HÂRÛNÜRREŞÎD
01 Ocak 1970
Ebû Ca'fer Hârûn er-Reşîd b. Muhammed el-Mehdî-Billâh b. Abdillâh el-Mansûr (ö. 193/809)
Abbasî halifesi (786-809).
Yaygın görüşe göre Muharrem 149'da (Şubat-Mart 766) veya 30 Zilhicce 145'te (20 Mart 763) Rey'de doğdu. Babası Halife Mehdî-Billâh. annesi Hayzürân bint Atâ olup Hz. Abbas'ın yedinci göbekten torunudur. Küçük yaştan itibaren sarayda iyi bir eğitim görerek büyüdü. Müreb-bisi, muhtemelen oğlu Fazl ile sütkardeşi olmasından dolayı baba diye hitap ettiği İran asıllı Yahya b. Hâlid el-Bermekî idi. Hamza b. Habîb ez-Zeyyât'tan Kur-'ân-ı Kerîm. Ali b. Hamza el-KisaTden nahiv ve fıkıh, Mufaddal ed-Dabbrden edebiyat. İmam Mâlik'ten hadis ve fıkıh okudu. Ayrıca Basra'da Hatîl b. Ahmed el-Fe-râhîdTnin derslerine devam etti. Hocalarından on dört yaşına kadar düzenli bir şekilde ders alan Hârûn ürreşîd daha sonra da ilimden kopmadı.
Hârûn genç bir delikanlı iken 163 (779-80) ve 165 (781-82) yıllarında Bizanslılar'a karşı düzenlenen iki seferde Yahya b. Hâlid el-Bermekî. Abdülmelik b. Sâtih, îsâ b. Mûsâ ve Hasan b. Kahtabe gibi ünlü kumandan ve devlet adamlarının da yer aldığı orduyu sevk ve idare etti. Bu seferlerin sonunda Semâlû ve Dülûk dahil birçok kale ele geçirildi ve İstanbul Boğazının doğu yakasındaki Khalkedon'a (Kadıköy) kadar varılıp Bizanslılar her yıl 90.000 dinar vergi vermek şartıyla barış yapmak zorunda bırakıldı. Bu başarıları üzerine 166'da (782-83) babası tarafından "Reşîd" lakabı verilerek kardeşi Mûsâ el-Hâdî'den sonra halife olmak kaydıyla veliaht tayin edildi. Mehdî-Billâh. daha sonra Musa'nın yerine onu birinci veliaht yapmak istediyse de bu isteğini ger-çekleştiremeden 169'da (785) öldü. Bunun üzerine Hârûnürreşîd. babasının Ölümünü ve kardeşi Mûsâ el-Hâdî'ye biat edildiğini bildiren mektuplar yazıp her tarafa göndererek devlet içinde bir karışıklık meydana gelmesini önledi. Bu sırada Mûsâ Cürcân'da ayaklanan isyancılarla savaşmaktaydı. Ancak Mûsâ el-Hâdî idareyi ele alınca kardeşi Harun'un yerine henüz bulûğa ermemiş olan oğlu Ca'-fer'i veliaht tayin etmek istedi; bunu kabul etmeyen Harun'u da hapse attırdı. Yahya el-Bermekî kendisini bundan vazgeçirmeye çalıştıysa da başaramadı. Fakat annesi Hayzürân tarafından zehirlendiği ileri sürülen HâdTnin hilâfeti kısa sürdü ve yerine resmî veliaht olan Hârûnürreşîd geçti (170/786). Hârûnürreşîd'in İlk icraatı, kâtibi ve mürebbisi Yahya el-Ber-mekTyi geniş yetkilerle vezir tayin etmek oldu. Bununla birlikte devlet işlerinde annesine de danışılmasını istemiş ve böylece onu eski itibarlı günlerine tekrar kavuşturmuştur.
Hârûnürreşîd, İslâm devletiyle Bizans İmparatorluğu arasında müstahkem kalelerle takviye edilmiş bir sınır bölgesi oluşturmak istedi. Bu amaçla Mansûr devrinden itibaren çok büyüyen Cündikınnesrin'i. merkezi Menbic olmak üzere Cündilavâsım veya kısaca Avâsım adıyla müstakil bir bölge haline getirdi. Bizans-lılar'ın Tarsus'u ele geçirip burada bir kale inşa etmek istediklerini öğrenince 171'-de (787-88) Herseme b. A'yen kumandasında bir ordu göndererek şehrin yeniden imarını ve tahkimini emretti; ertesi yıl da buraya yeni yerleşmeler oldu. Hârûnürreşîd. Özellikle Bizans'la yapılan mücadelelerde ve sahillerin savunmasında büyük yararlıklar gösteren donanmanın güçlenmesine önem verdi. Nitekim güçlenen donanma 174 (790-91) yılında Kıbrıs ve Girit'İ vurmuş ve Antalya açıklarında karşısına çıkan Bizans donanmasını mağlûp edip kumandanını esir almıştır.
Hârûnürreşîd. hilâfetinin başlarında daha önceki yıllardan intikal eden bazı iç meselelerle uğraşmak zorunda kaldı. Hâ-dî döneminde isyan eden Ali evlâdından Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali Fah Savaşı'n-da öldürülürken (169/786) bu savaştan kurtulmayı başaran aynı aileden Yahya b. Abdullah Deylem'e, İdrîs b. Abdullah ise Kuzey Afrika'ya kaçmıştı. Hârûnürreşîd'in hilâfete geçince Ali evlâdına karşı aldığı tedbirler onları rahatsız etti ve Yahya b. Abdullah 176 (792-93) yılında ayaklandı (İbn Kesir, X. 167-170). Çok sayıda insan kendisine katıldı; hatta bunlar arasında Taberistan dışındaki bölgelerden gelenler de vardı. Hârûn. Vezir Yahya el-BermekTnin oğlu Fazl'ı 50.000 askerle Deylem üzerine gönderdi. FazI, Yahya b. Abdullah'ı isyandan vazgeçirdi ve Yahya bizzat halifenin el yazısı ve mührünü taşıyan bir emanla teslim olmayı kabul etti. Hârûnürreşîd onu kısa bir müddet hapiste tuttuktan sonra serbest bıraktı; ayrıca kendisine 100.000 dinar verdi.
Fah Savaşı'ndan sonra Kuzey Afrika'ya giden İdrîs b. Abdullah el-Mağribü'l-ak-sâ'ya yerleşti ve burada etrafına topladığı Berberîler'le devlete baş kaldırdı. Hârûnürreşîd, bölgenin uzak olması sebebiyle İdris'in üzerine ordu göndermek yerine onu, Abbâsîler'e isyan ederek kendisine sığınmış gibi görünen Süleyman b. Cerîr adlı adamına zehirletti. Ancak İd-rîs'in ölümüyle Berberilerin bağımsızlık istekleri sona ermedi; onun hamile cariyesinin doğum yapmasını beklediler ve doğan çocuğa babasının adını vererek İd-risîler Devleti'ni kurdular. Ayrıca İfrîkıye'-de sık sık vali değiştirilmesi ve 177'de (793-94) tayin edilen Fazl b. Ravh el-Mü-heilebrnin sert tutumu sebebiyle isyan çıktı ve Fazl isyancılarla yaptığı savaşta öldü; ancak Herseme b. A*yen'in valiliğe getirilmesiyle sükûnet sağlandı. Herse-me'nln Filistin valiliğine nakledilmesi üzerine yerine getirilen Muhammed b. Mu-kâtil el-AkkTnin kötü yönetimi halkı yeniden isyana yöneltti ve Akkî görevden alınarak hapsedildi; yerine de İbrahim b. Ağleb et-Temîmî gönderildi (Belâzürî, s. 335). Çok geçmeden Hârûnürreşîd, yılda 40.000 dinar vergi vermek şartıyla İbrahim b. Ağleb'e. valileri tayin etme yetkisini de elinde tutacak şekilde iktidarının babadan oğula geçmesi ayrıcalığını tanıdı. Böylece halifelik topraklarında iç işlerinde serbest bir hanedan kurulmuş oldu {bk.AĞLEBÎLER). Aslında halifenin takip ettiği bu siyaset, Berberîler'in Mısır yönünde bir saldırı yapmalarını engellemeyi amaçlamaktaydı.
Hârûnürreşîd zamanındaki iç olaylardan biri de 176'da (792-93) Havran'da Ni-zârî ve Yemânî kabileleri arasında meydana gelen çatışmadır. Hârûnürreşîd onlara karşı yumuşak bir siyaset takip ederek aralarını bulup barıştırdı. Ancak çatışma birkaç yıl sonra yeniden alevlendi. Bunun üzerine Hârûnürreşîd, meselenin halli için Ca'fer b. Yahya el-Bermekî kumandasında bir ordu gönderdi ve Ca'fer halkın elindeki bütün savaş araçlarını toplayarak karışıklığı bastırmayı başardı (180/796). Haricîler. 178'de (794-95) Vte-lîd b. Tarif eş-Şârînin başkanlığında isyan ederek el-Cezîre bölgesini idareleri altına aldılar. Birkaç defa üzerine gönderilen kuvvetleri yenen Velîd, nihayet devrin ünlü kumandanlarından Yezîd b. Mez-yed eş-Şeybânî tarafından mağlûp edilerek öldürüldü (179/795). Haricîler, aynı yıl İçerisinde Kirman'da bu defa Hamza b. Abdullah eş-Şârî'nin liderliğinde baş kaldırdılar ve önce Herat'a, ardından Sîstan'a hâkim olarak otoritelerini Fars'a kadar yaydılar. Hârûnürreşîd bu isyanı bastıramamıştır. Onun hilâfetine kadar herhangi bir kanşıkHt görülmeyen Uman*-da da îsâ b. Cafer'in vali olarak tayininden sonra kendisiyle birlikte giden Basra-lılar'ın halkın malına ve ırzına sataşmaları ve eğlenceye dalmaları yerli halkı İsyan ettirdi (Belâzürî. s. 111-112). 180 (796) yılında Hârûnürreşîd oğlu Emîn'İ Bağdat'ta vekil bırakarak Rakka'ya gitti ve burada bir saray yaptırdı. Aynı yıl. kırmızı elbiseler giyen 0e bunun için kendilerine Muhammere denilen bir grup zındık Cürcân'da isyan etti. Ayaklanma şehir nâibince bastırıldı ve elebaşıları öldürüldü; ancak bir yıl sonra tekrar ayaklandılar ve Cürcân'a hâkim oklular.
Hârûnürreşîd Bizans İmparatortuğu'-na karşı daha önce başlatılmış olan seferleri devam ettirmiştir. 181'de (797) bizzat yönettiği orduyla Safsâf Kalesi'ni aldı: kumandanlarından Abdülmeiik b. Salih Ankara'ya kadar ilerledi. İmparatoriçe İrene banş isteğinde bulundu ve Hârûnürreşîd. Hazarİar'ın İrmîniye-Azerbaycan sınırından saldırmalannı da göz önünde tutarak bu isteği kabul etti (798). ancak I. Nİkephoros'un imparator olmasıyla antlaşma bozuldu (802) Hârûnürreşîd. 187(803) ve 190 (806) yıllarında büyük bir orduyla Bizans topraklarına girdi. 190 yılındaki seferde Herakleia (Ereğli), Iconium (Konya). Tyana (Tuvâ-ne, Niğde) ele geçirildi ve Nİkephoros'un banş isteği, hem kendi hem de oğlu adına cizye vermesi şartıyla kabul edildi.
187 (803) yılında Hârûnürreşîd ile Ber-mekîlerln arası açıldı ve Cafer öldürülürken Yahya ile Fazl hapse atıldı (bk. BER-mekiler) Ancak Hârûnürreşîd. bu olayı takip eden halifeliğinin son altı yılında onların yokluğunu daima hissetmiş, hatta Yahya el-Bermekrye hapiste iken dahi akıl danıştığı olmuştur. Nitekim bu dönemde Horasan'da da birtakım karışıklıklar meydana geldi. Buraya vali olarak tayin edilen Ali b. îsâ b. Mânân müstebit bir idare kurdu ve halka zulüm yaptı. Şikâyetler üzerine Hârûnürreşîd onu te'dib için bizzat Rey"e kadar gitti (189/805). Ancak rivayete göre halifeye ve saray erkânına çok kıymetli hediyeler sunan vali yerinde kaldı ve bunlar Bağdat'a dönünce zulmünü sürdürdü. Ati b. İsa'nın valiliği sırasında bölgede meydana gelen önemli bir olay da Râfi" b. Leys'in isyanıdır. İsyanın son derece tehlikeli bir hal alması üzerine halife yanına iki oğlu Me'mûn ve Salih'i alarak sefere çıktı (192/808) Tûs şehrine varınca hastalandı; 3 Cemâziyelâhir 193'te (24 Mart 809) burada vefat etti ve aynı yerde toprağa verildi.
Hârûnürreşîd mûsikiyi severdi: sohbet meclislerini Enûşirvân ve Erdeşîr'i örnek alarak belli bir düzene koymuş, sazende ve hanendeleri derecelerine göre sınıflandırmıştı {Câhiz, s- 37-38). Sohbet meclisleri sâhibü's-sitâre tarafından yönetilirdi. Sarkılan genellikle perde arkasından dinleyen Hârûnürreşîd mûsiki sanatına özel bir önem vermiştir. İbn Haldun, Ebü'l-Ferec d-İsfahânîye ait el-Eğânî adlı eserin esasını, şarkıcılarının onun için seçmiş olduktan 100 melodinin oluşturduğundan söz eder {Mukaddime, II. 1333). Edebiyata ilgi duyan Hârûnürreşîd beğendiği şiirleri büyük bahşişlerle ödüllendirir, şair ve âlimleri himaye ederdi. Birçok şiir ve Özdeyişi ezbere bilirdi: kendisinin de güzel şiirleri vardı (bk. Cebrail Süleyman Cebbûr, s. 110-116}- Hitabeti ve ses tonu düzgündü. Karakter olarak duygulu bir yapıya sahipti. Maskarası İbn Ebû Meryem'in şaka ve nükteleriyle güler, bazan bir şiirin veya yaptığı bir hatanın etkisiyle uzun zaman mahzun olur ve ağlardı. Câhiz onun karakterini anlatırken başkalarında görülmeyecek şekilde şaka ve ciddiyeti bir arada sergilediğini söyler.
Mühründe "el-azametü ve'l-kudretü lillâh" yazılıydı; bir rivayete göre de "kün maallâhi alâ hazer" ibaresi yer alıyordu (Kalkaşendî.Me>âşirti7-(nâfo 1, 193). Kaynaklar tarafından hakkında, "Çok hacca gider ve çok cihad ederdi" şeklinde bilgi verilen Hârûnurreşîd'in dindar bir insan olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim dönemin Bizans İmparatoru VI. Konstantinos'a (780-797) İslâm'a davet mektubu göndermiştir (Ahmed Ferîd Rifâî. 11, 188-236). İçki içtiği yolunda bazı rivayetler varsa da açıktan içtiği görülmemiştir. Hacca giderken 100 kadar fakihi aileleriyle birlikte götürür, haccedemediği seneler ise yerine 300 kişi gönderirdi. Cömert bir insandı; her gün kendi matından 1000 dirhem sadaka verirdi. Halkın durumunu araştırır, onlara yardım eder ve işlerini halletmek için gayret gösterirdi. Mütevazi bir insandı ve özellikle âlimlere büyük hürmeti vardı; derslerine katıldığı gözlerini kaybetmiş bir âlim olan Ebû Muâviye Muhammed b. Hâzim'in ellerine su dökmüştür. Eğitime büyük bir değer verirdi. Oğlu Muhammed el-Emîn*in hocası Halef b. Ahmer görevine başlayacağı zaman ondan oğluna hocaya itaati. Kur'an ve Sünneti, tarihi, şiiri, konuşma âdabını, münasebetsiz gülmemeyi öğretmesini istemiş, öğretirken de orta bir yol izlemesini tavsiye etmiştir (İbn Haldun. II. 1301-1302). Kur'an okumaya ve hadis dinlemeye büyük önem verir, "kâriü emî-ri'1-mü'minîn" olarak anılan (İbn Kutey-be, el-Maıârif, s. 533) Saîd el-Allâf in kıraatini severdi. Kendisinden hadis de rivayet edilmiştir.
Hârûnürreşîd devletin idarî yapısında bazı yenilikler yapmıştır. Dîvân-ı Harb'e bağlı olarak Dîvân-ı Arz'ı kurmuş, böylece askerî uzmanların orduyu her zaman teftiş ederek her an savaşa hazır tutmalarını sağlamıştır. Bu dönemde bölge valileri geniş yetkilere sahipti; ayrıca sorumluluktan daha sınırlı valiler de vardı. Halife bunların yanına, çeşitli malî ve idarî işleri yönetmekle yükümlü âmiller tayin ederdi. Vali. bizzat halifenin görevlendirdiği bu âmilleri azletme hakkına sahip değildi. Hârûnürreşîd dönemindeki vilâyetler şunlardı: Küfe. Sevâd, Basra (Dicle. Bahreyn ve Uman dahil), Hicaz (Yemâ-me dahil), Yemen, Ahvaz (Hûzistan ve Sicistan dahil), Fars, Horasan. Musul, el-Cezîre, İrmîniye. Azerbaycan. Şam (Suriye), Filistin. Mısır (Afrika dahil) ve Sind. Cündikınnesrîn'i Avâsım adıyla müstakil bir bölge haline getirmiş, daha sonra Kuzey Afrika'yı Mısır'dan ayırmış ve Sıkılli-ye'yi (Sicilya) Afrika vilâyetine bağlamıştır. Akdeniz sahili boyunca çeşitli yerlerde kuvvetli haberleşme teşkilâtının kurulması onun dönemine rastlar. Yine Abbasî-Türk ilişkilerinin de Hârûnürreşîd devrinde başladığı kabul edilebilir. İbn Ab-dürabbih'in naklettiği bir rivayete göre onun saray muhafızlarının en azından bir bölümü Türkler'den oluşuyordu {et-'Ikdü'l-ferîd, II. 73). Bu dönemde idarî sistem iş bölümü bakımından mükemmel bir hale gelmişti. Dîvânü'z-zimâm. Dîvanü'r-resâil. Dîvânü'l-harâc, Dîvânü't-tirâz. Dîvânü'l-cünd, Dîvânü'l-berîd, Dîvân-ı Mezâlim ve Dîvânü'ş-şurta devlet dairelerinin en önemlileriydi. Ayrıca gayri müsümlerin menfaatlerini korumakla görevli bir daire daha vardı ve başkanına "cehbez" deniliyordu. Hârûnürreşîd kâdılkudâtiık müessesesini kuran kişidir. Hilâfetinin ilk günlerinde Ebû Yûsuf u bu makama tayin etmişti; daha sonra Ebü'l-Bahterî Vehb b. Vehb ile Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî bu görevi yürütmüşlerdir.
Devlet gelirlerinin hakkaniyet ölçüleri içerisinde tahsil edilmesine önem veren Hârûnürreşîd, Kâdılkudât Ebû Yûsuf'tan Jbu hususta takip edilecek siyaseti ve buru ilişkin şerl ahkâmı ortaya koyan bir ki-tap yazmasını istemiştir. Dîvânü'l-harâc'-dan ayn olarak iktâ ve tu'me arazilerinin gergilerini toplayan Dîvânü'd-dıyâ' ve ay-nca Dlvanü'l-harâc'da yenilik yapılarak Eskûdâr Meclisi ihdas edilmiştir. Bu meclisin görevi Dîvânü'l-harâc'a gelen her şeyi ügili cetvellere kaydetmekti. Bu kayıtlar divan reisine arzedildikten sonra ilgili meclise gönderilirdi (Aykaç, s. 212). Hâ-l^nürreşîd'in hilâfet yıllan Abbâsîler'in (puengin dönemidir ve bu dönemde bey-Çfflmâte giren senelik gelirin 7.500 kıntâr (yaklaşık 268 ton altın) değerini bulduğu rivayet edilmektedir.
HârÛnürreşîd'in zamanında ilim ve kültür hayatında önemli gelişmeler olmuştur. Nitekim Bermekî saraylarında felsefî ve kelâmî tartışmalar yapılmaktaydı. Halife Beytülhikme'nin (Hizânetü'l-hikme) zenginleşmesi için büyük çaba harcamış ve bazan cizye olarak kitap almıştır (Hızır Ahmed Atâullah, s. 30). Bu dönemde Süryânîce, Grekçe ve Sanskrit-çe birçok eser Arapça'ya çevrildi. İbnü'n-Nedîm, Ebû Sehl PazI b. Nevbaht'ın hayatını anlatırken onun Hârûnürreşîd devrinde Hizânetü'l-hikme'de görevli olduğunu ve Allan el-Verrâk eş-Şuûbfnin de Bçytülhikme'de Hârûnürreşîd, Me'mûn ve Bermekîler için kitap istinsah ettiğini. Ibn Ebû Usaybia ise İbn Mâseveyh'in Hârûnürreşîd tarafından Ankara. Ammûri-ye ve Anadolu'nun diğer yerlerinde ele geçirilen kitapları tercüme etmekle görevlendirildiğini söyler. Tercüme yapanlardan biri de Hârûnürreşîd adına Ök-lld'in Elementler'ini Usûlü 'I-hendese adıyla Arapça'ya çeviren Haccâc b. Yûsuf b. Matar idi. Bu dönemde Bağdat'ta Cün-dişapûr'daki gibi bir de hastahane kurulmuştur.
Hârûnürreşîd devrinde nüfusu 1 milyonu aşan Bağdat Dicle nehrinin İki yakasına kurulmuş halifeye ve Bermekîfer'e ait pek çok saray ve köşklerle dünyanın en güzel şehirlerinden biri haline gelmişti. Bahçeler içerisindeki bu saraylara genel olarak Kur'an'daki cennet tasvirlerinde geçen isimler veriliyordu. Bütün dünyada tanınan "binbir gece masalları"nın bir bölümü Bağdat'ta ve HârÛnürreşîd'in çevresinde yaşanan olayları konu edinmektedir. Ayrıca onun zamanında birçok kale ve şehir İmar edildi, birçoğu da yeniden kuruldu. Hanımı Zübeyde'nin adıyla anılan Küfe ile Mekke arasındaki kervan yolu ve konaklama tesisleri bu dönemdeki çeşitli imar faaliyetlerinden biridir (bk. DERBİZÜBEYDE)
Abbasî hanedanının İslâm dünyası dışında en fazla tanınan siması Hârûnür-reşîd'dir. Onun zamanında Çin'den ve Avrupa'dan Bağdat'a elçiler gelmiş ve rivayete göre halife, Kudüs'te hıristiyan hacılara iyi davranılması konusunda istekte bulunan Charlemagne'a (Büyük Kari) çeşitli hediyeler göndermiştir. Bunlar arasında bulunan bir saat o zamanın Avrupa'sında büyük ilgi uyandırmıştır. Bu konuda İslâm kaynaklarında bilgi bulunmamakla birlikte Batı kaynakları rivayeti doğrulamaktadır (Loban, s. 215; Sarton, I. 527). Bu iki hükümdarın kendilerine rakip olarak gördükleri Bizans ve Endülüs Emevîleri'ne karşı birbirlerini destekledikleri anlaşılmaktadır (DİA, I, 37),
HârÛnürreşîd'in eşlerinden ve cariyelerinden birçok evlâdı olmuştur. Bunlardan Zübeyde'nin oğlu Muhammedi Emîn. Merâcil adlı cariyeden halife olduğu gece doğan Abdullah'ı Me'mûn, Kasr adlı cariyeden doğan Kâsım'ı da Müste'men la-kaplarıyla sağlığında veliaht tayin etmiş ve bunu bildiren bir belgeyi 186 (802) yılında gittiği hac sırasında Kabe'nin duvarına astırmıştı. Ancak bunlardan Kasım halife olamadan ölmüş, onun yerine Mâ-ride adlı cariyeden doğan Ebû İshak Muhammed Mu'tasım halife olmuştur.
BİBLİYOGRAFYA :
Ebû Yûsuf. el-Harâc, s. 3; Hafife b. Hayyât. et-Târih (Ömerî). bk. İndeks; Câhiz. et-Tâcfîal}-lâki'l-mülük (ngr. Ahmed Zeki Paşa), Kahire 1332/1914, s. 37-38, 154; İbn Kuteybe. 'üyü-nü'l-ahbâr (Tavil), bk. İndeks; a.mlf., el-Ma'ârif (Ukkâşe), s. 533; Belâzürî. Fütûh (Fayda), bk. İndeks; Dîneverî. el-Ahbârü'Hıoâl, s. 387-392; Ya'kübî. Târih, II, 407-413; Taberî, Târr/ı(Ebül-Fazl}, bk. İndeks; İbn A'sem el-Kûfî. Kitâbü'l-Fütûh, Beyrut 1986, VIII, 402-431; İbn Abdü-rabbih. el-'lkdû 'l-ferîd, bk. İndeks; Cehşiyârî, el-Vüzerâ ve'l-küttâb, bk. İndeks; Yezîd b. Muhammed et-Ezdî. Târihu'l-Meuşıl (nşr Ali Habîbe), Kahire 1387/1967, bk. İndeks; Mes'ûdî. Mûrû-cü'z-zeheb (Abdülhamîd), 111, 347-395; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî. Mekâtilü't-Talibiyyîn (nşr. Ahmed es-Sakr), Beyrut 1987, s. 388-418; ib-nü'n-Nedîm, el-Fıhrist, s. 154, 382; Hatıb. Târi-hu Bağdad, V, 5-13; İbnû'l-Esîr, el-Kâmii, bk. İndeks; İbnü't-Tıktakâ, el-Fahrî, Kahire 1962, s. 155-171; İbn Ebû Usaybia, cüyûnü'l-enba',bk. İndeks; ibn Hallİkân, Vefeyât, bk. İndeks; NÛ-veyrî, Nihâyetü'l-ereb, XIV, 125-163; İbn Kesîr. et-Bidâye, X, 146-222; İbn Haldun. Mukaddime (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982,1, 220-227; 11,1301-1302,1333,1386; Kalkaşendî. Şub-/lu7^'şâ(Şemseddin),XIV,97-107;a.mtf..MeJâşirü'l-İnâfe, I, 192-202; Ebüzziyâ Mehmed Tev-fik, Hârûn er-Reşîd, İstanbul 1300; Hudarî. Mu-hâdarâL 'Abbâsiyye, s. 102-157; Ahmed Ferkl Rifâî. 'Aşrü'l-Me'mûn, Kahire 1346/1928, 1, 114-159; II, 188-236; F. W. Buckler, Haninu'l-Rashid and Charles the Great, Cambridge 1931, s. 3-42; Barthold. İslâm Medeniyeti, bk. İndeks; N. Abbott, Two Queens of Baghdad, NewYork 1946;G. Loban. Hadâretû'l-'Arab (trc Âdi! Zuaytır), Kahire 1367/1948, s. 215; De Laçy O'leary. Hoıv Creek Science Passed ta the Arabs, London 1951, s. 156-161; Ahmed Emin, Hârûn er-Reşîd, Kahire 1951; Âtrf Şükrî Ebû Avz. ez-Zendeka ue'z-zenâdtka, Amman, ts. (Dârül-Fikr). s. 164,165; D. Sourdel, Le uizirat abbâside, Damas 1959-60, bk. İndeks; A. G. Chejne, Successton to the Rute in İslam, La-hore 1960, s. 89-108; R. D. Osborn. İslam Un-der the Khalifs of Baghdad, London, ts., s. 187-216; Sarton. Introduction, I. 527; Hızır Ahmed Atâullah. Beytü'l-hikme fi 'aşri'l-'Ab-bâstyyîn. Kahire, ts. (Dârül-Fîkril-Arabî). s. 30; T. W. Amold. The Caliphate, Oxford 1967, bk. İndeks; Tevfîk Sultân el-Yûzbekî. et-Vezâre: nes'etühâ ue tetauuürütıâ fî'd-deuteti'l-'Abbâ-siyye, Bağdad 1390/1970, s. 95-110; Semîre Muhtar el-Leysî. Cihâdü'şŞi'a /f'/'aşri'/'Afa-bâsiyyi'l-euuet, Beyrut 1978, s. 279-311; Ab-dülcebbâr el-Cûmerd, Hârûn er-Reşîd, I-B, Beyrut, ts.; Hitti. İslâm Tarihi, II, 458-476; W. M. Watt. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Deori (trc E Ruhi Fıglalı). Ankara 1981, s. 199,220,233; Cebrail Süleyman Cebbûr, el-Mülûkü'ş-şutarâi, Beyrut 1401/1981, s. 110-116; H. Kennedy, The Early Abbasİd Caliphate, London 1981, s. 115-134; Hasan İbrahim. İslâm Tarihi, II, 344-358; Şevki Ebû Halil. Hârûn er-Reşîd: emîrü'İ-hulefâ* oe ecettü mülüki'd-dünyâ, Dımaşk 1408/1988, s. 99-103; Ömer Ferruh. Ebû Fiü-uâs: şâHru Hârün er-Reşîd oe Muhammed el-Emîn, Beyrut 1408/1988, s. 99-103; İbrahim Selmân el-Kervî, tiîzâmû't-uizâre fi'l-'aşri'l-'Ab-bâsiyyi't-eooel, İskenderiye 1989, s. 127-136; Ahmed Zeki SafVet. Cemheretü resâ'ili'l-'Arab, Beyrut, ts. (el-Mektebetü'l-İlmiyye), IV, 374-377; Yûsuf el-Uş, Târîhu 'asri'l-hHâfetiVAb-basiyye, Beyrut 1990, s. 57-84; Mehmet Aykaç, Abbasî Devleti'nin İlk Dönemi İdari Teşkilâtında Dîuântar (doktora tezi. 1993), Mü Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 217-219; Casim Ava, İslâm-Bizans İlişkileri: m. 610-847: Din, Bilim ue Sanat Alanında (doktora tezi, 1997). ÜÛ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 90-95, 144-149, 217-219; M. Bonner. "Al Khalifa al-Mardi: The Accession of Harun al-Rashid", JAOS, CVIII/1 (1988), s. 79-91; K. V. Zettersteen. "Hârimürreşid", İA, V/ 1, s. 304-305; F. Omar. "Hârün al-Rashid", El2 (İng.), III, 232-234; Hakkı Dursun Yıldız. "Abbasîler", DİA, I, 37.
Nahide Bozkurt
