1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna Vilayetinde Uygulanması ve Mithat Paşa
Selda KILIÇ 01 Ocak 1970
Öz
19.yy. Osmanlı Devleti açısmdan bir ıslah ve düzenleme dönemidir. Bu
yüzyılda bir çok nizamname, yönetmelik ve talimatnameler yayınlanmıştır.
Bunlarııı büyük bir bölümü de vilayet idaresi sorununu ele alan düzenlemelerdir.
Bu makalede, 1864 düzenlemesinin Tuna Vilayetinde uygulanması ve Mithat
Paşamn bu uygulamalardaki rolü ele alınmıştır.
19. yüzyılOsmanlı Devleti açısından sürekli olarak ıslah ve
düzenleme çabalarının yapıldığı bir dönem olmuştur. Bu yüzyılda ardı
ardına nizamnameler, yönetmelikler ve talimatnameler yayınlanmıştır.
Bunların büyük bir bölümünü devletin vilayet idaresi sorununu ele alan
düzenlemelerin oluşturduğunu görmekteyiz. Yönetsel yapı üzerindeki
bu değişikler bazen iç ama çoğunluklada dış dinamiklerin etkisiyle
şekillenmiştir.
Osmanlı Devleti açısından 3 Kasım 1839'da Tanzimat'ın ilan
edilmesiyle, devlet anlayışı ve idaresinde modernleşmenin başlangıç
temeli atılmıştır diyebiliriz. Aslında Tanzimat dönemi bir bürokrasi
devri olmuştur. Dönemin mimarı Reşit Paşa devlet otoritesini ıslahatı
uygulayacak bir bürokrasinin elinde toplamak suretiyle devleti
modernleştireceğine inanmıştır. Tanzimatın ilanından sonra 1840' dan
itibaren özellikle vilayet idaresinde yoğun uygulamalar
gerçekleştirilmiştir. 1840' da Muhasıllık ve Muhasıllık Meclisleri
oluşturulmuştur. 1842'ye gelindiğinde tekrar bir düzenlemeye ihtiyaç
duyularak yeni bir yönetim biçimi denenmiştir. Getirilen tüm
yeniliklere rağmen Tanzimat'ın ilanından itibaren geçen on yıllık süre
içerisinde istenilen başarıya ulaşılamamıştır. Eyalet idaresinde,
vergilerin toplanmasında ve diğer pek çok işlerde aksaklıklar devam
etmiştir. Bu nedenlerle ülke yönetiminde 1849' da yeniden bir
düzenleme yapılmıştır. 1849 düzenlemesi ile Eyalet Meclisleri
kurulmuş, Vali, Deftardar, Kaymakam ve Kaza Müdürlerinin görevleri
yeniden belirlenmiştir.
Bütün bunlara rağmen ümit edilen başarı yine de sağlanamamıştır.
Bunun üzerine 1858'de yeni bir talimat yayınlanmıştır. İki yıl sonra
1860' da mülki idare üzerinde tekrar değişikliğe ihtiyaç duyulmuştur.
Yeni arayışlara giren Osmanlı yöneticileri bu dönemde sadarette
bulunan Fuat Paşa'nın önderliğinde çalışmalara koyulmuşlardır. Fuat
Paşa eyalet yönetiminin yeniden düzenlenmesi gerektiğini
düşünmektedir. Vali'lerin seçiminin iyi bir şekilde yapılması, bu göreve
layık ve bilgili insanlar arasından belirlenmesine işaret etmektedir.
Vali'lerin, yetkilerinin geniş1etilerek, öyle her olur olmaz işi merkeze
bildirmeden kendileri çözerek, önemli gördükleri işleri merkeze
sormaları gerektiğini ifade etmektedir. Böylece zaman kaybı
olmayacak, işlerin yürümesi kolaylaşacaktır. Merkez görevlileri ise,
basit işler ile vakit kaybetmeyerek önemli konuları hızla çözeceklerdir1
•
Sadrazam Fuat Paşa'nın kafasındaki çözüm yeni bir vilayet
nizamnamesidir. 1860' da kendisi Dışişleri Bakanı iken karışıklıklar
nedeniyle gittiği Suriye' de konuyu yakından inceleme olanağı da
bulmuştur. Fuat Paşa'nın burada gördüğü şey, kötü yönetimdir.
İdarecilerin yetkilerini kötüye kullanmaları bu kargaşaların daha ağır
bir hale gelmesine neden olmuştur. Taşra idaresi sorunu ile Fuat Paşa o
zamanlardan beri ilgilenmiştir. Eyaletlere, Cevdet Paşa, Ahmet Vefik
gibi ünlü kişilerinde bulunduğu teftiş heyetleri göndermiştir. Bunların
hazırladığı teftiş raporlarını incelemek ve tavsiyelerde bulunmak üzere
i Ahmet Cevdet Paşa, (Yayma Haz. Dr. Yusuf Hallaçoğlu) Maruzat, , İstanbul 1980, s. ı10-
i1ı.
Cevdet Paşa'nın başkanlığında özel bir komisyon kurulmuştur2•
Fuat Paşa, eyalet ve sancakları daha büyük birimler halinde
gruplandırmak istiyordu. Yöneticisi olan vali'lerin ise, bilgili, yetenekli
kişiler arasından özenle seçilmesi gerektiğini düşünmekteydi. Vali' lere
geniş yetkiler verilerek yalnızca çok önemli gördükleri konuları
İstanbul' a danışmak ihtiyacında olacaklardı. Bu şekilde merkez basit
işlerden kurtulacak ve onlar da kendilerini önemli devlet işlerine
vermek imkanına kavuşacaklardı3
.
Balka~ların. içi~ i.~in ~aynadığı bir döneı.nde ~1i~hat Paşa ~iş' ~ va.li
olarak tayın edılmıştı . Nış te çok başarılı bır valı'lık dönemı geçırmış
olan Mithat Paşa, yol yapımı, yoksulların korunması, ıslahhane açmak
gibi pek çok işler yapmıştır. Bu işlerin yürütüldüğü ve adına da
"Merkezi Hükümet" denilen özel bir encümen de oluşturmuştu5. Bu
başarılarını merkezi hükümetin takdir etmesi ve kendisinden daha da
yararlanabilmek düşüncesi ile Ali ve Fuat Paşa'lar, Mithat Paşa'yı
İstanbul' a çağırdılar.
Ali ve Fuat Paşa'ların amacı, Mithat Paşa'nın Niş eyaletindeki
uygulamalarını esas alarak yeni bir vilayet idaresi ortaya koymaktı.
Sonuçta, Silistire, Vidin, Niş eyaletleri birleştirilip Tuna adı ile bir
vilayet oluşturuldu6
. Fuat Paşa'nın başkanlık yaptığı ve Mithat Paşa'nın
da katıldığı komisyon, bir nizamname hazırladıktan ve bunu Meclis-i
Vükela görüşüp kabul kararı verdikten sonra, valiliğine de Mithat Paşa
tayin edildi7
• Mithat Paşa, ileride bütün Osmanlı Devlet'inde
uygulamayı düşündüğü, meşrutiyetin küçük bir örneği olmak üzere
vilayet merkezi olan Rusçuk'ta seçimle meydana getireceği bir Vilayet
Meclisi kurulması şartıyla bu görevi kabul etmişti.
Balkanların karışık döneminde Mithat Paşa 1860'da vezaretle Niş'e
tayin edilmiş ve dört sene gibi bir sürede Niş'te çok başarılı çalışmalar
2 Bemard Lewis, , (Çev:Metin Kıratlı) Modem Türkiye'nin Doğuşu T.T.K. Basımevi, Ankara
1988, s. 383.
3 Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat, s. 110.
4 Skender Rızaj, "Mithat Paşa'nın Rumeli'de Vilayetler Kurulmasındaki Rolü", Uluslararası
Mithat Paşa Semineri, Bildiriler-Tartışmalar, Edirne, 8- 1O Mayıs 1984, s. 59.
5 Vecim Tönük, Türkiye'de İdare Teşkilatı, 5.135.; Talat Mümtaz Yaman, Avrupalılaşma
Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, s. 159.
6 Tayyip Gökbilgin, "Mithat Paşa" maddesi, İslam Ansiklopedisi, cilt: 8, 5.272.; Skender Rızaj,
"Mithat Paşa'nın Rumeli'de Vilayetler Kurulmasındaki Rolü", 5.60., V. Tönük, a.g.e., 5.134-
135.; Talat Mümtaz Yaman, "Avrupalılaşma Hakkında ..", 5.158-159.; A. Cevdet Paşa,
Maruzat, 5.110-111.; İ. Hakkı Göreli, İl Idaresi, Ankara 1952, 5.5.; Bemard Lewis, a.g.e.,
5.383-384.; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu ..., 5.251-252.; H. Rodenc Davison,
Reform in the Ottoman Empire (1856-1876), Princeton, 1963, s. 142- 156.
7 Tayyib Gökbilgin, a.g.m., 5.272.
yapmıştıS• Yargı, maliye ve taşra yönetimindeki usulsüzlük ve
yolsuzluklar diz boyu olmuş, bu düzensizlikler kargaşayı daha da
alevlendirmekteydi. 1863 sonlarına doğru Ali ve Fuad Paşa'lar taşra
yönetiminde bir şeyler yapmanın zamanı geldiğini söylüyorlardı 9.
Eyaletlere "Teftiş Heyetleri" göndermek, "İmar Meclislerini" kurmak
yatıştırıcı tedbirler olarak kalmıştı. Ama bunlar da bir çözüm
getirememişti. Ali ve Fuat paşalar düşündükleri yeni düzenlemeyi
görüşmek amacıyla bir komisyon oluşturmuşlardı. Bir süreden beri
tasarladıkları " Vilayet U~ulü" konusunu tartışı~, görüşmek üzere
Mithat Paşa'yı 1863'de Istanbul'a çağırmışlardıl. Mithat Paşa kısa
süren Niş Valiliğinde başarılı bir çalışma örneği sergilemişti. Eyaletin
karışık durumunu düzene koymuştu. Mithat Paşa'nın da görüşleri
doğrultusunda Komisyon, "Vilayet Nizamnamesi"ll başlıklı ve genel
uygulamayı emreden bir tasarı hazırlamış ve onaylamıştı 12. Fakat
öncelikle kısmi uygulama için Tuna Vilayeti seçilmiş ve bu bölge için
de farklı olmayan aynı nitelikte bir nizamname hazırlanmıştı. Sebebi
ise, deneme çekingenliği yanında, devlet adamlarının özellikle de
Cevdet Paşa' nın "İmparatorluğun her bölgesinin ayrı özelliklere ve
farklı yapıya sahip" bulunduğunun gözönüne alınması gerektiği
konusundaki ısrarıydı.
1864 yılında hazırlanan Vilayet Nizamnarnesi ile Tuna bölgesi için
hazırlanan nizamname iki ayrı nizamnamedir. Bu iki nizamname
arasında bazı farklar vardır. Vilayet Nizamnamesinin 2. Maddesinde her
vilayet idaresinin sancaklara bölünüp, sancakların başında mutasarrıf
olacağının belirtilmesine karşın, Tuna Nizamnamesinin aynı
maddesinde, Vilayetin 7 sancağa ayrıldığı ve her sancakta bir
kaymakamın bulunacağı belirtiliyor. Vilayet Nizamnamesinin 3.
Maddesinde kazaları kaymakamların, Tuna Nizamnamesinde ise
Müdürlerin yöneteceği ifade edilmektedir. Yine, 30, 31,32 ve 33.
Maddelerde de ayrılıklar bulunmaktadır. Vilayet Nizamnamesinde,
"Sancağın umur-u maliye ve hesabiyesi muhasebeci nam ve ünvanıyla
Vilayet defterdarı mercii olarak ... " denilerek mali işler sancak'ta
muhasebeciye, vilayet'te ise defterdar' a bırakılmaktadır. Aynı 32.
Madde Tuna Nizamnamesinde "Sancağın umur-u maliye ve hesabiyesi
mal müdürü nam ve ünvanıyla muhasebecisi mercii olmak ve maliye ... "
demektedir. Yani Tuna Nizamnarnesi mali işlere, sancak'ta Mal Müdürü
8 Skender Rizaj, "Mithat Paşa'nın Rumeli'de Vilayetler Kurulmasındaki Rolü", Uluslararası
Mithat Paşa Semineri, Bildiriler ve Tartışmalar, Edirne 1984. s. 59.
9 i. Ortaylı, Tanzimat'tan Cumhuriyet' e Yerel Yönetim Geleneği, Hi\. Yay. Ankara, 1985, s.
52.
ıo Ibnül Emin Mahmut Kemal ınal, Son Sadrazamlar, cilt ı-v. Istanbul, 1969, s. 320\5.
ii Düstur, II. Tertib, 608-625.
12 \. Ortaylı, Yerel Yönetim Geleneği. s. 53.
adı verilen memura, vilayet'de ise Muhasebeci adı verilen memura
bırakmaktad ır.
Vilayet Nizamnamesinin 31. Maddesi buna paralelolarak "umur-u
maliye ve hesabiye de Mutasarnj' a ait olan vezaij ile Muhasebeciye ait
olan vezaij nizamname-i mahsus ile tayin olunacak ve livanın umur-u
hesabiyesi Muhasebecinin zir-i idaresinde olmak Vilayet defterdan
tarafından tavsiye kılınan usulde hareket eylemek üzere bir mal kalemi
ihale kılınacaktır." demesine karşılık, Tuna Nizamnamesi "umur-u
maliye ve hesabiye de Kaymakam' a ait olan vezaif nizamname-i mahsus
ile tayin olunacak ve livanın umur-u hesabiyesi Mal Müdürünün zir-i
idaresinde olmak Vilayet Muhasebecisi tarafından tavsiye kılınan
usulde hareket eylemek üzere bir mal kalemi ihale kılınacaktır."
denilmektedir.
Aslında bu iki nizamname, arasındaki bazı küçük farklar dışında
birbirinin aynıdır. Bu durum, 5 Ekim 1867'de (5 Cemaziyelahir 1284)
Meclis-i Vala tarafından, bu tarihe kadar olan düzenlemeleri anlatmak,
Padişah' i bilgilendirmek amacı ile kendisine sunulan mazbatadan da
anlaşılmaktadır. 13.
Mazbatada ülkenin karışık durumu, yapılan yolsuzluklar ve içine
düşülen olumsuz durum uzunca anlatıldıktan sonra Tanzimat ile bir
miktar ilerleme kayd edildiği belirtilmektedirl4
. Tanzimat ile başlatılan
bu hareketin devamı niteliğinde olan bir vilayet nizamnamesi
hazırlanarak, mülki idare düzenlenmiştir denilmektedir. Bu amaçla bir
nizamname hazırlandığı belirtildikten sonra "Anadolu ve Rumeli'nin on
iki vilayete ayrıldığı" açıklanmaktadır. Hazırlanan "Vilayet
Nizamnamesi" sırası ile bu vilayetlere gönderilecektir.
Bu ilk uygulamanın Tuna'da başlatıldığı da belirtilerek, ikinci
uygulama Bosna Vilayeti, üçüncü uygulama Edirne Vilayeti,
dördüncüsü Halep Vilayeti, beşinci Suriye Vilayeti, Altıncı
Trablusgarb, yedinci uygulama bölgesi ise Erzurum Vilayetleri
olmuştur. Buralardaki uygulamalar hakkında da ayrıntılı bilgiler
verilmektedirl5
.
13 Takvim-i Vekayi, 5 Cemaziyelahir 1284, Defa: 894.
14 "Tanzimat-ı hayriye usül-ı mehasin-şumulunun her tarafça gösterdiği terakkiyat ve islahatı
bir kat daha istikmal için vaz ve tesis olunan vilayetler nizamının muhsenatı .... yeni bir misal-i
merhamet meali olmak üzere vilayet nizamnamesinin tamim ahkamına ve eyalet nam ve
ünvanının vilayet'e tahviline karar verilerek hemen ilan-ı keyfiyet olundu" T. V., Defa: 894.
15 T. V. 5. C-ahir 1284, Defa: 894. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, öncelikle bir
"Vilayet Nizarnnamesi" hazırlanmış ardından uygulanacak yörenin, yerel durumuna göre bazı
değişiklikler yapılacaktır. Nitekim de öyle olmuştur. Örneğin, Bosna Vilayeti Nizamnamesi
olarak ilan edilen nizamname, Vilayet Nizarnnamesi'nin aynı olup, yalnızca sonuna üç
maddelik bir ek yapılmıştır.
1864 Vilayet Nizamnamesi, Tanzimat'tan sonra taşra yönetiminde
yapılan ilk sistemli düzenlemelerdir16. Fransız yönetim örgütlenmesini
modelolarak alan bu Nizamname'de özellikle yönetsel bölünme
alanında yeni bir düzenlemeye gidilmiştirl7
. Nizamname ile Vilayet,
sancak, kaza ve köy yönetimi ayrıntıları ile belirtilmiştir. En büyük
yönetim birimi "Eyalet" den "Vilayet"e çevrilmiştir. Vilayetler livalara;
livalar, kazalara; kazalar, nahiyelere ayrılmıştır. Vilayet yönetimi
valiye, sancak yönetimi mutasarrıfa, kazanınki ise kaymakamlara
bırakı ımı ştır18.
Daha öncede belrittiğimiz gibi Tuna Vilayeti, üç Eyaletin
birleştirilmesinden oluşturulmuştur. Valiliğine ise Mithat Paşa
getirilmişti. Görevine başlar başlamaz yaptığı ilk şey, yeni
nizamnamenin uygulanmasını istemeyen, eğer yeni nizamname
uygulamaya başlanırsa bazı çıkarlarını kaybedecek olan grupları,
muhalefet edenleri berteraf etmek olmuştur2D.
Bu arada Tuna Vilayet Nizamnamesinin (8 Ekim 1864) ilan
edilmesinden 18 gün gibi çok kısa bir süre sonra 26 Ekim 1864 (25
Cemaziyel evvel 1281) tarihinde bir talimat yayınlanmıştır. "Tuna
Vilayeti' nin Usulü İdaresi Hakkında Talimat,,21 başlığı ile, uygulamanın
nasıl yapılabileceği hakkındadır.
Talimatname ile, Tuna Vilayeti için yapılmış olan nizamname
uygulamaya konulurken dikkat edilmesi gereken noktaları
açıklamaktadır. Yeni nizamname uygulamaya geçilirken, eski usulün
bırakılması da işleri sekteye uğratabilir denilmektedir. Bu da yapılması
gereken işlerin durmasına ve karışık bir hale gelmesine neden olacaktır.
Bu nedenle yeni uygulamaya geçilirken, bir taraftanda eski usül
kaldırılmadan devam ettirilmesi, işlerin devamlılığı açısından tavsiye
olunmaktadır22.
Merkez' de kurulacak olan İdare Meclisi için seçimler yapılması
uzun sürecektir. Zaten kademe kademe sancak, kaza ve köy meclisleri
16 Muzaffer Sencer, Türkiye'nin Yönetim Yapısı, IstanbuL, 1986, s. 79.
17 William Bennet Munro, Fransa'nın Taşra Idaresi, Califomia Teknoloji Enstitüsü, (Çev. V.
Tönük) s. 156-182; Mareel Waline, Fransız Idare Hukukunda Vilayet, (çev. V. Tönük) Idare
Dergisi, sayı: 170, Eylül-Ekim 1944, s.113-131; Mehmet Tarcan, Fransa'da Valilik
Müessesesi, Idare Dergisi, sayı: 357, Şubat 1977, s.110-125.
18 Tuna Vilayet Niz.'de ise, sancak yöneticisi olageldiği gibi "Kaymakam", kaza yöneticisinin
adı ise "Kaza Müdürüdür. "
ı9 Silistire, Vidin, Niş Eyaletleri.
20 Tayyip Gökbilgin, "Mithat Paşa", Yüz Yıllık Teşkilatlı Zirai Kredi, 1963, s. 77.
21 Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, Tuna Vilayeti, 25 Cemaziyelevvel 1281 - Tuna
Vilayeti'nin Usul-i Idaresi Hakkında Talimat - 4228-90. 5-cilt: 12.
22 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
oluşturmadan idare Meclis'inin kurulmasına ilk etapta gerek yoktur.
işleri uzatıp, zaman kaybına uğramamak için, Vilayet'e bağlı olan
sancaklardan uygun görülen üç müslüman ve de üç müslüman olmayan
üyeler idare Meclisi'nin şimdilik, geçici olmak kaydı ile
oluşturabilirler23
.
Tuna Vilayet memurlarının ve sancak kaymakamları tayin edilmiş
olduğundan merkez kalemi için gerekli olan katipler ve sancak mal
müdürlerinin ve kalem katiplerinin seçim ve tayini Vilayet tarafından
yapılacağından, bunların orada vasıflı olanlardan seçilmesi
gerekmektedir. Bu memurların tayinleri buraya yapılacak ve buradan
başka memur göndermek icab eder ise tayini yapılacaktır24•
Kaza müdürlerinin mevcudlarına bakılarak, içlerinden işe
yarayanların görevine devam etmesi sağlanacak, uygun olmayanları
değiştirilerek yerlerine başkası atanacaktır. Eğer uygun bir aday
bulunamıyor ise, merkezden gönderilmesi istenecektir. Bunların derece
ve liyakatlarına göre, aşağı sınıf ta olan bir müdürün üst sınıfa, üst
sınıf ta bulunan birinin de daha aşağı bir dereceye indirilmesi yani rütbe
artırımı ve indirimi vilayetin yetkisindedir. Merkezdeki büyük
memurlar ile sancak kaymakamları ve mal müdürlerinin değişmesini
gerektiren bir durum olur ise, bunlar azı edilerek yerlerine bir yenisinin
atanması yine vilayetin yetkisi dahilindedir. Bunun gibi diğer memurlar
için de aynı durum söz konusudur. Görevinin değişiminin nedeni de
ayrıca rapor edilecektir25
•
Sancak ve kaza hakimlerinden görevleri biten, veya ayrılan ve
değiştirilmesi gerekenlerin yerlerine, bir başkasının atanması için
bildirilmesi gerekirken aynı zamanda bu durumdan Bab-ı Ali haberdar
edilmelidir26
.
Zabtiye kuvvetleri vilayetin iç güvenliğini sağladığından, vilayet
idaresine bağlıdır. Ancak memleketin genel koruması "Asakir-i
Nizamiye-i Şahane" tarafından yapıldığından, bu askerler ile ilgili
konular Ordu-yu Hümayun ve Ferik (Askeri Kolordu Kumandanı)'leri
tarafından bildirilip, Ordu-yu Hümayun Müşiri (Mareşal) olan Paşa'nın
tavsiyesi ile olacaktır2
? Kuralları gereği bir yerde bulunan askeri
kuvvetlerin yer değişimi ya da asayiş ile ilgili bir durum meydana
geldiği zaman kaymakamın izni ile zabıtaya bildirilecektir. Zabıtanın
daveti olur ise asker gelebilecektir. Mülki memurlara böyle bir şey
23 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
24 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
25 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
26 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
27 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
teklif edildiğinde ise Ordu-yu Hümayun Müşirliği hemen bir telgraf
çekilerek durum öğrenilecektir. "Asakir-i Şahanenin" böyle bir hareketi
geçici bir durum olup, yoksa Ordu Müşirliği tarafından emr edilmedikçe
bir bölgede bulunan "Asakir-i Şahane'''nin bulunduğu mevkiyi
değiştirmesi söz konusu değildir. Ancak ihtiyaç görülür ise vilayet
tarafından, Ordu Müşirliğine bildirilerek aralarında verilecek karara
göre hareket edilecektir28
.
Vilayet için hazırlanmış olan, maliye ile ilgili nizamnamenin
uygulamaya geçilebilmesi için çalışmaların yapılmasıyla birlikte
eskiden yapılmış olan harcamalar ve gelir-giderin hesaplarını bilmek
gerektiğinden her bir kazada gelir ve gider miktarlarının yazıldığı
defterler kaza ve sancaklardan taleb edilecektir. Bu defterler Eyalet
merkezinde incelendikten sonra Maliye Hazinesine de gönderilerek
incelemeleri ~apılacaktır. Bu şekilde gelir-gider arasında bir denge
sağlanacaktır2
•
Vilayet'in genel nizarnı ile ilgili olarak ve maliyenin özel nizarnı
ile ilgili olan maddelerde eğer bir değişiklik veya yeni düzenleme
gerktiği takdirde Bab-ı Ali' ye bildirilerek, alınan izin doğrultusunda
düzenleme yada değişiklik yapılacaktır30
.
Vilayet' de Maliye memurları tarafından toplanan vergiler ve
gerekse Mahkeme-i Şerriye için alınan harc-ı hüccec, ilamat ve benzeri
vergiler bundan böyle devlet için toplanacaktır. Bu konular ile ilgili
"Nizamat Layıhaları" orada hazırlanmakla birlikte, Bab-ı Aliye de
sunulacaktır3l
.
Tuna Vilayeti'ndeki Maliye ve hesap işleri ile ilgili olarak,
uygulamanın nasıl yapılacağını anlatan "tarifname'''de, Tuna'da
uygulama safhasına geçildiği zaman doğalolarak bunu aynen
yapabilmenin mümkün olması çok zordur. Yöresel bazı farklılıklar,
bölgenin konumu gibi pek çok nedenlerden dolayı uygulama da yapılan
değişiklikler veya bazı düzenlernelerin Bab-ı Ali' ye bildirilmesinden,
Vilayetin üst makamları sorumludur32
•
Yukarıda da açıklamaya çalıştığımız talimatnamede görüldüğü
üzere, nizamnamenin Tuna Vilayeti'nde uygulaması esnasında meydana
çıkabilecek aksaklık ve eksikliklerin alınan önlemlerin, değiştirilen
veya yeniden düzenlemesi yapılan nizamname maddelerinin merkeze
28 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
29 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
30 Sarkiz Karakoç. a.g.b.
31 Sarkiz. Karakoç, a.g.b.
32 Sarkiz Karakoç, a.g.b.
1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna Vilayetinde Uygulanması ve Mithat Paşa 107
bildirilmesi gerektiği üzerinde önemle durulmaktadır. Bunun yanında
ortaya çıkabilecek sorunlar hakkında tahminler yapılarak, bunların
olumlu bir şekilde çözümlenebilmesi için de tavsiyeler öne
sürülmektedir.
Tabi ki, burada yine de Mithat Paşa'ya çok güvenilmekle birlikte,
merkezin denetimini artıran ve mahallindeki yapılabilecek bir olası
küçük değişikliği bile kendilerinden habersiz yapılmaması
istenmektedir. Kuşkusuz Mithat Paşa, bu önerileri gözardı etmemiş ve
yararlanmış olmalıdır.
Bütün bunları gözönüne alarak Mithat Paşa, Tuna Vilayeti'nde
nizamnameyi uygulamaya koymuştur. Yeni nizamnameye göre
Vilayet' de yeni bir idari yapılanmaya ihtiyaç vardı. Önce bu işi
gerçekleştirdi. Köy, Nahiye ve Kazalar bulundukları konuma göre
yeniden bir düzenlemeye alındı33
• Pek çok yer yakınlık, uzaklık
durumlarıda göz önüne alınarak başka bir sancak, veya kaza'ya
bağlandı34
• Kaza Kaymakamları'nın, nahiye müdürlerinin tayinleri,
sancak ve kaza meclislerinin kurulması, mali ve zabıta işlerinin
düzenlenmesi, memurların tayini gibi konular önemliydi35•
Mithat Paşa, köylerde İhtiyar Meclisleri, kazalarda İdare ve Deavi
Meclisleri'ni kurdu. Senede bir kez toplanacak olan Vilayet Umum
Meclisleri'ni oluşturdu. Özellikle şose yollarına önem verdi. O zamana
kadar uygulanan Nafıa Nezareti'nin yol yaptırma işinin aksak gitmesi
nedeniyle, bu konuda açtığı kampanyaya köylüleri de kattı. Köprü
inşası için yöre zenginlerinden yararlandı. Tuna' da kaldığı üç buçuk yıl
içerisinde 3000 km. yol, 1400 köprü yaptırdı. Vilayet' de genel emniyeti
sağladı36
• "Menafi Sandıkları" adı altında bir teşkilat kurdu ki, bunun
amacı ziraatçilerin her zaman ihtiyaç duydukları parayı halkı soyan
sarraflardan değil de, bu sandıktan küçük bir faiz karşılığı borç
almalarıydı3?
33 Tuna Vilayeti'ndeki bu üç eyalet içinde bir çok sancak ve kaza ile altı bin kadar da köy
bulunmaktaydı.
34 Vecihi Tönük, a.g.e., S.148.
35 T. M. Yaman, Avrupalılaşma Hakkında .., s. 169.
36 Tayyip Gökbilgin, a.g.e., S.77-78.
37 Tasvir-i Efkar, 18 Rebiyü I-evvel 1283, Numara: 409'da "Tuna Vilayeti'nde Bulunan
Menfaat-ı Umumiye Sandıklanna Dair Makaledir" adı altında uzunca bir makale de. bu
uygulamanın önemi vurgulanarak diğer yörelerde de uygulamaya geçilmesi önerilmektedir.
Nitekim (18 Safer 1284) 21 Haziran 1867 talimatnamesinin ondokuzuncu maddesinde. bu
sandıklann her Vilayet'de özel bir nizarnname ile kurulması gerektiği belrtilmektedir. Sarkiz
Karakoç. Külliyat-ı Kavanin. 18 Safer 1284, No: 5086 "Vilayetlerin Idare-i Mahsusası ve
Nizamatının Suver-i Icraiyesi Hakkında Talimat-ı Umumiye".
- i
Mithat Paşa, sandıkların meydana getirilmesi için gerekli olan
sermayenin temininde karşılaşılan aksaklıkları gözönine alarak,
bunların tertib şekli, oluşacak sermayenin idaresi, faydalanma ve elde
edilecek karın harcama şartlarını belirleyen "Memleket Sandıkları'nın
Suret-i Tertib-i Hakkında Layıhadır" başlığını taşıyan yirmi maddelik
bir tarifname kaleme almış, bunu ilgili kazalara gönderdiği gibi,
Babıali'ye de bir mazbata ekinde sunmuştur. Bu layıha Meclis-i Vala'da
görüşülüp kabul edilmiş ve 7 Şubat i865 tarihinde Padişah iradesi ile
de resmen Menafi Sandıkları nın38 kurulması kabul edilmiştir.
Sandıkların zamanla gelişerek sermayesinin çoğalmasıyla muameleleri
arttığından bu tarifnamede bazı değişiklikler yapılmıştır. Tuna
Vilayeti'nden başka Osmanlı Devleti'nin tüm vilayetlerinde Memleket
Sandıkları'nın kurulması için bu layıhanın bazı maddeleri
genelleştirilmiş ve dokuz madde daha ilave edilerek 19 Temmuz 1867
tarihinde uygulamaya konulmuştur39
•
Yine Mithat Paşa, Tuna Vilayeti'ndeki iskan konusunada büyük bir
önem vermişti. Çerkes ve Tatar muhacirler, bölgeye faydalı olacak bir
şekilde yerleştirilerek üretime katkıları sağlanmıştır40
• Bunun yanında
Niş, Rusçuk, Sofya'da müslüman ve müslüman olmayan öksüz ve yetim
bir çok çocuk için ıslahhaneler yapılmıştır. Bunlara bir de el sanatı
öğretilerek, üretime katılmaları sağlanmıştır. Bu ıslahhane çocuklarına
terzilik, ayakkabıcılık gibi el becerileri kazandırılmıştır4ı
. Haberleşme
alanında da ~ok önemli olan telgraf hattı 17 Temmuz 1866'da Tuna'ya
döşenmiştir4
•
Bunlar gibi, eğitim ve vergi toplanması konularında da önemli
adımlar atılmıştır. Vergi konusunda, verginin zamanında toplanması
amacıyla "Tahsildarlık" kurulmuştur. Tahsilat taksitlere bağlanmış,
38 Layıhada Memleket Sandıklan olarak yer almış, ancak Tuna Vilayeti'nde ilk olarak Menafı
Sandıklan adı altında kurulup yaygınlaştığından, vilayet halkı arasında bu şekilde kabul
~önnüş ve bu tabir değiştirilmeyerek kullanıla gelmiştir.
9 ısmail Selimoğlu, Osmanlı Devleti'nde Tuna Vilayeti, (1864-1878), (Basılmaıruş Doktora
Tezi), Ankara 1995, s. 110-11 ı.
40 1867 Talimatnamesi'nde Çerkes muhacirlerine önem verilmesi gerektiği belirtilerek,
Tuna'daki gibi yerlerde olanlann servet ve ticaretlerini özel yaptıklan, bunlann iskanı
sağlanarak, ticaretlerinden faydalanılması gerektiği belirtiliyor. Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı
Kavanin, Vilayetlerin Idare-i MahSUSasL., (22 madde).; Kanun ve Yönetmelikler Kitabı, s. 17.
41 Diğer konularda olduğu gibi, 21 Haziran 1867 talimatnamesinde bu konuda örnek
gösterilerek, Tuna Vilayeti'nde olduğu gibi öksüz ve yetimler için bir takım şeyler yapılması
gerektiği belirtilmektedir. Her vilayet'de böyle ıslahhaneler açılmalıdır denilmektedir.
(Talimatname'nin 18. maddesi).
42 Takvim-i Vekayi, 5 R. ahir 1283, Defa:858, "Tuna'ya telgraf hattının döşenmesi". Niş,
Liskofça, lvronya bölgelerine hat çekilmiştir. Gazetede bu hatlann nereden nereye, kaç
kilometre olduğu da yazmaktadır.
halka verdikleri vergiler için bir ve beş kuruşluk makbuzlar verilmiştir.
1865 senesinde, bütün vergi gelirleri toplanmış gelecek seneye tek bir
kuruş vergi bırakılmamıştır43
• Bütün bunlar sonucunda vilayet'in yılık
gelirlerinde büyük bir artış olmuştur. 1866 yılı itibarıyla vilayet'in bir
yıllık geliri 300. 000 keseye çıkmıştır.
Bütün bu işleri büyük bir başarı ile yapan Mithat Paşa, elbette bir
çok zorluklarla da karşılaşmıştır44
• Bulgaristan' da tahrikler yaparak,
olay çıkartmaya çalışan Rusya'da bulunan İslav komiteleri, hükümeti ve
sarayı Mithat Paşa aleyhine kışkırtıyorlardı. Rus elçisi, güya Mithat
Paşa'nın Tuna Vilayetini, Mısır gibi imtiyazlı bir memleket yapacağı
söylentilerini çıkarıyordu45
. Bu ve benzeri bir çok olumsuz hareket
başarılı olamamıştır.
Tuna' da uygulanan bu yeni vilayet idaresi, daha ilk kurulduğu yıl
içinde dahi çok iyi sonuçlar vermiştir.
Mithat Paşa 1864 yılında atandığı Tuna Vilayeti'nde üç yıldan
fazla kaldı ve unutulmaz hizmetler gördü. Mithat Paşa'nın ele aldığı
işleri, daha çok yerinden sağladığı mali imkanlarla gerçekleştirdiği,
devletten gelecek ödeneklere fazla bel bağlamadığı bilinmektedir. Üç
yıldan fazla süren olağanüstü çalışmaları sonunda Mithat Paşa, Tuna
Vilayeti'ni her yönden ileri bir düzeye getirdi ve vilayet'in çehresini
değiştirdi46
.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, uygulanan bu yeni
nizamnamenin Tuna'da çok başarılı olması devlet adamlarını memnun
etmiş, bu nizamnamenin ülkenin her tarafında tatbik edilmesi
istenilmiştir. Zaten Heyet-i Vükelanın aldığı karar, vilayet usulü
Tuna' da başarılı olursa diğer vilayetlarde de uygulanması şeklinde idi.
Bu durum gözönünde bulundurularak 1865(1282) senesi başında yeni
uygulamanın Rumeli, Anadolu ve Arabistan'da da tatbikine karar
verilmiştir.
43 T. Mümtaz Yaman, a.g.e., s. 172-173.
44 "Tuna Vilayeti'nde, Bulgar halkından olup, daha önce memleketeyn tarafına geçerek, Ziştov
karyesindeki telgraf tellerini kesen eşkiya asakir-i nizamiye tarafından yakalanmıştır ... ",
Tasvir-i Efkar, 2 Ağustos 1868, Numara:631, s. ı.
45 Tayyib Gökbilgin, a.g.m., s. 78.
46 Mehmet Altan, "Meşrutiyet için Çalışanlar, Mithat Paşa", Türk Idare Dergisi, Ankara 1987,
s.268-270.
Kaynakça
Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, Tuna Vilayeti, 25 Cemaziyelevvel
1281 "Tuna Vilayeti'nin Usul-ı İdaresi Hakkında Talimat",4228-
90.5- ci lt: 12.
Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, 18 Safer 1284,
No:5086,"Vilayetlerin İdare-i Mahsusası ve Nizamatının Suver-i
İcraiyesi Hakkında Talimat -ı Umumiye".
Düstur,II.Tertib, s.608-625.
Takvim-i Vekayi, 5 Cemaziyelahir 1284, Defa:894.
Takvim-i Vekayi, 5 Rebiyülahir 1283, Defa:858.
Tasvir-i Efkar, 18 Reiyülevvel 1283, Numara:409
Ahmet Cevdet Paşa, (Yay. Haz. Dr. Yusuf Hallaçoğlu) ,Maruzat,
İstanbul 1980.
Skender Rızaj, "Mithat Paşa'mn Rumeli de Vilayetler Kurulmasındaki
Rolü", Uluslar arası Mithat Paşa Semineri, Bildiriler-Tartışmalar,
Edirne, 8-10 Mayıs 1984.
Vecihi Tönük, Türkiye'de İdare Teşkilatı, Ankara 1945.
Talat Mümtaz Yaman, "Osmanlı İmparatorluğu Mülki İdaresinde
Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi", İdare
Mecmuasımn 138-142 sayılarından ayrı basım, Cumhuriyet
Matbaası, İstanbul 1940.
İsmail Hakkı Göreli, İl İdaresi, Ankara 1952.
H.Roderic Davison, Reform In The Ottoman Empire (1856-1876),
Princeton University Prees 1963.
İlber Ortaylı, Tanzimat'tan Cumhuriyet' e Yerel Yönetim Geleneği, Hil
Yay., Ankara 1985.
Tayyib Gökbilgin "Mithat Paşa", Yüz yıllık Zirai Kredi, Ziraat Bankası
Yay., 1963.
Muzaffer Sencer, Türkiye'nin Yönetim Yapısı, İstanbul 1986.
Mehmet Tarcan, "Fransa'da Valilik Müessesesi", Türk İdare Dergisi,
sayı:357, Şubat 1977.
İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, cilt:I-V, İstanbul
1969.
Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve
Ekonomik Yapıları, T.T.K., Ankara 1991.
İsmail Selimoğlu, Osmanlı Devletinde Tuna Vilayeti (1864-1878),
Ankara 1995.(Basılmamış Doktora Tezi.
Mehmet Altan, "Meşrutiyet İçin Çalışanlar, Mithat Paşa", Türk İdare
Dergisi, Ankara 1987.
William Bennet Munro, (Çev: V.Tönük), "Fransa'nın Taşra İdaresi"
Türk İdare Dergisi, sayı: 170, Eylül- Ekim 1944.
Mareel Waline, (Çev. V. Tönük), " Fransız İdare Hukukunda Vilayet",
Türk İdare Dergisi, sayı: 170, Eylül-Ekim 1944.
