Sabri F. Ülgener Külliyatı'nın yeni basımı üzerine bazı düşünceler
Hilmi Yavuz 01 Ocak 1970
Türk entelektüel hayatının en mümtaz simalarından biri olduğundan asla şüphe duymadığım merhum Prof. Dr. Sabri F. Ülgener hoca'nın 'Toplu Eserler'i yeniden yayımlandı. Ülgener'in kitapları uzunca bir süredir, yeni basımları yapılmadığı için, aranıyor ve maalesef bulunamıyordu.
Derin Yayınları'nın, son derece zarif kapaklarla yaptığı basımlar, Ülgener hoca'nın sağlığında yayımladığı kronolojik sırayı izliyor. İlk basımı 1951 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları tarafından yapılan 'Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi', Derin Yayınları'nın 'Toplu Eserler' Dizisi'nin 1. kitabı. 'Toplu Eserler'in ikincisi, ilk basımı yine 1951'de yapılan 'İktisadi İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri'dir. Ülgener, sağlığında 2. basımı 1981'de yapılan bu kitabın adını değiştirmiş ve kitap 'İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası' adıyla yayımlanmıştı. Derin Yayınları da, kitabı bu adla yayımlamış.
Dizinin 3. kitabı, 'Zihniyet ve Din: İslam,Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı'nın ilk basımı, yine 1981'de yapılmıştır. Dördüncü kitap 'Zihniyet, Aydınlar, İzm'ler' adını taşıyor. İlk basımı 1983'te, Mayaş Yayınları tarafından yapılan bu kitabı, Dizi'nin ilk defa yayınlanmakta olan 5. kitabı izliyor: 'Makaleler'. Kitapların tümünde Ülgener'in öğrencisi ve onun sadık takipçisi, Prof. Dr. Ahmet Güner Sayar dostumuzun 'Ülgener'in Eserlerinin Toplu Olarak Yayınlanması Üzerine Düşünceler' başlıklı sunuş yazısı yer alıyor. Bu arada, Prof. Sayar'ın 'Ülgener Yazıları'nın da, yine Derin Yayınları tarafından basıldığını hatırlatalım. Prof. Sayar, daha önce de, Ülgener için 'Bir İktisatçının Entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener' başlıklı geniş bir monografi çalışması yapmıştı. (Eren Yayıncılık, 1998) Nihayet, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası'nın bir 'Özel Sayı'sını (Cilt: 43, Sayı: 1-4) Prof. Dr. Sabri F. Ülgener'e Armağan' olarak, 1987 yılında yayınladığını hatırlatmakta yarar var.
Prof. Sayar'ın deyişiyle, 'bir Osmanlı mirası olan toplumsal ataletin köklerini kuşatmak' projesinde (bu 'atalet', Osmanlı toplumunun 'Kapitalistleşememesi' olgusudur) 'metod' arayışı, Sabri Ülgener hoca'yı Max Weber'e götürmüştür. 'Weber'in Protestan ahlakı ile kapitalizmin doğuşu arasında kurduğu köprüyü besimse[miş]' ve 'Model kurmada Weber'in ayak izlerini sürerek, anlamaya dayalı yöntemle, kapitalistleşememe olgusunu Osmanlı asırlarında araştırmak, onun hayat boyu sürdüreceği akademik bir proje ol[muştur]'. Prof. Ahmet Güner Sayar'a gönderdiği mektuplardan, Prof. Ülgener'in Weber hakkında bir kitap yazmayı düşündüğünü de öğreniyoruz.
Ülgener'in bu bağlamda İslam Tasavvufu üzerinde ısrarla durduğunu biliyoruz: Ülgener, Max Weber'in İslam'ı 'eksik ve tek yanlı bir değerlendirme' ile ele aldığı kanısındadır. Özellikle 'Zihniyet ve Din, İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı'nda Weber'in ciddi bir biçimde eleştirildiğine tanık olunur.. Ülgener'e göre, İslam, Weber'in zannettiği gibi, 'tek ve ayrıntısız bir gövde' değildir: Şer'i hükümlerden değil de 'basit, sade ve temsillerle geniş ve yaygın kütleler içine nüfuz etmeyi bilen ve başaran mistik (tasavvufi) inançlar' göz önüne alındığında, durum farklılaşacaktır. Ülgener, 'iktisad ahlakına dinin etkisi[nin] çoğunlukla o kanaldan [tasavvuf kanalından H.Y.] yürümüş veya işlemiş olabil[eceği]' kanısındadır. Kısaca, Ortaçağ ahlakı'dır Kapitalizmin ortaya çıkmasına engel olan!..
Prof. Dr. Şükrü Hanioğlu, 'Zaman'da çıkan yazılarını derlediği son kitabında ('Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve Tarih', Bağlam Yayınları), her ne kadar Ülgener hoca'yı 'iktisadi davranış ile ahlak arasında fazla mekanik bir münasebet tesis etmesi' bağlamında eleştiriyorsa da, merhum Ülgener'in bendeki, deyiş yerindeyse 'zihni uyanış'ta büyük payı vardır. Daha önce yazdığım bir yazıda belirttiğim gibi, 'Sabri Hoca'yı yeniden okumak, okuru her zaman bir şeylerin, hem de çok önemli bir şeylerin farkına vardırır. Bende bu, hep böyle olmuştur.'
