Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Ebî Tâlib el-Kureşî el-Hâşimî eş-Şehtd (ö. 61/680) Hz. Peygamber'in torunu,
Hz. Fâtıma ile Hz. Ali'nin küçük oğlu, Kerbelâ şehidi.
5 Şaban 4 yılında (10 Ocak 626) Medi¬ne'de doğdu. "Şehîd" lakabıyla meşhur¬dur. Göğsünden aşağısının dedesine çok benzediği rivayet edilir. Doğduğu zaman Hz. Peygamber, ağabeyi Hasan'a yaptığı gibi o güne kadar Araplar'ca pek bilinme¬yen adını kulağına bizzat ezan okuyarak koydu ve doğumunun yedinci gününde akîka kurbanı kestirip Hz. Fâtıma'dan sa¬çının ağırlığınca fakirlere gümüş dağıt¬masını istedi. Hz. Hüseyin, ağabeyi Hasan ile birlikte tabiînden Ebû Abdurrahman es-Sülemrden kıraat öğrendi [103] dedesiyle annesinden ve ba¬basından, ayrıca Hz. Ömer'den ve diğer bazı sahâbîlerden sekiz hadis rivayet etti.
Hz. Hüseyin de ağabeyi Hasan gibi ilk iki halife döneminde cereyan eden önemli olaylarda fiilen yer almadı. Hz. Osman zamanında Saîd b. Âs'ın Kûfe'den Horasan'a yaptığı sefere (30/651) ağabeyi ile birlikte katıldı. Daha sonra Hz. Osman'ın evini kuşatan isyancılara karşı babası Hz. Ali tarafından yine ağabeyi ile birlikte ha¬lifeyi korumak ve evine su taşımak üzere görevlendirildi.
Babasının halifeliği sırasında Hz. Hüse¬yin Kûfe'ye giderek onun bütün seferle¬rine katıldı; şehâdetinden sonra da yine onun vasiyetine uyarak ağabeyine itaat etti. Bu arada Hz. Hasan Muâviye ile an¬laşmaya karar verdiği zaman ona karşı çıkmak istediyse de itirazının reddedil¬mesi üzerine vazgeçti ve beraberinde Me¬dine'ye gitti. Daha sonra Hz. Hüseyin bu anlaşma dolayısıyla Muâviye'nin tahsis ettiği yıllık 2 milyon dirhemi onun vefatı¬na kadar aldı [104]ve daima ağabeyinin yanında bulundu. Hz. Hasan'ın vefatından (49/669) sonra ise I. Yezîd'in hilâfet makamına gelişine kadar (60/680) kendini ibadete vererek zühd ve takvaya dayalı bir hayat sürdür¬dü. Hz. Hüseyin'e ağabeyinin vefatı üze¬rine imam sıfatıyla biat edildiğine veya onun Muâviye aleyhine faaliyette bulun¬duğuna yahut kendi imameti için hare¬kete geçtiğine dair ilk Sünnî ve Şiî kay¬naklarında herhangi bir rivayete rastlan¬maz; aksine bu husustaki birtakım kıpır-danışlara fırsat vermediği söylenir. Me¬selâ Hz. Hasan'ın vefat haberi Kûfe'ye ulaşınca taraftarları Hz. Hüseyin'e, ba¬basıyla ağabeyinin intikamını almak için emrini beklediklerini bildiren bir mektup göndermişlerdi. Hucr b. Adî'nin, Muâvi¬ye'nin emriyle başlatılan camilerde Hz. Ali'ye hakaret etme faaliyetine karşı çık¬tığı için Öldürülmesi üzerine (51/671), Kûfe'nin ileri gelenlerinden bir kişi hem bu haberi iletmek hem de Hüseyin'i Kûfe'ye getirmek amacıyla Medine'ye gitmiş, du¬rumdan haberdar olan Muâviye Hz. Hü¬seyin'e fitne çıkarmak isteyen kimselere fırsat vermemesi konusunda tavsiyede bulunmuş, o da cevabî mektubunda, "Se¬ninle savaşmak ve sana karşı çıkmak ni¬yetinde değilim" demiştir.[105] Bununla birlikte Hz. Hüseyin'in Muâviye'ye karşı takındığı olumlu tavrı 56 (676) yılından sonra değiştirdiği mu¬hakkaktır; çünkü bu yılda Muâviye'nin, oğlu Yezîd'e biat edilmesini istemesi pek çok müslüman gibi Hz. Hüseyin'i de rahatsız etmiştir.
Medine Valisi Mervân. Muâviye'nin ye¬rine halef tayin ettiği oğlu Yezîd'e kendi adına biat almasını isteyen mektubunu Mescid-i Nebevfde okuyunca halk feve¬ran etti. Abdurrahman b. Ebû Bekir Mervân'a, daha başlangıçta gerek kendisinin gerek Muâviye'nin yalan söylediğini ve saltanatı babadan oğula intikal ettiren Bizans sistemini müslümanların başına getirmek istediklerini söyleyerek bu tek¬life karşı çıkarken Abdullah b. Ömer Ye-zîd'in fâşıklığını, Abdullah b. Zübeyr ise Allah'a karşı gelene itaatin caiz olmadığı¬nı öne sürerek açıkça itirazda bulundular ve biata yanaşmadılar; Hz. Hüseyin de on¬larla aynı fikirdeydi. Mervân'ın bu duru¬mu bildirmesi üzerine Muâviye hemen Medine'ye gitti ve muhalefet eden kişi¬leri çeşitli tehditlerle biata zorladı fakat başaramadı. Muâviye'nin ölümü üzerine {60/680) hilâfet mevkiine gelen Yezîd. Me¬dine Valisi Velîd b. Utbe b. Ebû Süfyân'-dan her ne şekilde olursa olsun Hüseyin ve diğerlerinden biat almasını istedi. Ve¬lîd, henüz Muâviye'nin ölüm haberi du¬yulmadan Hz. Hüseyin ile Abdullah b. Zübeyr'i Mervân ile de istişare ederek yanına çağırttı. Fakat onlar Muâviye'nin öldüğünü ve haberin halk tarafından duyulmasından Önce biatlarınm alınmak istendiğini anladılar. İbnü'z-Zübeyr Mek¬ke'ye kaçtı; Hz. Hüseyin ise Velîd ile görüşmeye gittiğinde, "Benim gibi bir adam gizlice biat edemez; zaten sen de halk katında açıkça yapmadığım bir bia¬ta razı olmazsın" diyerek ertesi gün hal¬kın önünde biat edeceğini bildirdi. Mer¬vân Velîd'e, yanından ayrılmadan önce Hüseyin'in biatini sağlamasını veya boy¬nunu vurdurmasını tavsiye etti; ancak Velîd, "Sen benim için dinimi yıkacak bir şey tavsiye ediyorsun. Yemin ederim ki Hüseyin'i Öldürmek suretiyle dünyanın her yanına, üzerine güneşin doğup bat¬tığı bütün mal ve mülküne sahip olacağı¬mı bilsem yine de bunu istemem" diyerek tavsiyesini reddetti [106] Velîd'in yanın¬dan ayrılan Hz. Hüseyin 28 Receb 60 (4 Mayıs 680) gecesi, kendisine şu anda böy¬le bir harekette bulunmasının yanlış oldu¬ğunu söyleyen baba bir kardeşi Muham-med b. Hanefiyye hariç bütün aile fertle¬rini yanına alıp Mekke'ye doğru yola çıktı.
Hz. Hüseyin'in Yezîd'e biat etmeyip Mekke'ye gittiğini haber alan Kûfeliler'-den Şebes b. Ribî ve Süleyman b. Surad gibi bazı ileri gelenler onu hilâfete getir¬mek için kendisine davet mektupları yaz¬dılar [107] ayrıca Ebû Abdullah el-Cedelî başkanlığında bir heyet gönderdiler. Bunun üzerine Hz. Hü¬seyin, durumu yerinde incelemesi için am¬casının oğlu Müslim b. Akil'i Kûfe'ye yol¬ladı. 5 Şevval 60 (9 Temmuz 680) tarihinde şehre ulaşan Müslim İbn Avsece'nin evi¬ne indi ve Hz. Hüseyin adına biat almaya başladı. İlk aşamada 12-30.000 kişinin biat ettiği ve hatta Müslim'in Küfe Mes-cidi'nde açıkça bir konuşma dahi yaptığı rivayet edilmektedir.[108] Yezîd, Müslim'in bu faaliyetini öğrenince Küfe Valisi Nu'mân b. Beşîr el-Ensârî'yi görev¬den alarak yerine Basra Valisi Ubeydullah b. Ziyâd'ı tayin etti ve ondan Müslim'i şe¬hirden çıkarmasını veya öldürmesini is¬tedi. Ubeydullah'ın Hz. Hüseyin taraftar¬larını ürküten tedbirler alması üzerine Müslim daha nüfuzlu bir kişi olan Hâni1 b. Urve el-Murâdî'nin evine yerleşti ve halkı ayaklanmaya çağırdı; hatta Ubey-dullah'ın kasrını kuşattı. Ancak Ubeydul¬lah'ın safında yer alan Küfe ileri gelenle¬rinin nasihat ve tehditleri üzerine ayak¬lanan halk dağılmaya başladı ve geceye doğru Müslim'in yanında sadece otuz ki¬şi kaldı; daha sonra onlar da dağıldı. Bu gelişmeler üzerine geceleyin Kinde kabi-lesine mensup Tav'a adlı bir kadının evi¬ne saklanan Müslim ihbar üzerine yaka¬lanarak öldürüldü.[109] Bu yüzden Kûfeliler'-den biat aldığını daha önce mektupla ha¬ber verdiği Hz. Hüseyin'e onların sözlerin¬den döndüğünü bildiremedi.
Hz. Hüseyin yeni gelişen olaylardan ha¬beri olmadığı için Kûfe'ye hareket etmeye karar verdi. Her ne kadar Abdullah b. Abbas ona. Kûfeliler'in babasıyla ağabeyine yaptıklarını hatırlatıp sözünde durmayan bu insanların davetine uymamasını ve eğer Mekke'de kalmak istemiyorsa Ye-men'e gidip orada Müslim'in hâkimiyet kurmasını beklemesinin daha iyi olacağı¬nı söylediyse de Hüseyin kararından dön¬medi. Yezîd'in halifeliğini tanımayan Ab¬dullah b. Zübeyr ise Mekke'de kalmasını teklif etti ve biat almasına kendisinin de yardımcı olabileceğini bildirdi.[110] Abdullah b. Ömer ve Ömer b. Abdurrah-man b. Haris gibi şahıslar da kesinlikle Kûfe'ye gitmemesini istediler, İbn Abbas ise hiç değilse yalnız gitmesini önerdi. Fakat Hz. Hüseyin, 8 Zilhicce 60 (9 Eylül 680) tarihinde umresini tamamladıktan sonra ailesi ve bazı taraftarlarıyla birlik¬te Kûfe'ye hareket etti.[111] Birkaç gün sonra, bütün ailesini yanına aldığı için başlarına bir şey gelirse bunun soyunun tükenmesi demek olacağı endişesine ka¬pılan amcasının oğlu Abdullah b. Ca'fer önce bir mektup yazarak durmasını iste¬di; sonra da Mekke Valisi Amr b. Saîd b. Âs e!-Eşdak'tan onun adına eman alarak kendisine gönderdi. Ancak Hz. Hüseyin, rüyasında Resûlullah'ı gördüğünü ve is¬ter lehine ister aleyhine sonuçlansın baş¬ladığı işi tamamlamakla emrolunduğunu söyleyerek geri dönmeyi reddetti. Yolda şair Ferezdak ile karşılaşıp Kûfe'deki du¬rumu sorunca, "Halkın kalbi seninle, kılıç¬ları Benî Ümeyye iledir; ilâhî takdir ise gökten iner ve Allah dilediğini yapar" cevabını aldığı halde, "Doğru söyledin, Al¬lah'ın dediği olur, Allah dilediğini işler ve rabbimiz her gün yeni bir iştedir. Takdir hoşumuza gidecek şekilde olursa nimet¬lerinden dolayı Allah'a şükrederiz; O şükredenlerin yardımcısıdır. Eğer takdir umu¬landan başka türlü çıkarsa niyeti hak ve takvası da teneşir tahtası olan kimse el¬bette taşkınlık göstermez" diyerek yol¬culuğunu sürdürdü.[112] Ancak daha sonra Sa'lebiyye'de karşılaştığı iki yolcudan Kû¬feliler'in biatlanndan caydığını ve Müslim b. Akil ile Hâni' b. Urve'nin Öldürüldüğünü öğrenince geri dönmek istedi; fakat bu defa da Müslim'in oğulları ve kardeşle¬rinin ısrarı üzerine yola devam etmeye mecbur oldu. Bu arada taraftarlarına is¬teyenlerin ayrılabileceğini söyledi, onlar da ayrıldılar; yanında sadece aile fertleriy-le birlikte yaklaşık yetmiş kişi kaldı. Böy¬lece sayısı azalan kafile Ninevâ bölgesin¬deki Kerbelâ'ya vardı.[113]
Küfe Valisi Ubeydullah'ın emriyle kafi¬leyi uzun süredir 1000 kişilik kuvvetiyle gözetlemekte olan Hür b. Yezîd Hz. Hü¬seyin'in Kerbelâ'ya ulaştığını valiye bildir¬di; o da kafilenin sarp ve müstahkem yer¬lere sığınmasına engel olunmasını, susuz ve savunmasız bir yerde konaklamaya mecbur edilmesini istedi. Rey valiliğine getirilen Ömer b. Sa'd b. Ebû Vakkâs'a da ordusuyla Hz. Hüseyin üzerine yürü¬mesini ve bu meseleyi halletmesini em¬retti. Ömer b. Sa'd önce bu işe yanaşmak istemediyse de yoğun ısrar ve görevden alınma tehdidi karşısında kafilenin üstü¬ne yürüdü. Hz. Hüseyin Ömer'in gönder¬diği elçiye kendisini Kûfeliler'in çağırdığı¬nı, 18.000 kişinin biat ettikten sonra bi-attarını bozduğunu, dönüp gitmek iste¬diğinde de Hür b. Yezîd'in engel olduğu¬nu ve kendisini buraya kadar gelmek zo¬runda bıraktığını anlattı ve, "İzin verin dönüp gideyim" dedi.[114] Ömer b. Sa'd, Hz. Hüseyin ile çarpış¬mak istemediği için bu cevaptan mem-nun kaldı ve durumu Ubeydullah b. Ziyâd'a bildirdi. Ubeydullah ise Yezîd'e bia¬ti önermesini ve reddi halinde kafilenin su ile irtibatını kesmesini istedi. Bunun üzerine Ömer, Hz. Hüseyin'i Kûfe'ye çağı¬ranlar arasında bulunan Amr b. Haccâc'ı su yollarını kesmekle görevlendirdi; son¬ra da birkaç defa Hüseyin'le gizlice görüş¬tü.[115] Aralarında ne konuştukları tam olarak bilinmemekle beraber tahminlere göre Hz. Hüseyin şu teklifleri yapmıştır: Geldiği yere dönmek, bizzat Yezîd'e gidip biat etmek veya İslâm serhadlerinden birinde cihadla meşgul olmak. Ömer. kabul edilebileceği ve böy¬lece kendisinin de bu sıkıntılı işten kurtu¬lacağı ümidiyle teklifi Ubeydullah b. Ziyâd'a bildirdi. Ubeydullah önce bu teklifi uygun gördüyse de Sıffîn'de Hz. Ali'nin safında çarpışanlardan Şemir b. Zülcev-şen ona önemli bir fırsatı kaçırmış olaca¬ğını hatırlatarak Fırat nehriyle irtibatı ke¬silmiş ümitsizlik içindeki Hüseyin'i isteği¬ne boyun eğdirmesini veya cezalandırma¬sını söyledi, ayrıca onun Ömer ile geceleri gizlice görüştüğünü belirtti. Bunun üzeri¬ne Ubeydullah, Şemir ile Ömer'e bir mek¬tup göndererek Hüseyin'in doğrudan ken¬disine teslim olmasını sağlamasını, bunu başaramazsa onunla savaşmasını, aksi takdirde kumandayı Şemir'e bırakması¬nı emretti. Şemir karargâha 9 Muharrem Perşembe günü ulaştı. Ömer b. Sa'd ku¬mandayı, dolayısıyla kazandığı dünyalığı elden kaçırmamak için bu görevi yerine getireceğini söyledi. Hz. Hüseyin ve ya¬nındakiler o geceyi dua, namaz ve istiğ¬farla geçirdiler.[116]
Ertesi gün Hz. Hüseyin gerekli savaş ha¬zırlıklarını yaptıktan sonra atına bindi ve önünde bir mushaf olduğu halde Ömer'in ordusuna yaklaşarak kendisinin buraya geliş amacını anlamaları, hakkında insaflı hüküm vermeleri halinde saadete kavu¬şacaklarını ve üzerine yürümelerine ge¬rek kalmayacağını, mazeretini dikkate al¬mamaları durumunda ise istediklerini yapmalarını söyledi. Bazı kaynaklara göre Hz. Hüseyin bu konuşmasında anne ba¬basının ve amcalarının İslâm'a hizmetle¬rini dile getirmiş, Resûl-i Ekrem'in ken¬disi hakkındaki övücü ifadelerinden söz etmiş ve kanını akıtmanın büyük vebal doğuracağını hatırlatmıştır.[117] Hz. Hüseyin'in bu konuşması üze-rine Hür b. Yezîd yaptıklarına pişman ola¬rak onun safına geçti.
Ömer b. Sa'd'ın sancağıyla gelip ilk oku atması üzerine başlayan savaş birbirine denk olmayan bu kuvvetler arasında tam bir dram şeklinde devam etti ve Hz. Hüse¬yin'in savaşa başlarken yirmi üç süvariyle kırk piyadeden oluşan askerleri kısa süre¬de azaldı. Savaşın sonlarında artık sıcak ve susuzluktan bitkin hale düşen bu az sayı¬daki insanın başında piyade olarak cesa¬retle dövüşen Hz. Hüseyin'e Şemir b. Zül-cevşen'in emriyle her taraftan hücum edildi. Sinan b. Enes en-Nehaî önce bir harbe saplayıp onu yere düşürdü, sonra da atından inerek saçlarını ve daha son¬ra başını kesti; oradakiler de cesedini so¬yup her şeyini, ardından da çadırları yağ¬maladılar. Bu arada Hz. Hüseyin'in hasta yatağındaki oğlu Ali Zeynelâbidîn öldü¬rülmek işlendiyse de Ömer b. Sa'd buna engel oldu.[118] Şehidlerin cesetleri ertesi gün Benî Esed mensuplarının ikamet ettiği Gâdiriyeköylülerince toprağa verildi.
Hz. Hüseyin'in kesik başı ve esirler Dı-maşk'a gönderildiğinde Yezîd görünüşte üzülmüş ve Hüseyin'i öldürtmesi sebebiy¬le Ubeydullah b. Ziyâd'a lanet etmiştir. Ancak onun bu üzüntüsünde samimi ol¬duğunu söylemek mümkün değildir. Çün¬kü gerçekten üzülmüş olsaydı Ubeydul¬lah. Şemir ve diğerlerini hiç değilse görev¬lerinden alması gerekirdi; ayrıca öldürme emrini verenin bizzat kendisi olduğu yo¬lunda rivayetler de vardır.[119] Bununla beraber Hz. Hüseyin'in katliamdan kurtulan oğlu, kız¬ları, kız kardeşi ve Tâliboğullarfndan di¬ğer esirler Dımaşk'ta birkaç gün tutul¬duktan sonra Yezîd tarafından bir muha¬fız birliği refakatinde Medine'ye gönde¬rilmiştir. Hz. Hüseyin'in başının nereye gömüldüğü konusu ihtilaflıdır. Medine'¬de Baki' Mezarlığı'na, Necef te babasının yanına. Küfe dışında bir yere, Kerbelâ'da cesedinin konulduğu kabre, Dımaşk'ta bilinmeyen bir yere, Rakka'ya, hatta Ka-hire'ye gömüldüğüne dair rivayetler bu¬lunmakta Muhsin el-Emîn, [120] ve bunlardan birincisi daha güçlü bir ih¬timal olarak görülmektedir.[121] Öte yandan İbn Şehrâşûb. Şeyh el-Müfîd, Muhammed Bâkirel-Meclisî. Muh¬sin el-Emîn, Fehmî Üveys gibi Şiî yazarları Hz. Hüseyin'in doğumu, çocukluğu, genç¬liği ve şehâdetiyle ilgili tarihî gerçeklere uymayan pek çok olağan üstü hadise ve keramet rivayet ederler.
Kaynaklar Resûl-i Ekrem'in iki torunu¬nu çok sevdiğini, isteklerini tereddütsüz yerine getirdiğini, onlarla oyun oynadığını, sırtına bindirip gezdirdiğini, hatta sec¬dede İken üstüne çıktıklarında inmeleri¬ne kadar beklediğini yazar ve onlara olan düşkünlüğünü gösteren birçok rivayet nakleder. Bir gün Hz. Peygamber min¬berde iken Hasan ile Hüseyin'in düşe kal¬ka mescide girdiklerini görünce konuş¬masını yarıda keserek aşağı inip onları kucaklamış ve, "Cenâb-ı Hak, 'Mallarınız ve çocuklarınız sizin için birer imtihan ve¬silesidir [122] derken ne ka¬dar doğru söylemiş; onları görünce daya¬namadım" dedikten sonra konuşmasını sürdürmüştür [123]Müslümanların Ehi beyt'e ve âl-i abaya dahil olan Hz. Hasan ile Hü¬seyin'e duyduğu sevgi ve şefkat Resûl-i Ekrem'in vefatından sonra da devam et¬miştir. Meselâ Hz. Ömer, hilâfeti sırasında divan teşkilâtını kurup herkese yapı¬lacak yardımları belirlerken onlara Bedir Gazvesi'ne katılanlara verilen miktarda tahsisat ayırmıştır.[124] Hz. Hüseyin Resûlullah'ın sevgili torunu, emaneti ve reyhânesi (çiçek demeti) deni¬lerek müslümanlardan daima sevgi, şef¬kat ve bağlılık görmüş, böylece altı yaşın¬da kaybettiği dedesinin ve annesinin yok¬luğunu fazlaca hissetmemiştir. Ayrıca ağabeyi Hasan ile birlikte bütün İslâm dünyasında olduğu gibi Türkler arasında da Resûlullah'ın sevgili torunu sıfatıyla daima sevilmiş, sayılmış ve adları çocuk¬lara verilen en yaygın isimler arasında yer almıştır.
Şiî dünyası, Şiîliğin hareket noktası ve temel şahsiyeti Hz. Ali olmakla birlikte, şehid edilişinin arka planında varlığını sürdürebilen güçlü bir siyasî kuruluş bu¬lunmadığından bu olayla fazla İlgilenme¬miş, Hz. Hüseyin'in şehâdetini ise Şiîliğe hayat veren bir kaynak telakki ederek iç¬timaî ve siyasî hayatın parolası haline ge¬tirmiştir. Bugün İslâm dünyasının en bü¬yük azınlık mezhebini oluşturan İsnâaşe-riyye İmâmiyyesi'nin özellikle duygu ve gönül hayatını Hz. Hüseyin sevgisi yönlen¬dirmektedir. Hz. Hüseyin'in Kerbelâ'da şehid edilişinin hâtırasını anmak için ya¬pılan ve "taziye" denilen yas merasimleri, onu imamların üçüncüsü ve on dört ma'-sûm-ı pâkin [125] beşin-cisi kabul eden Şiî dünyasında başlı başı¬na bir olaydır.[126] Ancak Sünnîler'in tuttukları 10 [127] Muhar¬rem orucunun Kerbelâ tâziyesiyle bir ilgisi yoktur.[128] Hz. Hüseyin'in acıklı sonu İslâm edebiyatında başlı başına bir tür oluşturmuş ve özellikle taziye tören¬lerinde okunmak üzere Şiî şair ve ediple¬ri tarafından "maktel" veya "maktel-i Hüseyin" denilen mersiye ve okuma parça¬ları kaleme alınmıştır.[129]
Hz. Hüseyin'in çocuklarından Ali el-Ek-ber Kerbelâ'da kendisiyle birlikte şehid olmuş, Ca'fer ve Abdullah adlı oğulların¬dan devam etmeyen soyu diğer oğlu Ali Zeynelâbidîn"den devam ederek seyyid unvanıyla tanınmıştır. Ayrıca Fâtıma ve Sekîne adlı iki de kızı vardı.
