MONDROS MÜTAREKESİ’NDEN SONRA VİLÂYÂT-I ŞARKİYYE'DE NÜFUS
01 Ocak 1970
Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı boyunca Ruslarla birlikte Osmanlı Devleti'ne
karşı savaşmışlardı. Özellikle Van'ın Nisan 1915'te Ermeniler tarafından işgali ve
Osmanlı Devleti'nin Mayıs 1915'te Ermenileri hudut dışına sürmesiyle Ermenilerin ve
Müslümanların birbirlerine olan düşmanlıkları daha da arttı. 1917 baharında Rus
ordusu bütün Erzurum Vilâyetini, Trabzon Vilâyeti'nin doğu yarısını ve Van ve Bitlis
vilâyetlerinin kuzey yarısını, Van, Erzurum, Trabzon, Erzincan, Gümüşhane, Bayezid,
Bitlis ve Muş'un merkez şehirlerini işgal etti. Müslüman nüfus Rusya'nın lehine olarak
merkezî Anadolu'ya sürüldü. 1917-1918'de Türk orduları doğuyu tekrar ele geçirince,
bu sefer Ermeniler yaptıklarından dolayı göçebe durumuna düşerek Rus Ordusunun
peşinden Trans-Kafkasya'ya gittiler.
Doğu Anadolu'nun Müslüman-Türk ahalisi işgalci Ermeniler elinden çok
çektiler. Anadolu'nun içlerine kaçmış olanlar doğunun kurtuluşundan sonra eski
yurtlarına dönmeye başladılar. Fakat hicret etmiş olanların yüzde ellisine yakını geri
dönmedi. 1914'ten 1923'e kadar Anadolu insanının %20'si öldü, bu kayıp oranı bazı
doğu vilâyetleri için nüfusun yarısını buluyordu. Anadolu'daki bu duruma rağmen
Ermeniler sanki hiçbir şey yapmamışlar gibi büyük devletlerin himayesinde, Avrupa
kamuoyunu Türkler aleyhine kışkırtmaya devam ettiler. XIX. yüzyılın ortalarından
itibaren Avrupa kamuoyunda Ermeniler hakkında dolaşan bilgiler genellikle Ermeni
kaynaklı idi. Bazen Avrupalı gazetecilerin de gözlemlerinden istifade ediliyordu, fakat
bu gazetecilerin çoğu Orta Anadolu'dan ileriye geçmeden Doğu Anadolu hakkında
yazılar yazıyorlardı1. Avrupa kamuoyu bu bilgileri memnuniyetle karşılıyor ve
Ermenileri hiçbir suçu olmayan, masum bir millet olarak tanıtıyordu.
Birinci Dünya Savaşı boyunca devam eden Avrupa ve Amerika'daki bu tür
Ermeni propagandaları savaş sonunda etkisini göstermiş, 8 Ocak 1918'de ABD.
Başkanı W.Wilson on dört maddeyi ihtiva eden prensiplerini açıklamıştı. Bu
prensiplerin on ikinci maddesinde, "Şimdi Türk hakimiyetinde bulunan diğer milletlere
tam bir yaşama emniyeti ve muhtar bir gelişme imkanı sağlanacak" deniliyordu.
Böylece kurulması düşünülen Büyük Ermenistan ve bunun manda altına alınması, daha
önce Doğu Anadolu'da Ermeni çoğunluğun bulunduğu, fakat bunların savaşlar
sebebiyle ya göç ettiği, ya da öldürüldüğü kabul ediliyordu2.
Savaşın Osmanlı Devleti aleyhine sona ermesi, İtilaf Devletlerinin bu devlet
hakkındaki emperyalist düşüncelerini uygulama imkanını vermişti. Bunun için, Şark
Meselesinin ortaya çıkmasından beri uygulanan politika gereği, yine Osmanlı Devleti
içerisindeki azınlıklar kullanılacaktı. Bu azınlıkların en önde gelenleri şüphesiz
istismara uğramış Ermenilerdi. Ermeniler her defasında Vilâyât-ı Şarkiyye'nin kendi
anavatanları olduğunu iddia ediyorlar ve bu bölgede eskiden beri nüfus bakımından
çoğunlukta olduklarını kendi kayıtlarına göre ortaya koymaya çalışıyorlardı.
Ermenilerin nüfus istatistikleri sadece tahmine dayanıyordu ve vaftiz kayıtlarının bir
derlemesi şeklinde olmayıp "Doğu vilâyetlerinde yaklaşık kaç Ermeni yaşar?" sorusuna
cevap arayan bir form halindeydi3.
Bu nüfus tahminlerine dayanan Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı sonunda
yapılacak anlaşma hükümlerini tespit etmek üzere Paris'te toplanan Barış Konferansına
iki delegasyonla katıldılar. Bunlardan ilki Bogos Nubar başkanlığındaki Ermeni Ulusal
Birliği, diğeri Ermenistan Millet Meclisi Reisi Avetis Ahoronian başkanlığındaki Erivan
temsilcileri idi. Her iki heyet aralarında anlaşarak 26 Şubat 1919'da konferansa bir
memorandum sundular."Barış Konferansı'ndan Önce Ermenistan Sorunu" başlığını
taşıyan bu memoranduma göre, Ermeniler Vilâyât-ı Şarkiyye'nin Trabzon ile birlikte
kendilerine terkini istiyorlar ve bu taleplerini verdikleri şu bilgilerle haklı göstermeye
çalışıyorlardı:
"....Eğer Ermeniler dağıtılmasalardı Ermeni Vilâyetlerinde çoğunlukta
bulunacaklardı. Savaştan önce geçen yüzyılın sonundaki güçlüklere rağmen Ermenistan
diye adlandırılan Altı Vilâyette, Trabzon Vilâyetinde, Kilikya'da Kürtler ve Türklerden
ve hatta Kürtler ve Türklerin toplamına yakın Ermeni mevcuttu. Bu bölgelerde
1.403.000 Ermeni, 943.000 Türk ve 482.000 Kürt vardı...
2 Mine Erol,Türkiye’de Amerikan Mandası Meselesi,Giresun 1972, s. 4-5.
3 Justin Mc Carthy, Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus, (Çev. İhsan
Gürsoy), Ankara 1995, s. 51.
"Ermeni Patrikhanesinin kayıtlarına göre Türkiye'deki Ermenilerin nüfusu 1882
yılında 1.680.000, 1912'de 1.018.000 idi. Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı boyuca
İtilaf Devletleri lehine çalıştılar ve bir milyondan fazla Ermeni bu uğurda hayatını
kaybetti. 1917 yılının sonunda Van, Bitlis ve Erzurum vilâyetlerinde 46.000 Türk ve
yaklaşık 30.000 Kürt vardı. Kurulacak bir Ermenistan ilk yıllarında şu nüfusa
ulaşacaktır: Ermeniler: 2.500.000, Rum, Nasturi: 500.000, Türk, Kürt, Arap, Fars:
1.000.000"4.
Ermenilerin konferansa sundukları harita ve talep ettikleri topraklar aynı
tarihlerde İngiliz Delegasyonu tarafından hazırlanan başka bir haritada da gösterilmişti5.
Bu önemli bir nokta idi, çünkü Sevr'e giden yol açılmış oluyordu. Ermenilerin
arkasındaki Amerika ve İngiliz gücü böylece kendisini daha açık bir şekilde
gösteriyordu. Zira Wilson Büyük Ermenistan'ın kurulması için çok büyük gayret
gösterecekti.
Ermeni delegeleri amaçlarına ulaşmak için Paris'te bu şekilde çalışırlarken Rum
ve Ermeni Patrikhaneleri de Anadolu'da boş durmuyorlardı. Polis Müdiriyet-i Umumisi
8 Mart 1919da Dahiliye Nezareti'ne gönderdiği bir telgrafta Rum ve Ermeni
işbirliğinden ve patrikhanelerin çalışmalarından şu şekilde bahsediyordu:
"Rumların emellerini gerçekleştirmek amacıyla Paris'te Sulh Konferansı'ında
bulunan Yunanistan Başvekili Venizelos ile Ermeni Murahhası meşhur Bogos Nubar
Paşa aralarında verdikleri karar üzerine Rumların İstanbul'u, Ermenilerin Trabzon'u
ilhak etmek istedikleri ve bu taleplerini gerçekleştirmek üzere Rum ve Ermeni
Patrikhanelerine tezkere yazılması üzerine mezkûr patrikhanelerce bu mesele için her
gün toplantı yapılarak konferans vermekte oldukları istihbar kılınmış olmakla..."6
Tarihi emellerini bu suretle gerçekleştirmek isteyen Ermenilerin Vilâyât-ı
Şarkiyye'nin nüfusu hakkında verdikleri rakamlar pek sıhhatli değildir. Şimdi
4 USA. National Arcihive, Paris Peace Conference, 184.021/94. Bugün dahi Ermeniler aynı
iddialarla Avrupa ve Amerika parlementolarında kendilerine destek aramaktadırlar.1919 yılında
Paris Barış Konferansına sundukları taleplerden ve Sevr Anlaşması hükümlerinden bugün için
vazgeçmiş değiller.
5 Akaby Nasibian,Britain and The Armenian Question (1915-1923), London 1984, s.148.
6 B.O.A. DH.KMS. 49-1/104
elimizdeki kayıtlara ve belgelere göre hem savaş öncesi hem de savaş sonrası nüfus
durumunu görmeye çalışalım.
XIX. yüzyılın sonuna ait tarihsiz bir kayıt7:
Vilâyetler
İslam
Ermeni
Rum, Katolik ve
Protestan
Süryani
Erzurum
442.671
101.119
15.485
-------
Bitlis
167.054
110.358
7.046
-------
Van
282.582
71.582
1921
5950
Diyarbakır
240.574
45.985
1347
13.249
Harput
355.154
73.100
--------
553
Toplam
1.488.035
401.154
25.799
29.752
1912 yılına ait Ermeni Nüfusu8:
Erzurum : 99.018 , Bitlis : 108.358 , Dersim : 13.050 , Mamüretülaziz : 91.290 ,
Diyarbakır : 45.291 , Sivas : 111.856 , Toplam : 467.863.
Batı kaynakları içinde doğu illerinde Ermeni nüfusunu en yüksek gösteren
Fransız Sarı Kitabı'na göre9 :
Vilâyet
Toplam Nüfus
Gregoryan Ermeni Ermeni
Nüfusu
%
Erzurum
645.702
134.967
20.90
Bitlis
398.625
131.390
32.96
Van
430.000
80.789
18.79
Elazığ
578.814
69.718
12.04
Diyarbakır
471.462
79.129
16.78
Sivas
1.086.015
170.433
14.68
7 B.O.A. Yıldız Esas Evrakı (Y.E.E.) , Kıs.18, Evrak No: 553/48, Zarf: 93, Karton: 33
8 aynı karton, evrak no: 553/52.
9 İkdam, 3 Mart 1335/1919, No:7924.
Trabzon
1.047.700
47.200
4.5
Toplam
4.658.318
716.626
17.23
Ermenilerin kamuoyunda nüfus problemini tekrar gündeme getireceğini düşünen
Osmanlı Hükümeti, Birinci Dünya Savaşı sona ermeden, 26 Ekim 1918'de Halep,
Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Mamüretülaziz, ve Musul vilâyetleriyle Erzincan,
Maraş, Urfa ve Zor mutasarrıflıklarına gönderdiği şifre telgrafnamede , vilâyet ve liva
dahilindeki kazalardan her birinde ne kadar Türk, Arap ve Ermeni'nin bulunduğunu,
bunların ne kadarının İslam, Ortodoks, Ermeni Katolik, Protestan, Keldani v.s.
olduğunu sorarak şöyle diyordu:
"....Sulh Konferansındaki önemi dikkate alınarak gerek resmi kayıtlardan ve
gerek vesikalardan doğru bilgi sağlanmasına gayretle alınacak neticenin acele olarak
gönderilmesi ve her ne sebeple olursa olsun şuraya buraya sevk edilmiş eşhasdan
ileride dönebileceklere tekrar memleketlerine gelmiş nazarıyla bakılarak toplam
nüfusun ona göre hesap edilmesi..."10
Dahiliye Nezareti'nin bu şifresi üzerine bu vilâyetlerde çalışmalar başlamış ve
vilâyetler dahilindeki Ermeni nüfusu ve Ermenilerle meskun olan köyler tespit edilmeye
çalışılmıştır. Vilâyetler bu konuda çok hızlı hareket etmişler, fakat ulaşım ve
haberleşme imkanlarının yetersizliği yüzünden sonuçlar Dahiliye Nezareti'ne 1919
yılının Şubat ayına kadar gelmeye devam etmiştir. Nezaret bu konu üzerinde o kadar
önemli bir şekilde durmuş ve acele etmiştir ki, sonuçlar bazı vilâyetlerde telgraf
bulunmayan yerlerden özel süvariler vasıtasıyla elde edilmeye çalışılmıştır11.
Erzurum Vilâyeti'nin nüfusu, 7 Kasım 1918'den 2 Şubat 1919'a kadar dokuz
ayrı yazı ile Dahiliye Nezareti'ne bildirilmiştir. Harp dolayısıyla vilâyete ait bütün nüfus
10 B.O.A. Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 92/255; Dahiliye İdare-i Umum (DH.İ-UM.)19-10/1-6
11 Erzurum Valisi Münir Bey 23 Ocak 1919'da Dahiliye Nezareti'ne gönderdiği şifrede,
Bayezid'ten bazı nahiyelerin neticelerinin süvari-i mahsusla sağlanmasına teşebbüs edildiğini
yazıyordu (B.O.A.Dahiliye Sicill-i Nüfus Tahrirat (DH. SN-THR.) 82/55, lef. 45).
kayıtlarının kaybolması sebebiyle 1329/1913 senesi istatistiğine göre nefs-i Erzurum
Kazası'nın nüfusu şöyle idi12:
Müslüman Ermeni
Protestan Katolik
Keldani
Süryani
Yahudi
82.828
32.751
83
1.313
13
33
10
Mahallerinden gelen bilgilere göre kaza nüfusları şu şekilde ortaya çıkıyordu13:
Kaza
Müslüman
Ermeni
Katolik
Rum
Narman
20.300
500
----------
---------
Pasinler
52.251
8.039
----------
----------
Tortum
29.000
1.200
1.800
----------
Tercan
30.000
7.000
--------
--------
Hınıs
25.000
2.100
-------
-------
Bayburt
60.715
9.872
-------
1.250
Yusufeli
31.600
178
1.720
25
Karakilise
15.150
3.000
-------
-------
Eleşgirt
22.000
2.000
1.000
-------
İspir
28.500
1.500
---------
-------
Kiğı
32.540
4.000
150(protestan)
Diyadin
7.460
--------
----------
--------
Tutak
8.200
300¦
---------
--------
Toplam
362. 716
39.689
6.520
1.425
Erzurum Vilâyeti çalışmalarının sonunda Ermenilerle meskun olan köyleri de
tespit etmişti: 1518 köy içerisinde 46 köy tamamen, 14 köyün % 35'i Ermeni idi14.
12 B.O.A. DH.SN.THR. 82/55, lef. 26
14 B.O.A. a.g.d. lef.27; 29; 42
Nüfus ile ilgili bu çalışmaların yapıldığı sıralarda Anadolu içerisinde nüfus yönünden
büyük bir hareketlilik vardı ve Anadolu'nun içlerine Ermeni zulmünden kaçmış olan
aileler eski yurtlarına dönüyorlardı. Bunun dışında Erzurum ve Van vilâyetleri Kafkas
sınırından, Kars ve Sarıkamış cihetinden de çok büyük miktarda göç alıyordu. Sınır
ötesinde Ermeniler Müslümanlara akla gelmeyecek zulümler yapıyorlar, böylece onları
göçe zorluyorlardı. Dahiliye Nezareti bu hareketliliği de göz önünde bulundurmuş 22
Aralık 1918'de vilâyetlere gönderdiği talimatta, sulh konferansına takdim edilmek üzere
gönderilen nüfus istatistiklerinde iltica edenlerin, geri dönenlerin ve dönecek olanların
bildirilmesini istemiştir15.
Erzurum Vilâyeti tarafından bu telgrafa 30 Ocak 1919'da verilen cevapta
Erzurum Vilâyeti'nin genel nüfusu ve kayıpları şu şekilde veriliyordu:
Harpten önce nüfus-ı umumi: 704.763
Şu andaki mevcudu
: 408.570
Vilâyet dahiline göç edenler : 448.207
Geri dönen mülteciler
: 173.304
Dönmesi muhtemel olanlar : 108.098
Gayb ve zayi' olanlar
: 207.10516
¦ Türk Ordusunun gelmesiyle Rusya'ya firar etmişlerdir.
Diyarbakır Vilâyeti'nin nüfusu, 31 Kasım 1918 ve 21 Ocak 1919 tarihleri
arasında gönderilen üç telgrafla Dahiliye Nezareti'ne bildiriliyordu. Bunlardan 31
Kasım 1918 tarihli olanında şöyle deniliyordu: "Halen vilâyet dahilinde beş-on kariyede
bir veya iki aile teşkil edebilecek perakende Ermeni bulunabilir. Merkez ve mülhakat
kasabalarda ise, bu köylerle beraber toplam 3.044 mühtedi ve 3.818 gayri mühtedi
B.O.A. a.g.d. lef. 3 ve 35.
Ermeni mevcuddur. Sevkten önce Ermenilerin durumu ile ilgili yazışmalar devam
etmektedir."17
Vilâyetin nüfusu 29 Aralık 1918'de Dahiliye Nezareti'ne şu şekilde
bildiriliyordu18:
Kazalar
İslam
Ermeni Ermeni
Katoliği
Süryani Süryani
Katoliği
Rum Rum
Katoliği
Keldani Protes-
tan
Musev
Merkez
(1)
51.980 13.941 1.270 3.809 295
345 113
1.245 1.238 521
Lice
28.000 190
-----
----
------- ----- ------- ------- 200
-----
Dirik
21.113 150
-----
------- ------
----- ------
------
------ -----
Beşiri
10.641 -----
------- ------
------
------ -----
-----
------ -----
Silvan
25.000 400
20
------
------ ----
Mardin(2)
48.882 ------ 6.655 9.158 5.757 7
------- 933
------ -----
Midyat
41.962 Diğer lerinin nüfusu 6.000 kadar tahmin edilme ktedir.
Nusaybin(3) 37.000 ------ ------- 1.200 -----
------ -----
25
------- -----
Cizre
16.719 266
g a y ri m ü s l i m
Resulayn
22.700 -----
-----
-----
-----
------ -----
-----
-----
------
Maden
71.345 875
------
------- -----
------- ------
------
------ ------
Palu
60.000 Ameri ka'daki Ermen iler dö nünce 2800 ermeni 25
-----
Siverek
60.643 329
20
------
------
------ ------
-----
------ 139
Viran-şehir 22.500 ------ 150
250
-----
------ ------
------
------ -----
Çermik
25.464 ------ -----
-----
------
------ -----
------
------ 242
Toplam
543.949 16.151 8.095 14.417 12.052 352 2.933 2.203 1.463 902
(1) Mukayyed nüfustur, gerek Ermeni ve gerekse Rum ve milel-i saireden 12.932 nüfus
sevk olunarak 1.862 yerli ve 357 yabancı mühtedi ve gayri mühtedi olduğu.
(2) 6.555 Ermeni Katoliği sevk olunmuş, 100 nüfus parekende.
(3) Süryani ve Keldanilerden 314'ü sevk edilmiştir.
Vilâyetin %75 'i İslamdır. Vaktiyle gayri müslimler gerek Vilâyât-ı Şarkiyye ve
gerekse mebus seçimleri dolayısıyla katiyen kaydedilmemiş bir fert bırakmamışlardır.
Bu nokta göz önünde bulundurulmalıdır. Vilâyet dahilinde sevkten önce 11 köy
tamamen, 92 köy kısmen Ermenilerle meskundu19."
Mamüretülaziz'den Dahiliye Nezareti'ne nüfus durumu ile ilgili 9 ve 11 Kasım
1918 tarihli iki telgraf gelmiştir. Bunlardan ilkinde; " ....seferberlikten önceki duruma ve
kayıtlara göre, vilâyeti oluşturan onyedi merkezden her birinde az çok Ermeni mevcut
ise de vilâyet merkezi ile Harput Kazası hariç hiçbir yerde Ermeni nüfus Müslüman
nüfusun yüzde onu üzerine çıkamamıştır. Vilâyeti oluşturan 2511 köyden 2417'si
Müslümanlar tarafından iskan edilmiş olup yalnız Harput'ta 4, Çemişkezek'te 6,
Arapkir'de 1, Ergani'de 3, Malatya'da 1 olmak üzere 15 köyde Ermeniler sakindir20."
deniliyordu.
İkinci telgrafta vilâyetin teferruatlı nüfusu veriliyordu ve bu telgrafın başına şu
not düşülüyordu: "Seferberlikten evvelki kuyuda nazaran vilâyetin nüfus-ı umumiyesi
497.000 raddesinde olub vaktiyle nüfus kaydında Türk ile Kürt anasırı tefrik
edilmeyerek müslim hanesi altında gösterilmiş olmağla ve bazı mahallerde Kürtler
tabiatiyle Türkleşmiş bulunduğuna nazaran merkez kazasıyla Malatya'nın bazı
kazalarında Türk ve Kürdü yekdiğerinden tefrike imkan yoktur.... Nüfus-ı umumiyenin
431.000 küsuru Müslüman, 17.000 küsuru Süryani Katolik vesaire ve 1.000 küsuru Rum
olub 40.000'e karibi ise Ermeni'dir. Kaza itibariyle taksimat şöyledir:
Kazalar
Müslüman
Ermeni
Süryani
Merkez
55.890
22.178
3.904
Harput
22.700
9.000
2.455
Eğin
5.710
1.200
800
Arapkir
12.270
2.900
350
Keban
17.036
255
100
Pütürge
34.200
520
600
19B.O.A. a.g.d. lef.43-44
20 B.O.A. a.g.d. lef.25
Malatya Merkez
44.375
1.330
350
Akçadağ
42.000
--------
200
Behisni
31.500
1.500
380
Hısnı Mansur
15.300
2.220
750
Kahta
10.500
400
50
Dersim Merkez
25.400
1.270
360
Mazgird
15.000
1.500
-------
Ovacık
Kısmen gayri muhar rer olup toplam
20000
civarındadır.
Nazımiye
5.100
70
-------
Çemişkezek
16.000
3.400
450
Çarsancak
10.600
6.100
240
Toplam
362.891
50.843
11.589
Kayıtlı olan bu nüfus harpten evvelki nüfus olup harpten sonra silah altına alınıp
henüz avdet etmemiş ve tehcir sırasında Rusya'ya firar etmiş veya başka mahallerde
saklanmış ve henüz buralardan dönmemiş olanların miktarı meçhul olmasından dolayı
şimdilik kesin bir bilgi vermek zordur''.21
Van Vilâyeti'nden gönderilen cevaplardan anlaşıldığına göre, vilâyet dahilindeki
1570 köyden 116 köy tamamen, 81 köy de kısmen Ermenilerle meskun
bulunmaktadır22. Vilâyetin nüfusu düzenli bir şekilde kaydedilmediğinden nüfus
üzerine iki tahmin bulunmaktadır. Bunlarda ilki valiliğin kayıtlarına göre yapılan
tahmindir:
Müslüman: 201.950, Ermeni: 54.000, Nasturi:10.700, Yezidi: 2.000, Musevi: 2850,
Yekun: 270.500
Fransız, İngiliz, Rus ve Türk memurlarının yaptığı tahmine göre:
21 B.O.A. a.g.d. lef.4-5.
22 B.O.A. a.g.d. lef.22.
Müslüman : 300.800, Ermeni: 68.000, Nasturi: 42.000, Musevi: 3.000, Yezidi:
3.000, Yekun: 416.800.
Ermenilerin iddiasına göre, Van Vilâyeti'nde 80.000 civarında Ermeni
bulunmaktadır. Halbuki vilâyetteki Ermeni nüfusu şu anda ancak 1.000 raddesindedir.
Geri kalanı Rusya ve Ermenistan'a firar etmişlerdir23.Nüfusun kaza üzerine taksimi şu
şekildedir24:
Kaza
Yekun
Müslim
Ermeni
Yezidi
Nasturi
Yahudi
Elban
30.000
20.350
4.000
-------
5.000
600
Gevar
13.200
11.000
600
-------
1.100
500
Hoşab
9.000
7.500
1.500
-------
------
-------
Çölemerik
9.000
7.800
1.500
-------
1.100
-------
Şemdinan
13.700
11.000
-------
-------
6.000
700
Hakkari
Sancağı
74.900
57.950
6.200
-------
9.200
185
Şitak
14.000
9.000
5.000
-------
-------
-------
Mamüretü'l-
Reşad
8.000
7.000
400
-------
600
-------
Muradiye
16.000
14.700
900
400
-------
-------
Adilcevaz
15.000
12.000
300
-------
-------
-------
Gevaş
27.000
21100
5.900
-------
-------
Erciş
35.000
32.100
2.900
-------
-------
-------
Saray
16.000
13.900
100
1.600
400
-------
Van Sancağı 64.600
24.500
29.600
-------
500
-------
Toplam
270.500
201.900
54.000
2.000
10.700
1.850
Tahmin üzerine Van Vilâyeti'nin Nüfusu25:
Kaza
Yekun
Müslüman Ermeni
Yezidi
Nasturi
Yahudi
23 B.O.A. a.g.d. lef.16
24 B.O.A. a.g.d. lef.7,8.
25 B.O.A. a.g.d. lef.9.
Elban
40.000
30.350
4.000
-------
5.000
650
Gevar
19.500
16.250
600
-------
2.600
500
Hoşab
11.650
11.150
1.500
-------
-------
-------
Çölemerik
79.750
29.300
200
-------
29.300
950
Şemdinan
25.000
21.100
-------
3.000
900
Hakkari
Sancağı
176.350
127.150
6.300
-------
39.900
3.000
Şitak
19.000
13.000
6.000
-------
-------
-------
Mamüretü'l-
Reşad
10.000
8.400
600
-------
1.000
-------
Muradiye
25.000
23.200
1.250
500
-------
-------
Adilcevaz
21.000
15.500
5.500
-------
-------
-------
Gevaş
30.000
28.950
800
-------
-------
-------
Erciş
38.000
33.500
4.500
-------
-------
-------
Saray
18.200
14.950
200
100
500
-------
Van Sancağı 79.200
33.000
35.650
-------
600
-------
Toplam
416.800
295.800
68.000
600
42.000
3.000
Bitlis Vilâyeti'nin nüfusu, diğer vilâyetlere göre daha geç bir şekilde merkeze
ulaşmıştır. Vilâyetin nüfusu, Dahiliye Nezareti'ne 4 Ocak-1 Şubat 1919 tarihleri
arasında dört ayrı telgrafla gönderilmiştir. Vali Mazhar Bey vilâyet nüfusunu şu şekilde
bildiriyordu:
"... Vilâyetin her tarafında % 30 nisbetinde vücudu tahmin edilen nüfus-ı mektume
ve gayr-i muharrere hariç olduğu halde Bitlis Merkez Kazası sicill-i nüfusda 38.817
İslam, 18.640 Ermeni ve 386 Protestan ve 359 Süryani ve 84 Katolik kayıtlı olup
İslamlardan bir kısmı ahval-i harbiye münasebetiyle şehit ve telef olmuş, Ermeniler ise
vilâyet haricine sevk olunarak buralarda pek cüz'i mikdarı kalmıştır.
Kaza
İslam
Ermeni
Süryani
Keldani
Mutki
18.000
700
Ahlat(1)
10.375
9.600 g a y r i m ü s l im k a y ı t l ı d ı r.
Siirt
29.917
2151
716
1513
Şirvan
15.695
799
1.298
------
Garzan
14.681
3.829
1.275
56
Pervari
6.436
1.326
-------
1.787
Şırnak
6.478
96
608
421
Muş(2)
15.000
Beş kazada
-------
------
Malazgirt
2.000
toplam
-------
------
Bulanık
3.000
514 Ermeni
-------
------
Varto
12.000
------
------
Sason
30.000
------
------
Genç
10.410
677
-----
------
Çapakçor
17.646
------
------
------
Kulp
21.610
86
-----
-----
İrve
16.358
1.790
96
570
Hizan(3)
20.000
5.000
------
-----
(1) İslamlardan cüz'i mikdarı mevcut ve diğerleri hala iltica ettikleri mahallerde
mukim bulundukları ve Ermenilerden kimse bulunmadığı.
(2) Savaştan önce Muş Sancağı'nda mevcud olup harice iltica eden İslamlar
150.000 ve tehcir ettirilen ve Ruslara iltihak eyleyen Ermeniler 65.000 nüfus
olduğu ve İslamlar iltica eyledikleri mahallerden peyderpey avdet etmekte
olduğundan Ermenilerden avdet eden bulunmadığı.
(3) Avdet edebileceklerle beraber.
Bitlis Vilâyeti dahilindeki beşbin küsur köyden 169'u Ermeni'dir"26. Savaş ve
Ermenilerin şehirde yaptığı katliam dolayısıyla şehirde Müslüman nüfusu 4000 kişiye
inmişti27
26 B.O.A. a.g.d. lef.11,12,13,14,,15
Erzincan Mutasarrıflığı'ndan nüfusla ilgili 9 Kasım1918'de Dahiliye
Nezareti'ne gönderilen şifre telgrafta Ermenilerle meskun 27 köy olduğu belirtiliyordu
ve nüfusun kazalara göre taksimi, tahmini olarak şöyle veriliyordu28:
Kaza
İslam
Ermeni
Rum
Erzincan
10.039
4.000
304
Refahiye
23.820
450
1.779
Kemah
20.050
2.500
660
Kuruçay
11.720
70
------
Pülümür
10.200
90
------
Toplam
75.829
7.110
2.743
Urfa Mutasarrıflığı'ndan 19 Kasım 1918' de gelen sonuçlar şöyle idi:
Kaza
Müslüman
Türk
Arap
Ermeni
Katolik
Ermeni
Süryani
Musevi
Merkez
Kaza
60.000
12.000
4.400
600
3.000
500
Müslüman Türk
Arap
Ermeni
Birecik
28.000
-------
500
Suruç
28.200
-------
-------
Harran
4.000
8.000
-------
Bugün gayri müslimlerin nefs-i Urfa Kasabasıyla Birecik Kasabası'nda meskun
olup köylerde meskun olmadıkları tahkikat ve mahallerinden gelen bilgilerden
anlaşılmaktadır"29.
Osmanlı Hükümeti Dahiliye Nezareti vilâyetlerden gelen bilgileri
değerlendirerek Paris Sulh Konferansı'na hazırlandı. Hükümet Ermeni Meselesi ile
ilgili düşüncelerini içeren bir muhtırayı 12 Şubat 1919'da Amerika, İngiltere, Fransa ve
27 Kenan Arınç, "Bitlis'te Nüfus Hareketleri", Atatürk Ünv. Fen-Ed.
Fak. Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, sayı: 21,1995, Erzurum,
s.54.
29B.O.A. a.g.d. lef.19 ve 30
İtalya'nın İstanbul Yüksek Komiserlerine sundu. Bu muhtırada, Vilâyât-ı Şarkiyye'de
nüfusun %80'ini Müslümanların oluşturduğundan , Ermenilerin her yerde küçük bir
azınlık halinde bulunduğundan , Ermeni çetelerinin bir milyondan fazla Müslümanı
katlettiğinden ve bunların Çar Ordusu tarafından silahlandırıldığından
bahsediliyordu30. Bu muhtıraya Ermenilerin verdiği cevapta, Türk iddiaları
reddediliyor,Türk nüfus istatistiklerinin eksik, yanlış ve yalan olduğu, Dünya Savaşı'na
kadar Doğu Vilâyetlerinde Ermeni-Hıristiyan hakimiyetinin mevcut olduğu iddia
ediliyordu31.
Barış Konferansı bu iki iddia karşısında kesin neticeler elde etmek, Doğu
Anadolu'da bir Amerikan mandasının oluşturulabilmesi ve Büyük Ermenistan'ın
kurulması için şartları incelemek üzere bölgeye heyetler göndermeye karar verdi. Bu
heyetlerin en önemli görevlerinden birisi hiç şüphesiz gittikleri bölgelerin nüfusunu
tespit etmekti. Dahiliye Nezareti Doğu Vilâyetlerine ve Erzincan Mutasarrıflığı'na
gönderdiği 12 Mart 1919 tarihli şifre telgrafta, gelecek olan İngiliz ve Amerikan
heyetlerine karşı dikkatli olunmasını istiyor ve şöyle diyordu: "...Rus istilası esnasında
ahali-i İslamiyenin birçoğu civar vilâyetlere hicret ederek elyevm memleketlerine
dönmek üzere bulundukları cihetle oralarda bulunan nüfus-ı İslamiyenin elyevm mevcut
olanlardan olmadığı ve yerlilerin bir haylisi memleketlerine peyderpey dönmekte
oldukları hususatın gelen heyetlere icab eden tarzda ifasıyla yanlış malumat
toplamalarına meydan verilmemesi"32 .
1919 yılı Temmuzunda Bitlis, Van ve Erzurum vilâyetlerini dolaşarak Paris
Barış Konferansı'na raporlarını sunan Yüzbaşı Niles ve Sutherland adındaki iki subay
bu vilâyetlerdeki Ermeni nüfusunun çok az olduğunu, bunun ise Rus işgali sırasında
Müslümanları katleden Ermenilerden kaynaklandığını , bu kötülükleri yapan
30 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1960,
s.677-679
31 Richard G. Hovannsian, The Republic of Armenia, Vol. I, s. 421-
423.
32 B.O.A. DH.ŞFR.97/121
Ermenilerin Ruslarla birlikte kaçtıklarını belirttikten sonra nüfus durumunu şöyle
veriyorlardı33:
Bitlis Merkez Kazası
Savaştan Önce
SavaştanSonra(Ağustos 1919)
Müslüman
30.000
4.000
Ermeni
10.000
-------
Mülteciler yavaş yavaş dönüyorlar.
Van Vilâyeti
Savaştan Önce
SavaştanSonra(Ağustos 1919)
Müslüman
301.000
150.000
Ermeni
68.000
700
Nasturi
42.000
-----
Van Şehri
Savaştan Önce
SavaştanSonra(Ağustos 1919)
Müslüman
43.000
8.000
Ermeni
15.000
60
Bayezid Sancağı(x)
Savaştan Önce
SavaştanSonra(Ağustos 1919)
Müslüman
103.000
86.000
Ermeni
7.500
------
Kafkasyalı Göçmenler
-------
7.500
(x)Yaklaşık 7.000 Müslüman Ermeniler tarafından öldürülmüştür. Geri dönmesi
beklenen Müslümanların sayısı 20.000'dir. 205 Müslüman köyü tahrip edilmiştir.
Bayezid Şehri
Savaştan Önce
Savaştan
Sonra(Ağustos1919)
Müslüman
5.000
2.460
Ermeni
1.000
------
33 USA.NA.Paris Peace Conference 184.021/175
Diyadin
Savaştan Önce
Savaştan
Sonra(Ağustos1919)
Müslüman
19.640
6.500
Ermeni
1.000
------
Erzurum Kazası
Savaştan Önce
Savaştan
Sonra(Ağustos1919)
Müslüman
83.070
68.362
Ermeni
15.020
76
1918 yılının son ayları ve 1919 yılı içerisinde İstanbul basını da Vilâyât-ı
Şarkiyye üzerinde sıkça durdu. Gazeteler özellikle bu vilâyetlerde bulunan
Müslümanların yek vücut olduklarını söylüyorlar, Ermenilik ve Kürtlük iddialarını
reddediyorlardı. Yeni Gün Gazetesi 23 Aralık 1918 'de, Vakit Gazetesi 27 Aralık
1918'de, Hadisat Gazetesi hemen hemen bütün sayılarında bu iddialara cevap veriyordu.
Tasvir-i Efkâr Gazetesi 14 Aralık 1918'de Kürt ve Ermeni iddialarını
reddettikten sonra harpten önce Vilâyât-ı Şarkiyye'nin nüfusunu şu şekilde veriyordu34:
Vilâyet
İslam
Ermeni
Anasır-ı
Muhtelife
Nüfus-ı Umûmi
Van
179.380
67.792
11.696
259.141
Mamuretü'l-
Aziz
446.379
76.070
2.762
525.211
Erzurum
673.279
125.657
12.347
815.283
Bitlis
309.999
114.704
12.776
437.479
Sivas
939.735
143.406
85.299
1.168.440
Diyarbakır
492.101
55.891
66.948
614.940
Yekûn
3.040.873
583.520
196.101
3.820.494
Yukarıda verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Ermeniler bütün gayretlerine
rağmen Doğu Anadolu'da nüfus çoğunluğunu sağlayamamışlardır. XIX. yüzyılın
34 Tasvir-i Efkar,14 Kanun-ı Evvel 1334/ 14 Aralık 1918, No: 2590
başından itibaren Büyük Devletlerin tahrikleriyle harekete geçen Ermeniler bölgede
kendilerine ait bir tarih ve devlet oluşturma gayretine girişmişler, fakat bunda başarılı
olamamışlardır. Bu başarısızlığın en önemli sebebi, Ermenilerin bölgede nüfus olarak
azınlıkta olmalarıdır. Altı Vilayet olarak bilinen Bitlis, Van, Diyarbakır, Mamüretülaziz,
Sivas ve Erzurum vilayetlerinde 1912 yılında yaşayan Ermenilerin sayısı 870.000 idi.
Dolayısıyla Altı Vilayetteki Ermeni nüfusu toplam nüfusun beşte biri bile değildir.Bu
şartlar altında modern bir devlet kurmanın imkansızlığı açıktır35.
Birinci Dünya Savaşı'nın çıkmasını ve bu savaşa Osmanlı Devleti'nin İttifak
Devletleri safında katılmasını fırsat sayan Ermeniler doğuda Ruslarla, güneyde
Fransızlarla ve İngilizlerle birlikte Osmanlı ordusuna saldırmışlar ve masum halkı
katletmişlerdir.Yukarıda verilen tablolar tahlil edildiğinde ortaya çıkan genel sonuç
şudur: Savaş sona erdiğinde Doğu Anadolu ve Kafkasya’da 1.2000.000 ‘den fazla
Müslüman yerlerinden sürülmüş, 1.000.000’dan fazlası da hayatını kaybetmiştir.
Anadolu’nun tamamında 600.000 Ermeni ve 2.5000.000 de Müslüman ölmüştür36.
Mondros Mütarekesi ile birlikte tarihi emellerinin gerçekleşme zamanının
geldiğine inanarak Büyük Devletlere müracaat etmişler ve savaş boyunca yaptıkları
yardımların karşılığını istemişlerdir. Onların bu devletlere yaptıkları en büyük yardım,
sadece Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da bir milyondan fazla Müslüman Türkü katletmiş
olmalarıdır.
Ermenilerin Paris Barış Konferansı sırasındaki en önemli iddiaları, savaş
öncesinde Doğu Vilâyetlerinde nüfus bakımından çoğunlukta oldukları idi. Osmanlı
Hükümeti yukarıda verdiğimiz, bu vilâyetlerden gelen bilgilere dayanarak bu iddialara
karşılık vermiştir. Bu resmi yazışmalar, Ermenilerin hem savaş öncesinde hem savaş
sonrasında bu bölgede çoğunlukta olmadıklarını göstermektedir. Bu bilinen gerçek
tarafsız, resmi belgelerle bir kez daha ortaya çıkmaktadır.
35 Justin McCarthy, “Ermeni Terörizmi: Zehir ve Panzehir Olarak
Tarih”, Ankara Üniversitesi Uluslararası Terörizm Sempozyumu,
Ankara, 1984, s.84.
36 “Eğer Türklerin yaptıkları bir soykırımsa, kurbanlardan daha çok
katillerin öldüğü ilginç bir soykırımdır.”McCarthy, “Ermeni
Terörizmi...”s.85
Bu sırada göze çarpan diğer önemli bir nokta da, Ermenilerin Türkler tarafından
kendilerine yapıldığını iddia ettikleri sürgün ve katliamın daha beterini Doğu Anadolu
ve Kafkasya'nın Müslüman Türk sakinlerine uygulamış olmalarıdır. Yalnızca Doğu
Anadolu'nun altı vilâyetinde (Erzurum, Sivas, Bitlis, Van, Diyarbakır ve Elazığ) ve
Trabzon'da nüfusun yüzde otuzu 1912-1922 yılları arasında ölmüştür.37Bu ölümlerin
hemen hemen hepsi Ruslar tarafından teçhiz edilerek eğitilen Ermeniler tarafından
gerçekleştirilmiştir.
ÖZET
Bu çalışmada Mondros Mütarekesi’nden sonra Vilâyât-ı Şarkiyye içerisinde
bulunan Erzurum, Van, Bitlis ve Diyarbakır vilâyetlerinin nüfus durumu ele alınmıştır.
Ermenilerin Paris Sulh Konferansı’nda ileri sürdükleri iddialar, bu vilâyetlerin
valilerinden gelen telgraflarla reddedilmiştir. Bu telgraflar, Birinci Dünya Savaşı’ndan
önce ve sonra doğu vilâyetlerinde Türklerin nüfus olarak üstün olduklarını
göstermektedir. Ayrıca Türklerin Ermenilere karşı bir soykırım hareketine
girişmediklerini de ortaya koymaktadır. Çalışmamızda Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nden belgelerle birlikte yabancı gözlemcilerin de görüşlerine yer verilmiştir.
