel yapıya ne denli uyduğu konusu tartışılmıştır.
Yukarıda dizisi verilen bu makamın, 20. yüzyıl bestecilerinde ve dönemin önemli bestecilerinden biri olan Selahattin Pınar’daki işlenme şekli ise yapılan analizler doğrultusunda aşağıda sunulmuştur.
Selâhattin Pınar’ın eserlerinde kullanılan dizi genişliği Irâk perdesinden Tiz Nevâ perdesine kadar uzanmaktadır. Karşılaştırma grubu eserlerinde kullanılan dizi ise Yegâh perdesinden Tiz Hüseynî perdesine kadar uzanmaktadır. Yegâh, Hüseynî Aşirân, Acem Aşirân, Nim Zirgüle, Çargâh, Hicâz, Tiz Hüseynî perdeleri Selâhattin Pınar’ın eserlerinde kullanılmayıp, karşılaştırma grubu eserlerinde kul-lanılmıştır. Tablo 2.1 de bestecinin kullanmadığı perdeler gri renk ile belirtilmiştir. Belirtilen bu perdelerin karşılaştırma grubu eserlerinde kullanım sıklığı açısından en fazla % 0,05’lik bir oranla kullanıldığı, süre değerleri açısından incelendiğinde ise en fazla % 0,06’lık gibi düşük bir oranla kullanıldığı Şekil 2.3 ve Şekil 2.4 gra-fiklerinde gösterilmiştir.
Elde edilen istatistik sonuçlara göre her iki grubun da ana dizi içerisinde Nevâ, Hüseynî, Nim Hicâz, Dik Kürdî perdelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu perdelerin aynı zamanda Hicâz makamının asma karar perdeleri olması, makamın genel karakteri ile eserlerin uyumlu olduğunu göstermektedir.
Selâhattin Pınar’ın üç Hicâz eserinde kullanılan perdeler pestten tize doğ-ru; Irâk, Rast, Dügâh, Kürdî, Dik Kürdî, Segâh, Bûselik, Nim Hicâz, Nevâ, Hüsey-nî, Acem (Mi diyez), Acem, Dik Acem, Eviç, Gerdâniye, Nim Şehnâz, Muhayyer, Sünbüle, Dik Sünbüle, Tiz Segâh, Tiz Bûselik, Tiz Çargâh, Tiz Nim Hicâz ve Tiz
Nevâ’dır. Aşağıda Selâhattin Pınar’ın üç Hicâz eserinde kullandığı perdeler gö-rülmektedir.
Selâhattin Pınar’ın Eserlerinde Kullanılan Perdeler
Karşılaştırma grubu eserlerinde kullanılan perdeler ise sırasıyla; Yegâh, Hüseynî Aşiran, Acem Aşiran, Irâk, Rast, Nim Zirgüle, Dügâh, Kürdî, Dik Kürdî, Segâh, Bûselik, Çargâh, Nim Hicâz, Hicâz, Nevâ, Hüseynî, Acem (mi diyez), Acem, Dik Acem, Eviç, Gerdâniye, Nim Şehnâz, Muhayyer, Sünbüle, Dik Sünbüle, Tiz Segâh, Tiz Bûselik, Tiz Çargâh, Tiz Nim Hicâz, Tiz Nevâ ve Tiz Hüseynî perdeleridir.
Aşağıda, karşılaştırma grubu eserlerinde kullanılan perdeler yer almaktadır.
Karşılaştırma Grubu Eserlerinde Kullanılan Perdeler
