TİMUR’UN BUGÜNKÜ SINIRLARIMIZDA BİZZAT UĞRADIĞI YERLER
Gürsoy Solmaz 01 Ocak 1970
Stratejik öneme haiz yerler geçmişte olduğu gibi bugün de aynı öneme sahiptir.Bu merakla büyük bir imparatorluk kurmuş olan Timur’un bugünkü sınırlarımız içerisinde yer alan yörelere yaptığı seferler esnasında bizzat uğradığı yerler tespit edilmeye çalışılmıştır.
Hicri 788(1386)yılındaki ilk Yakın-Doğu seferi esnasında Nahcivan yanında (Irak Selçuklu Veziri) Ziyaülmülk-Köprüsünü geçen Timur,Iğdır’ın kuzey-batısında ve Kağızman’ın doğusundaki Sürmeli Kalesi’ni almış ve kalenin Tuman/Tutan adlı hakimini esir etmişti.Bu olayı müteakip oradan göç ederek Kars Kale ve Hisarın’na gelip bunun da etraf ve civarını alan Timur,Kars Kalesi valisi olan Firuzbaht’ı itaate alıp,Kars’tan göç ederek Akbuğra mevkiinin yukarısına geldi.Kar ve yağmur mevsimi olduğundan buradan da ayrılıp Kitu -Zerşat-Çıldır-Akılkelek yoluyla Tiflis’e gitti.
Yukarıda arz ettiğimiz olay 1386 yılında başlayıp 1388 yılında sona eren “ Timur’un Üç Yıllık Seferi” esnasında meydana gelmiştir.
Timur’un ilk defa girdiği Sürmeli Çukuru ve kalesine Osman Gazi’nin atası Ertuğrul Gazi ve kardeşleri de uğrayıp bir süre kalmışlardır..
Tiflis’e giderek burada Gürcüler ve Altınordu’lu Toktamış’ın askerleriyle uğraşan Timur, kışı Karabağ’da geçirerek 1387(h.789) yılı baharında Nahcivan’dan hareketle kendisine itaat etmeyen Kara Koyunlular’ın üzerine yürümüştü.(Böylece bugünkü sınırlarımızı ikinci defa geçen) Timur hacı kafileleri ve ticaret kervanlarına saldıran Karakoyunlu Kara Mehmed’i yakalamak için (İlhanlı Argun Han’ın Ağrıdağ Bölgesindeki korusu:) Korug-Argun’a gelip,tevabiin ve ağırlığın Aladağ (Ağrıdağ) da durmalarını emretti; ve kendisi oradan askerleriyle hareketle Aydın Kalesi’de denilen Beyazıd (:bugünki Doğu Beyazıd)’ı ele geçirdikten sonra Kara Mehmed’in oğullarından Mısır Hoca’nın elinde bulunan (Erzurum’un güney-doğusundaki) Avnik Kalesi’ne erişti.Timur bu kalenin zaptına girişmeyerek Avnik önünden hızla Erzurum’a varıp bu şehri aynı günde (1 Temmuz 1387) aldıktan sonra Ab-ı Cabakcur’a (şimdi: Bingöl ili merkezi Çabakcur’dan geçip sağdan Murat Nehri’ne karışan suya) gelip indi.Burada Erzincan idarecisi Taharten’in elçisini kabul ederek,oradan Muş sahasına teveccüh ile vilayeti ele geçirerek Ahlat’a geldi. Buradan a Erciş ve Malazgirt’e gitmiştir. Ahlat’ı ve sonra Adilcevaz’ı zapt eden Timur,ağırlığın bulunduğu Aladağ’a yönelmiş ve burada Abaka Sarayı çayırlığında biraz oturduktan sonra,yeniden Van Gölü havzasına inerek,Van şehrini almış ve 1387 güzünde İran’a dönmüştür Fakat Timur ordusuyla çekildikten sonra Kara Mehmed yine ülkesine sahip olup,Timur’un koyduğu
Koruyuculardan geri aldı…
“Timur’un Beş Yıllık Seferi” diye anılan 1392-1397 yılları arasında Timur 1393 Ağustos ayı’nda gelip Bağdat kapılarına dayandı.Bağdat’ı ele geçirdikten sonra kuzeye doğru harekete geçerek Tekrit’e geldi.Burada Erzincan Emiri, Karamanoğlu, Dulgadıroğlu, Karakoyunlu ve Akkayunlu beyleri ile Sivas-Kayseri hakimi Kadı Burhanettin’e haber göndererek itaat etmelerini isteyerek ayrıca Memlük Sultanı Barkuk’a da kalabalık bir elçi heyeti gönderdi.Fakat Timur gelecek cevapları beklemeden harekatına devam ederek Güney Doğu Anadolu’ya girmiş,Musul’dan Resul’ayn (:Irak’ta)’a, oradan da şimdiki güney sınırlarımıza girerek Mardin’e gelmişti. Mardin sultanını esir alıp, zapt etmiş sonra Diyarbakır’ı yağmalayarak yaklaşık 10 bin kişiyi de öldürerek Beşari, Karaca Kala’yı da itaate alarak oradan Aladağ tarafına gitmeye karar veren Timur, Aladağ (Van kuzeyi) Meyyaffarikin, Batman ve Aşma ve Sivas yolundan Muş sahrasına gitti.14 Recep 796/15 Mayıs 1394 de Muş sahrasına indi.Emir Timur oradan göç ederek Ahlat tarafına gidip 2 Haziran 1394 yılında burada av yaptı ve Alıncak Kalesi’ne yönelerek, yolda Aydın Kale (Doğu Beyazıd) ve hisarına, oradan da şimdi Ermenistan sınırında kalan Üç Kilise/Eçmiyazin’ye gitti…
Bu sırada Avnik Kalesi (şimdi:Erzurum Köprüköy’e bağlı köy)’ne doğru yola çıkan Emirzade Mehmed’e yardım için geri dönen Timur,Eleşkirt yoluyla Avnik’e gelip önce sağlamlığı ve alınmazlığıyla ünlü iki kale olan Micingert(şimdi::Sarıkamış’a bağlı İnkaya köyü) ile Erciş’i alıp,o bölgede bulunan diğer birkaç kaleyi fethedip sonra da 43 gün süren bir muharebeden sonra 31 Temmuz 1394’te Avnik Kalesi’ni alarak,burada 5 gün toy yaparak Gürcistan’a gitmek için Aladağ ormanına doğru yola çıktı.O sahralarda ava çıkarak birçok
dağ keçisi ve koç vurdu.Tekrar ılgar ederek vilayetleri itaat altına aldıktan sonra kalan ağırlıkları göç ettirerek Kars’a nazil oldu(26 Ağustos 1394) Burada bir şenlik yaptırdıktan sonra Çıldır-Bingölleri (şimdi sınırlarımız dışında) yaylağından 15 Eylül 1394 de geçerek Tiflis’e vardı.
Bilahare Hindistan seferini yaparak,h 802 (1399-1400) yılında Azerbaycan’a geri dönen Timur, Karakoyunlu Kara Yusuf’un Calayırlı Sultan Ahmed’le Yıldırım Beyazıd’a sığınması üzerine Osmanlılar’a karşı tavır alarak, Anadolu topraklarına girmeye vesile buldu. 1399/1400 kışını Azerbaycan’daki Karabağ’da geçiren Timur,1400 yılı baharında Gürcüler’İn Mecusilerden bir taifenin Panaskert(Erzurum’un Olur ilçesi) de olduğunu duyunca birkaç gece yürüyüşü ile (Penek,Panaskert,Ardanuç,Oltu bölgelerinden giderek) Tanrı’nın inayeti sayesinde beş günde onların 7 kalesini zapt etti.Oradan da (Oltu üzerinden Pasın’a) muzaffer dönerek Aras nehri üzerine kurulu Çoban Köprüsü üzerinden geçip, Avnik’te ağırlıklarının bulunduğu yere erişti.Burada zevk ve sefa ile vakit geçirerek etraftaki meliklerin arz-ı ubudiyetlerini kabul etti.
Avnik’ten ayrılıp Pasinlerden hareketle Erzurum’a giren Timur,Erzurum ve Erzincan yaylalarından “ ora alınırsa Mısır, Suriye ve Rum ülkelerinin tamamı alınır” dediği Sivas şehrine geldi. Sivas’ı harap eden Timur,askerlerinin atlarını çalan Abulistan(Elbistan) vilayetine yöneldi.Oradan da Kahta ve civarındaki kaleleri aldırıp,Malatya’ya,oradan Hısn-ı Mansur’dan ilerleyerek Behisni(Besni) kalesine yürüdü.Buradan da Antep taraflarına doğru yola revan olarak Halep’e geçti. Şam’ı alarak oradan Halep’e,oradan da tekrar Urfa’ya döndü.Urfa’dan da göç ile Mardin şehrine geldi.Buradan Musul ve Bağdat’ı ele geçirip,Tebriz üzerinden Karabağ’a gelip 1401/1402 kışını burada geçirdi.Buraya kadar gelen Yıldırım’ın elçisine Kara Yusuf’un öldürülmesini veya Osmanlı topraklarından sürülmesini söyledi.1402 baharında da,bu olmayacak işi bahane ederek Yıldırım’ın üzerine yürüdü.Yolda Kars-Erzurum yaylalarından geçti.Bu sırada Tortum Kalesi’ni 5 günde zapettirerek oradan Erzurum sonra Erzincan’a giderek nazil oldu.Metanet ve hasenatıyla meşhur Kemah Kalesi’ni zapt edip buraya geldi.Burayı Erzincan valisi Taharten’e verip,Rum diyarına müteveccihen hareketle o memleketleri ele geçirmeyi karalaştırdı.Bundan sonra ordunun Sivas sahrasında geçit resmi yapmasını emretti. Havik Kalesi’nin fethini emrederek Sivas’tan hareketle beş merhalede (6 günde) Kayseri’ye geldi.Sultan Yıldırım Beyazıd,Timur’un Tokat yolundan Ankara üzerine geldiğini haber alınca Tokat’a geldi.Fakat Timur, Kayseri’den yola çıkıp Kızılırmak kıyısını takip ederek Kırşehir havalisine geldi.Diğer bir deyişle Kayseri’den üç menzil gidip dördüncü günü Çukiğ (Çubuk)’a geldi.Sonra Sivas’tan hareketinin on-ikinci günü Engürüyye(Ankara) kalesini kuşatıp,Yıldırım Beyazıt ile 28 Temmuz 1402 de Çubuk-Ovası’nda savaş yaparak galip geldi.Engürü’den hareketle 6 merhalede Sivrihisar’a geçti.Buradanda üç günde Gazi Seyyid’e gidip, Karahisar’dan geçerek Kütahya’ya indi. Yazı burada geçirip etrafı yağma ve istila ettiren Timur bu olaylar esnasında Emirzâde Muhammed’e Bursa’yı idare etme emrini verdi.
Bu arada Akşehir,Konya ve Aydın’ı da zapettirerek- ki 1402 kışını Aydın’da geçirmiştir. Kütahya’dan Domaniç tarafına teveccüh etti. Burada iken Bursa’nın ganimetleri kendisine sunuldu.Domaniç’ten Traşlığ ve oradan Saranyos’a oradan da Tığırtaş’a ve sonra da Balah’a vasıl oldu.Burada bir müddet konaklayarak Yıldırım Beyazıd’ın oğlu Süleyman’ın elçisini kabul eden Timur daha sonra Ayasluğ (Selçuk)’a sonra Donguzluğ(Denizli)’a geldi.Burası Timur’un çok hoşuna gitti.Oradan da hareketle üç yerde konak vererek Güzelhisar’a geldi.Burada birkaç gün konakladı.Buradan Ayasluğ (Selçuk)’a ve Tire şehrine geldi.Birkaç gün de burada kaldı.BU sırada İzmir Kalesi’nden bahsedilip buranın Efrenc’in ileri gelenlerinin merkezi bulunduğu söylenince Timur,onları İslâm’a davet etti.Fakat onlar red cevabı verdiler.Üstelik İzmir Kalesi’nin sahibi komşu şehir ve adalardan kuvvet toplayıp karşı koymak istedi.
Bu fasılada Timur kışlaktan kalkıp Hamid-ili(İsparta)’ne müteveccih olup ağırlığını şehre göndermiş idi. Sebebi ise İzmir Kalesi’ni kış mevsiminde Frenklerin elinden almak gayesiydi. Bu yüzden Emir Timur bütün askerlerini harekete geçirip hiç durmadan kaleyi ele geçirmelerini emretti.(1 Aralık 1402) 15 günlük kuşatmadan sonra galip gelen yine Timur oldu
Emir Timur, bu fetihten sonra Foça Kalesi’nin alınmasını emretti.Emirzâde Muhammed Sultan emri yerine getirdi.Bu sırada Sakız şehri hâkimi Sete de Timur’a tabiiliğini bildirdi.Bundan sonra Timur bir ay kaldığı Ayasluğ(Selçuk)’dan hareketle on yerde konak vererek Sultanhisar’a vasıl oldu.Buradan Milas yolu ile Uluborlığ(Uluborlu) kalesine doğru yola revan oldu.Buranın kalesini yerle bir edip Eğridür (Eğridir) ve Nis Kalesine (Nis: Eğridir gölünde ada.Bugün de Nis veya Yeşilada diye anılır) yürüdü.Böylece bir günde üç kale zapt edildi. Ve Timur,Beyazıd ile oğlu Musa’nın bulunduğu ordugâha döndü..Konya’da bir süre kalıp,oğlu Şahruh’un ve torunu Hüseyin Şah’ın hazırlattığı parlak şenlik hoşuna gitti.Bu şehirde iken beyliklerini.kendilerine geri vermiş olduğu Germiyan ve Karaman beyleri gelip bağlılıklarını bir kere daha belirttiler.
Bundan sonra Timur,Akşehir’e giderken yolda Yıldırım Beyazıd’ın öldüğü haberini aldı.( ) ( 7 Mart 1403) Akşehir’de Yıldırım’ın cenazesiyle ziyadesiyle ilgilendi.Bu olaydan birkaç gün sonra da Emir-zâde Muhammed Sultan öldü.
Bilahare Timur,Akşehir’den Amasya’ya yakın Kayseri tarafına doğru gitti.
Timur 1403 baharında Doğu’ya dönüşünde Sultaniye’de bulunan ailesine haber göndererek Avnik Kalesi’ne gelmelerini istedi.Orada buluşarak Emirzâde Muhammed Sultan için hayır ve hasenatta bulundu.Buradan Gürcistan’a gitmeye karar veren Timur,Kars arazisine girerek şehzâdeleri ve emirlerine hitaben bir konuşma yaptı.Birkaç göçten sonra Emir, Berts Kalesi’ne geldi.
İzmir’i aldıktan sonra kışı Anadolu’da geçiren Timur 1403–1404 kışını da son olarak Karabağ’da geçirerek buradan 1404 Mart ayı sonlarında hareketle Semerkand’a döndü.10 Ocak 1405 günü 69 yaşında Otrar’da öldü…
Bugünkü sınırlarımız içerisinde kalan topraklara ilk defa 1386 yılında giren Timur,1387.1393.1394.1400 ve 1402 yıllarında sınırlarımızı son olarak terk ettiği 1404 baharına kadar altı defa bugünkü devlet sınırlarımıza giriş yapmıştır. Zaten yukarıdan beri saydıklarımız da Timur’un bu seferleri sırasında uğradığı yerleri tespit ve zikirden başka şey değildir.
-------------------------------------------------------------------------------
KAYNAKÇA
Aziz B.Erdeşir-i Esterabadi,Bezm-u Rezm, çvr.Mürsel Öztürk,Ankara 1990, .
Doğuştan Günümüze Kadar Büyük İslam Tarihi,c.IX,
Faruk Sümer Karakoyunlular,
Hoca Sadettin Efendi,Tacü’t Tevarih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu,Ankara 1992,c I,
İsmail Aka, Timur ve Devleti,Ankara 1991
Joseph von Hammer, Osmanlı Tarihi (çvr:Mehmet Ata;bugünki dille yazan Abdülkadir Karahan,) İstanbul 1990
M.Fahrettin Kırzıoğlu,Kars Tarihi,İstanbul 1953
Nizamüddin Şami,Zafername (çev.Necati Lugal)Ankara 1987,
Solak-Zâde,Solak-Zâde Tarihi,Haz. Vahit Çubuk,Ankara 1989,c.I,
Şeref ud-din Yezdi,Zafername,Kalkuta 1887,c I
