DANDANAKAN ZAFERİ
01 Ocak 1970
Selçuklular ile Gazneliler arasında 431'de (1040) cereyan eden ve Selçuklu Devteti'nin kuruluşunu sağlayan savaş.
Uzakdoğu ile Akdeniz arasındaki büyük ticaret yolu üzerinde Serahs - Merv arasında bulunan Dandanakan'ın, Orta-çağ'ın önemli ticaret ve sanat şehirlerinden biri olduğu ve bugünkü Türkmenistan Cumhuriyeti topraklarındaki Taşrâ-bâd'ın işgal ettiği yerde bulunduğu yapılan kazılardan anlaşılmaktadır. Yine bu kazı sonuçlarına göre Dandanakan bir tepe üzerinde olup surlarla çevriliydi ve şehirde düzenli bir su ve kanalizasyon şebekesi mevcuttu. Ayrıca burada çok sütunlu bir cami ile bir ribât vardı. XIII. yüzyılda Serahs-Mervyolunu gçerken Dandanakan'ı görmüş olan meşhur Arap coğrafyacısı Yâküt el-Hamevî, kasabanın zamanla şiddetli rüzgârların savurduğu büyük kum yığınlarıyla örtülmesi üzerine halkın buradan başka yerlere göç ettiğini, kasabada ancak bir ribât ile bir minarenin kalmış olduğunu belirtir[1][169]. Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşunu sağlayan meydan savaşının burada yapılmış olması dolayısıyla Dandanakan'ın İs-lâmî devir Türk tarihinde çok önemli bir yeri vardır.
Selçuklular'ın Gazneliler"e karşı 1035 ve 1038 yıllarında kazandıkları iki zaferden sonra Gazneliler'in bölgedeki siyasî ve askerî durumu ciddi şekilde sarsıldı; bundan faydalanan Karahanlı şehzadesi Böri Tegin Gazneli topraklarına bazı akınlarda bulundu.[2][170] Gazneli Sultanı Mesud, sarsılan durumunu kuvvetlendirmek maksadıyla Hârizm'i vererek Selçuklularda ve âsi Hârizmşah İs-mâil'e karşı Cend Emîri Şah Melik ile bir ittifak yaptı. Daha sonra da içinde çok sayıda savaş filinin yer aldığı "bütün Türkistan'ın dahi karşı koyamayacağı" 50.000 kişilik bir ordu ile harekete geçip önce Belh'e, ardından da Serahs'a yürüdü. Bu sırada Talikan, Fâryâb, Şübürkân ve yörelerini zaptetmekle meşgul olan Çağrı Bey sultanın bu hareketi üzerine Se-rahs'a geldi; ardından Tuğrul Bey ile Mûsâ İnanç Yabgu da Serahs'a gelip toplandılar ve Gazneliler'e karşı savaş hazırlıklarına başladılar. Ancak bazı Selçuklu reisleri, güçlü Gazneli ordusu karşısında tutunamayacaklannı düşünerek Rey. Cürcân ve Cibâl taraflarına çekilme fikrini ileri sürdüler. Bu görüşü desteklemeyen Çağrı Bey ise yeni bölgelerde başarılı olmanın çok güç olduğunu, bu sebeple Horasan'ın asla terkedilmeme-sini, savaştıkları takdirde Gazne ordusu karşısında bu defa da zafer kazanacaklarını ifade etti. Bunun üzerine 20.000 kişilik Selçuklu ordusu ile 50.000 kişilik Gazneli ordusu Talhâb yöresinde savaşa tutuştu[3][171]. Büyük Gazneli ordusu karşısında tutu-namayan Selçuklu kuvvetleri civardaki çöllere çekilmek zorunda kaldılar. Selçuklular sıcakların şiddetlendiği sırada çöllerden sevkettikleri atlı birliklerle Gazneli ordusunu yıpratma saldırılarına başladılar ve yöredeki su kuyularını tahrip edip kapattılar. Bu arada Selçuklu başbuğları, Sultan Mesud'un Nesâ, Bâverd ve Ferâvâ'nın Selçuklular'a verilmesi, Nî-şâbur, Serahs ve Merv'in de Gazneliler'-de kalması şeklindeki barış teklifini kabul ederek onunla geçici bir anlaşmaya vardılar. Böylece her iki taraf da kesin sonuçlu bir savaşa hazırlanabilmek için zaman kazanmış oldu. Bu sırada Türkistan'dan gelen kalabalık Oğuz kitleleri Selçuklular'a katıldılar; böylece Selçuklular Gazneliler karşısında biraz daha güçlü duruma geldiler.
Kışı Nîşâbur'da geçiren Sultan Mesud. Selçuklularda kesin bir darbe indirip on-lan Horasan'dan atmak veya kendilerine tâbi duruma getirmekte kararlı idi. Bunu gerçekleştirmek için Nîşâbur'dan 100.000 kişilik bir ordu ile Tûs ve Se-rahs yönünde harekete geçti. Selçuklu reisleri de derhal toplanıp durumu müzakere ettiler. Çoğunluk bu ciddi tehlike karşısında Batı İran'a çekilme fikrindeydi. Ancak Çağn Bey bu defa da çekilme fikrine şiddetle karşı çıktı ve hareket kabiliyeti fazla olmayan yorgun Gaz-neli ordusunu rahatlıkla mağlûp edebileceklerini söyleyerek onları ikna etti. Bunun üzerine Serahs'tan hareket eden Selçuklu ordusunun öncüleri, Merv yönünde ilerlemekte olan Gazneli ordusuna saldırmaya başladılar; esas ordu ise taktik gereği çöl yönüne doğru çekilmekteydi. Selçuklu ordusuna bağlı bazı birlikler ise Gazneli ordusunun yolu üzerindeki bütün su kuyularını tahrip edip kapatıyordu. Böylece kalabalık Gazneli ordusunu susuz bırakma planlarını tam bir başarıyla gerçekleştirdiler. Nitekim su ihtiyacını gidermek için Merv yakınlarındaki suları bol olan Dandanakan'a doğru yön değiştirip ilerleyen Gazneli ordusu, susuzluk ve yorgunluktan perişan bir vaziyete düşmüştü; aynca artan Selçuklu saldırıları da onlara ağır kayıplar verdiriyordu. Bu durum karşısında Sultan Mesud ümitsizliğe kapıldı. Ordusunda disiplin bozulmaya ve kendisiyle ordu kumandanlan arasında fikir ayrılıkları görülmeye başladı. Gazneli ordusunu kötü duruma düşürmeyi başaran Selçuklu başbuğlan, Dandanakan Kalesi önlerinde onlarla kesin sonuçlu bir meydan savaşı yapmaya karar verip derhal harekete geçtiler. Burada üç gün devam eden ve 8 Ramazan 431[i][172] günü sona eren savaşta birlikten mahrum, aç, susuz ve yorgun Gazneli ordusu, özellikle savaş tekniğini çok iyi bilen Çağn Bey'in mahirâne taktik ve saldırılan karşısında kesin bir yenilgiye uğratıldı. Sultan Mesud kahramanca çarpışmış, ancak etrafının sarıldığını görünce 100 atlı İİe savaş meydanından güçlükle kaçıp canını kurtarabilmişti. Diğer Gazneli kumandanlan da aynı şekilde ordu saflannı terkedip kaçmışlardı. Savaştan sonra Selçuklular pek çok ganimet ele geçirdiler, bunların büyük bir kısmı savaşa katılan askerlere dağıtıldı.
Selçuklular, Karahanlı ve Gazneliler'le yaptıkları uzun ve çetin mücadelelerin doruk noktasını teşkil eden Dandanakan zaferinden sonra Büyük Selçuklu Devle-ti'ni kurdular. Savaşın son günü Selçuklu beyleri yaptıkları toplantıda Tuğrul Bey'i yeni devletin ilk sultanı ilân ettiler ve civardaki hükümdarlara fetihnameler göndererek zaferlerini bildirdiler.
Dandanakan zaferi, Türk-İslâm ve dünya tarihi açısından çok önemli sonuçlar doğurmuştur. Selçuklular Horasan'da bir devlet kurduktan sonra bütün Sünnî- İslâm âleminin maddî kuvvet ve kudretinin mümessili olarak her türlü iç ve dış tehlikelere karşı müslümanlan koruma görevini üstlenmişlerdir.
Bibliyografya:
Gerdîzî, Zeynü'l-ahbâr[ii][173], Tahran 1315 hş.; Beyhakı', Târth-i Beyhakî[iii][174], Tahran 1368, s. 623, 870, 922, 939, 954, 960, 963. 980; Aljbârud-deuleti's-Selcûkıyye, s. 3, 11, 194, 195; Yâküt, Mu'cemü'I-büldân, II, 477, 610; İbnü'1-Esîr, et-Kâmil, X, 482-484; Cûzcânî, Tabakat-ı Naşı-n, i, 251; Ebü"l-Fidâ el-Muhtaşar, II, 172; C. E. Bosvvorth, "The Political and Dynastic His-tory of the Iranian Worid (A. D. 1000-1217)", CHIr., V, 21-23; a.mlf.. "Dandânkin", El2 Suppl. (İng.), s. 195; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1980, s. 105-106, 109. 113, 309; Mehmet Altay Köy-men. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1989, I, 336-356; a.mlf., "Tuğrul Bey", İA, XIl/2, s. 29; B. Zahoder. "Dendanekan"[4][175], TTK Belleten, XVIM/72 (1954), s. 582-586; İbrahim Kafesoğlu, "Selçuklular", İA, X, 362.
