MONDROS MÜTAREKESİ SONRASI ERMENİ-RUM-YUNAN İŞBİRLİĞİ
Zafer ÇAKMAK 01 Ocak 1970
ÖZET
30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi sonrasında Osmanlı Devleti’nin
topraklarının paylaşılması konusunda Ermeni-Rum-Yunan işbirliği ortaya çıkmıştır. Bu işbirliği
çerçevesinde Ermeni ve Rum patrikhaneleri birlikte hareket etmişlerdir. Ayrıca Paris
Konferansı’nda Yunan Başbakanı Venizelos ile Ermeni Milli Komitesi Başkanı Bogos Nubar Paşa
taleplerini gündeme getirdikleri zaman birbirilerine destek vermişlerdir. Ermeni-Rum-Yunan
işbirliği daha sonraki yıllarda da değişik platformlarda devam etmiştir.
Birinci Dünya Savaşı sonrasında Ermeniler ve Rumlar kendileri için uygun ortamın
oluştuğunu düşünerek Osmanlı Devleti aleyhinde hemen her konuda işbirliği yapmaya
başlamışlardır. Rum-Ermeni işbirliğinin ilk belirtisi 1918’de Cenevre’de “Türklerin
Zulmüne Uğramış Milletler Birliği”nin kurulması olmuştur. Bu birliğe Ermeni ve
Rumların yanı sıra Araplar ve Yahudiler de katılmıştır. Birlik, Paris’teki “Yurtsuz Kalmış
Rumlar Milli Komitesi”, Bogos Nubar Paşa ve sviçre’deki ngiliz elçiliği tarafından
desteklenmiştir.1
“Türklerin Zulmüne Uğramış Milletler Birliği”nin amacı, Konferanslar, mitingler,
kardeşlik bayramları düzenlemek, bütün dost ve müttefik ülkelerde fikirlerini yaymaya
çalışmaktı. Avrupa’da Osmanlı Devletinin aleyhine çalışan Manchester Ermeni
Temsilciler Komitesinden M.A. Arapyan, Manchester Yurtsuz Kalmış Rumlar
Komitesinden S. Bostancı ve Manchester Suriyeliler Birliğinden E. Kahla’nın imzalarının
bulunduğu bir telgraf, 12 Kasım 1918 tarihinde tilaf Devletleri liderlerine gönderilmiştir.
Bu telgrafta: “Manchesterli Ermeni Rum ve Araplar adına zaferinizi, saygı ve içtenlikle
kutlar ve gaddar Türklerin yüzyıllar süren zulmünden bizleri kurtaracak olan genel bir
barışı beklemenin mutluluğu içinde bulunduğumuzu bildiririz” ifadeleri kullanılmıştır.2
Avrupa’da oluşan bu işbirliği ile ilgili olarak Yunanistan’ın Londra Büyükelçisi
Kaklamanos’un, Paris'te bulunan Venizelos'a 25 Ocak 1919 tarihinde gönderdiği konuyla
ilgili telgraf: “Sayın başbakanım, buradaki Rumlar, Ermenilerle birlikte aldıkları ve
müttefik devletler temsilcilerine göndermek istedikleri bir karar sureti konusunda,
onayınızı almakla beni görevlendirdiler. Ziyaretime gelen Rumlara, karar suretini sözü
geçenlere hemen gönderebileceklerini, zira aldıkları kararın krallık hükümetimizin
görüşlerine tamamen uygun bulunduğunu söyledim.
Bu karar sureti şöyledir: Biz, yüzyıllar boyunca Türkler tarafından ezilen, zulme ve
işkenceye uğrayan, Türkiyeli Hıristiyan Rum ve Ermeni halkları, müttefiklerin kesin
zaferine hizmet etmiş olma inancıyla, şu hususların gerçekleşmesini istediğimizi
bildiririz:
1- Rum ve Ermenilerin yaşadığı bölgelerde Türk hakimiyetine son verilmelidir.
2- Her milletin kendi kaderini belirleme hakkına uygun olarak, bağımsız bir
1 Ali Güler, Dünden Bugüne Yunan-Rum Terörü, Ankara 1999, s. 173 ; Ali Güler, “Birinci Dünya Savaşı
Sonrasında Rum-Ermeni şbirliği”, Milli Kültür, Temmuz 1990, S. 74, s. 45 ; Selahattin Salışık, Türk-
Yunan lişkileri Tarihi ve Etnik'i Eterya, stanbul, 1968, s. 182 ; Hamit Pehlivanlı, “Askeri Polis Teşkilatı
Raporlarında Milli Mücadele Sırasında Ermeni-Rum Azınlığın Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler”, Ankara
Üniversitesi Türk nkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Kasım 1991, Yıl 4, S. 8, s. 675-676.
2 Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandası, stanbul, 1974, s. 184-185.
Ermeni devleti kurulmalı ve Rumlara ait bölgeler Osmanlı Devletinden alınarak
Yunanistan'a bağlanmalıdır.
3- Suçludan uygun bir tazminat istenmeli ve iki milyon Hıristiyan’ın katilleri
mutlaka cezalandırılmalıdır” şeklindedir.
3
Mütareke döneminde Rum ve Ermeni Patrikhaneleri de Türkiye toprakları
üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için ortak hareket etmişlerdir. Ermenilerle
Rumların silahlı teşkilatlanma, isyan, yağma ve Türk halkına yönelik katliamlarının
sürdüğü bir dönemde her iki patrikhane bu olayları teşvik etmiş, hem de memleketin
çeşitli yerlerinde özellikle stanbul’da toplantılar yapmış ve mitingler düzenlemişlerdir.4
Patrikhaneler arasındaki bu işbirliği 6 Aralık 1918 tarihinde resmiyet kazanarak bir
antlaşma yapılmış ve “Rum-Ermeni Birliği Komitesi” kurulmuştur. Bu komitenin
kurulmasındaki amaç, her iki tarafın birbirinin davasını benimseyerek işbirliği yapmaktı.5
Yunanistan’ın stanbul’daki siyasi temsilcisi Kanelopulos Venizelos’tan aldığı talimat
gereğince “Rum-Ermeni Birliği Komitesi”ni idare etmiştir. Komitenin çalışmalarına en
büyük desteği ise Fener Rum Patrikhanesi ile Ermeni Patrikhanesi vermiştir.6
Rum-Ermeni işbirliği çerçevesi içinde Ermeni Patriği Zaven Efendi, Mütareke
yıllarında Mavri Mira Örgütü ile hemfikir olarak çalışmaya başlamıştır.7 Zaven Efendi,
Rum Patrikhanesinde Türkler aleyhine yapılan toplantılara katılmış ve Rumlarla işbirliği
yapmıştır. Çünkü, Rumlar ile Ermeniler’in çıkarları, biri Türkiye’nin batısında, diğeri de
doğusunda toprak kazanmak olduğu için başlangıçta çatışmamıştır.8
Patrikhaneler arasındaki işbirliği 11 Ocak 1919 tarihinde Beyoğlu’nda kalyoncu
kolluğunda bulunan Sillogos Salonunda Bogos Nubar Paşa’nın isim günü dolayısıyla
düzenlenen törende açıkça ortaya çıkmıştır. Bu törene Ermeni Patriği Zaven Efendi ve
Rum Patrik vekili de katılmıştır. Burada konuşma yapan Mıgırdıçyan isimli bir Ermeni,
Rum Patrik vekiline teşekkür ederek, “Rum ve Ermeni milletinin daima kardeş gibi
3 D. Kitsikis, a.g.e., s. 186.
4 Osman Köksal, “Mütareke Döneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin şbirliği” Askeri Tarih Bülteni,
Şubat 1988, Yıl 13, S. 24, s. 65.
5 Celal Bayar, Ben de Yazdım, C. 5, stanbul, 1997, s. 21. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. I,
Ankara, 1993, s. 54.
6 A. Güler, a.g.e., s. 173-174 ; Pontus Meselesi, Ankara, 1995, s. 41
7 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C. 3, stanbul, 1971, s. 899.
8 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I, stanbul, 1991, s. 100 ; Adnan Sofuoğlu, Fener
Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996, s. 101 ; Adnan Sofuoğlu, “Anadolu Üzerindeki
Yunan Hedefleri ve Mütareke Dönemi Fener Rum Patrikhanesi’nin Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C. X, S. 28, Mart 1994, s. 219.
geçinmelerini ve Rum-Ermeni sancaklarının daima birlikte temevvüc etmesini” temenni
etmiştir.9
stanbul’da Ermeni ve Rum kiliselerinde yapılan ayinlerde işbirliğini yansıtan
konuşmalar yapılmıştır. Mesela, 5 Ocak 1919’da Aya Triada Kilisesinde konuşan
Çanakkale Metropoliti, Türklerin mezaliminden uzun uzadıya bahsetmiş ve “Rumlarla
Ermenilerin Türklere karşı birleşmelerini” istemiştir.10
Ermeni-Rum işbirliğini belgeleyen başka bir olay da zmir’de meydana gelmiştir.
22 Şubat 1919 tarihinde zmir’den Harbiye Nezaretine gönderilen istihbarat raporunda:
“ zmir büyük Ermeni kilisesinde Düvel-i tilafiye mümessilleri ve Yunan memurini ve
Rum ve Yahudi rüesa-yı ruhaniyesi saf oldukları halde ayin-i ruhaniyata ve Düvel-i
tilafiye sancakları ile Ermeni bandırası keşide edilmiş, Ermeni murahhası Rum
misterepoldu ve Yunan memuru taraflarından latifeler irad edilmişdir” bilgisi
verilmektedir.11
Osmanlı Mebusan Meclisinde yer alan Rum mebusları da Ermenilerle birlikte
hareket etmişlerdir. 2 Kasım 1918 tarihinde Rum mebusları Osmanlı Mebusan Meclisi’ne
verdikleri bir önerge ile “Ermeni olmaktan başka suçu olmayan bir milyon nüfusun
öldürülmesinden” bahsederek, sorumlu olanlara ne yapıldığı sormuşlardır.12
Mütarekeden sonra, Ermeni ve Rumlar bir taraftan aralarındaki işbirliğini artırmaya
çalışırken diğer taraftan da silahlı çeteler oluşturmaya başlamışlardır.13 Bu konuyla ilgili
olarak Harbiye Nazırı Şevket Turgud Paşa tarafından Sadarete sunulan 22 Haziran 1919
tarihli raporda: “Sekiz aydan beri devam eyleyen mütareke devresinde Rumlar
Yunanistan’a ilhak ve Ermeniler de istiklal için bir taraftan propaganda, yalan ve saire
gibi akla gelen her türlü vesaite müracaatla arzularını mevki-i husule çıkarmağa
çabalarken diğer taraftan icabında müsellehan ve fiilen iş görebilmek için aleni ve gizli
bir çok teşkilat vücuda getirerek bunları da teslih ettiler” bilgisini vermiştir.14
Rumlar ve Ermeniler, meydana getirdikleri çeteler ile Türklere karşı birlikte
hareket etmişlerdir. Özellikle Batı Anadolu’da Ermeni ve Rumlar, Yunan Ordusu
tarafından silahlandırılmıştır.15 Silahlandırılan bu Rum ve Ermeni çeteleri Türklere
9 O. Köksal, a.g.m., s. 65-66.
10 S. Tansel, a.g.e, C. I, s. 85.
11 ATASE Arşivi, SH, Kutu: 11, Gömlek: 22, Belge No: 22-2.
12 C. Bayar, a.g.e., C. 5, s. 21.
13 Azmi Süslü, “Rum-Ermeni-Hoybun şbirliği ve Anadolu’daki Toplu Mezarlar”, Belleten, C. LVII, S. 218,
Nisan 1993, s. 241.
14 ATASE Arşivi, SH, Kutu: 19, Gömlek: 79, Belge No: 79-1.
15 Bülent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri(1908-1923),stanbul, 2001, s.116.
yönelik katliamlar yapmıştır. Ödemiş Kaymakamlığından Aydın Valiliği’ne gönderilen 7
Nisan 1920 tarihli rapor: “Ahali-i slamiyeyi soymak suretiyle icra-yı şekavet etmekde
olan biri Ermeni iki Rum olmak üzere üç kişiden ibaret çete 28 Mart 1920 tarihinde
müsellah olarak ahali-i kurra mu’avenetiyle der-dest edilerek habs edilmiştir”
şeklindedir.
16
Ayrıca Ermeni ve Rumlar, Kuva-yı Milliye aleyhinde yaptıkları propagandalarla
Türk halkının kafasını karıştırarak morallerini bozmaya çalışmışlardır.17 16 Haziran 1919
tarihinde Harbiye Nezaretine gönderilen istihbarat raporunda: “Müslüman efradı
askerlikten soğutmak, askerleri firara sevk etmek için Ermeni ve Rumların çalıştıkları
haber alınıyor. Böyle fena propagandalara mahal verilmemesi için en kesdirme tarik
olarak efrad-ı askeriyenin Rum ve Ermenilerle temas ettirilmemelidir” bilgisi
verilmektedir.18
Yunanistan Başbakanı Venizelos ile Ermeni Milli Delegasyonu Başkanı Nubar
Paşa arasında Paris Konferansında birçok konuda işbirliği vardı. Venizelos 3-4 Şubat
1919’da Paris Barış Konferansında yaptığı konuşmada “Ermenilerle dayanışma içinde
olduklarını” belirtmiş ve Ermeni iddialarını desteklemiştir. Venizelos, 13 Mayıs 1920’de
Paris Barış Konferansındaki çalışmalarını Yunan Meclisi’nde anlatırken de, “ümit ederiz
ki Başkan Wilson, Büyük Ermenistan hudutlarını cömertçe çizsin” demiştir.19
Venizelos, 27 Eylül 1919 günü başkan Wilson’a, Trakya’nın Yunanistan’a
verilmesine karşı durmakla hata ettiğini anlatmağa çalışan 9 sayfalık bir mektup
göndermişti. Bu mektupta Trakya’nın nüfus durumuyla ilgili istatistiklere de yer
verilmişti. Bu istatistikler 1912’de yapılmış Rum istatistikleri olup Rum unsurunun nüfus
üstünlüğü gösteriyordu. Venizelos, Bogos Nubar Paşa’dan verdiği rakamlara kefil
olmasını rica etmişti. Bu kefalet, Bogos Nubar Paşa tarafından 4 Ekim 1919 tarihinde
yazılı olarak şöyle verilmişti: “Sayın Başbakan Venizelos tarafından, Trakya’nın nüfus
durumuyla ilgili istatistik bilgilerini doğrulamaya davet edildim. lişikteki Yunan
delegasyonunca öne sürülen belgeleri ve Türk istatistiklerini bir araya getiren bir
almanağı inceledikten Türk ve Yunan istatistiklerini karşılaştırdıktan sonra Yunanlıların
verdikleri rakamların Türk kaynaklı resmi istatistiklere bütünüyle uygun olduğunu
16 BOA, DH. E. UM. AYŞ, Dosya: 39, Vesika: 87.
17 Hamit Pehlivanlı, Kurtuluş Savaşı istihbaratında Askeri Polis Teşkilatı, Ankara, 1992, s. 133.
18 ATASE Arşivi, SH, Kutu: 84, Gömlek: 98, Belge No: 98-1; ATASE Arşivi, SH, Kutu: 181, Gömlek: 21,
Belge No: 21-1.
19 A. Güler, a.g.m., s. 46.
onaylar ve tekrarlarım.”20
Yunanistan Başbakanı Venizelos, Paris Barış Konferansında Ermeni
delegasyonuna gerekli desteği vermişti.21
Paris Barış Konferansına Ermeniler iki
delegasyonla katılmışlardı. Bu delegasyonlardan Ermeni Cumhuriyetini temsil eden
delegasyonun başında Aharonian,22 Ermeni Milli Delegasyonunun başında da Bogos
Nubar Paşa bulunmaktaydı.23
Paris’te 24 Şubat 1919 tarihinde “Ermeni Birleşik Kongresi” toplanmış,
Ermenilerin bütün istek ve iddiaları belirlenerek Bogos Nubar Paşa başkanlığında altı
kişilik bir delegasyon oluşturulmuştu. 26 Şubat 1919 tarihinde Paris Konferansında
müttefiklerin karşısına çıkan Ermeni delegasyonu, “Ermeni mparatorluğu” kurmaya
yönelik taleplerini açıklamışlardı. Ermeni delegasyonunun talepleri arasında Trabzon da
bulunmaktaydı.24 Mütarekeden sonra emellerini gerçekleştirmek için her türlü işbirliğini
yapan Ermeniler ve Rumlar, Karadeniz Bölgesinde kurulması düşünülen “Pontus
Devleti” ve Doğu Anadolu’da kurulması düşünülen “Büyük Ermenistan” sınırlarının
özellikle Trabzon’da çatışması üzerine anlaşmazlığa düşmüşlerdi. 25 Bogos Nubar Paşa
Ermenistan’ın varlığını sürdürebilmesi için Karadeniz sahilinde bir limana ihtiyacı
olduğunu ileri sürmekteydi.26
Venizelos, Ermenilerin denize çıkışını sağlamak için “Trabzon vilayetini
Ermenilere bırakacağını” açıklamıştı.27 Ancak, Trabzon vilayeti Rumları ve özellikle
Metropolit Chrysantos, Venizelos ile aynı fikirde değillerdi. Bunlar Pontus Devleti
kurulması için ciddi bir propaganda faaliyetine başlamışlar, başkenti Trabzon olmak
üzere bir Pontus Hükümeti kurulmasını sağlamak amacıyla Avrupa merkezlerini ziyaret
etmek üzere komiteler oluşturmuşlardı.28
20 D. Kitsikis, a.g.e., s. 185.
21 Türk stiklal Harbi, Batı Cephesi, C. 2, K. 1, Ankara, 1994, s. 4.
22 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1983, s. 249.
23 Paul C. Helmreich, Sevr Entrikaları, stanbul, 1996, s. 35.
24 brahim Meral, Mütareke’den Cumhuriyet’e (30 Ekim 1918-29 Ekim 1923) Azınlıkların Sosyal, Ekonomik,
Demografik yapısı ve Dış Ülkelerle Olan lişkileri, (Hacettepe Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılap
Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1998, s. 218.
25 Richard Clogg, A Short History of Modern Greece, Cambridge, 1979, s. 112 ; Rahmi Doğanay, Milli
Mücadele’de Karadeniz (1919-1922), Ankara, 2001, s. 48 ; Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu 1914-1923,
Ankara, 1991, s. 137.
26 Salahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. I, Ankara, 1995, s. 21.
27 Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1991, s. 56. Venizelos’un bu
açıklaması Trabzon-Samsun bölgesindeki Rumlarda hoşnutsuzluğa yol açarken, Osmanlı Devleti’nin diğer
bölgelerindeki Ermenileri Rumlara yakınlaştırmıştı . Meral, a.g.t., s. 217.
28 A. Sofuoğlu, a.g.e., s. 102.
Yunan Başbakanı Venizelos kurulması düşünülen Rum-Pontus devletine fazla ilgi
göstermemişti.29 Venizelos, Türkiye’nin doğu sınırlarına çevrilen tilaf Devletlerinin
dikkatini, Enosis’i gerçekleştirmeye çalıştığı Batı Anadolu sınırlarından uzak tutmak
düşüncesindeydi.30 Venizelos’un öncelikli amacı Anadolu’daki milli hareketi iki ateş
arasında bırakarak, işgalleri kolaylaştırmak olduğu için, Pontus temsilcilerini Ermenilerle
anlaşmaya teşvik etmekti. Bu politika gereği Pontuslu liderler Ermenilerle bir
konfederasyon kurabileceklerini açıklamışlardır. Trabzon Metropoliti Chrysantos
Venizelos'un talimatı gereği Tiflis ve Erivan’da Ermenilerle konfederasyon
görüşmelerine katılmıştı. Chrysantos ile Ermeni temsilcileri arasında cereyan eden
görüşmelerde; Rumlar iki eşit federasyonun oluşturacağı bir konfederasyon kurulmasını
isterken, Ermeniler, Rumların bir federe devlet olarak Ermenistan'a katılabileceğini
savunuyorlardı. Başlangıçta, Ermeniler ile Rumlar arasında bu konuda bir anlaşma
sağlanamamıştı.31
Fakat bir süre sonra Chrysantos’un başlattığı görüşmeler, Yunan-Ermeni
Anlaşması ile sonuçlanmıştır. Pontusçuları temsil eden eski Yunan subaylarından Albay
Katheniotis ve Rus Ordusunun eski subaylarından Albay Ananias ile Ermenistan’ı temsil
eden General Termenasian arasında 16 Ocak 1920’de Tiflis’te imzalanan anlaşma
gereğince Bolşeviklerin söz konusu ülkelere sızmasını engellemek amacıyla ortak
tedbirler alınması kararlaştırılmıştır.32 Ayrıca, imzalanan bu anlaşma ile müttefiklerin
veya Yunanlıların bölgeye askeri yardım göndermesi kararlaştırılmıştır.33
Ermeni ve Rumlar arasında böyle bir yakınlaşma meydana gelirken, Paris
Konferansında Ermenistan’ın sınırlarını tespit için kurulan komisyon, 27 Şubat’ta Üçler
Meclisine ilettiği raporunda Erzincan ve Trabzon’un hariç tutulmasını belirtmiş ve
müttefikler de bunu onaylamıştır.34 Bu son karar ile Ermenilerin denize çıkış yolu sorunu
devam etmiştir. Ancak daha sonra 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Barış Antlaşması
ile Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis, Elazığ, Diyarbakır, Sivas illeri ile beraber Ermenilere
29 Michael Llewellyn Smith, Yunan Düşü, Ankara, 2002, s. 109.
30 Mesut Çapa, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001, s. 59.
31 Yusuf Sarınay, Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası
(Makaleler), Ankara, 1999, s. 25, 28.
32 S. R. Sonyel, a.g.e., C. I, s. 172.
33 Y. Sarınay vd., a.g.e., s. 29.
34 Osman Olcay, Sevres Antlaşmasına Doğru (Çeşitli Konferans ve Toplantıların Tutanakları ve Bunlara
ilişkin Belgeler), Ankara, 1980, s. 131.
bırakılmıştır.35
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı gibi Mütareke döneminde ciddi bir Ermeni-
Rum-Yunan işbirliği vardır. 1918’de Cenevre’de “Türkiye'de zulme uğramış milletler
birliğinin” kurulması ile başlayan Rum-Ermeni işbirliği Venizelos'un stratejisi gereği
zamanla bir ittifaka dönüşmüştür. Bu ittifak Milli Mücadele döneminde de devam
etmiştir. Mustafa Kemal önderliğinde Anadolu’da başlayan Milli Mücadele sonucunda
Ermeni-Rum-Yunan taleplerinin pek çoğunun önüne geçilmiştir. Emperyalist devletlerin
propagandası ile gerçekleşen bu işbirliği bir çok Türkün zulüm görmesine ve hayatını
kaybetmesine sebep olduğu gibi Anadolu’da yaşayan Ermeni ve Rumların da büyük
sıkıntılar yaşamasına yol açmıştır.
35 A. Güler, a.g.m., s. 47. Ayrıca bkz. K. Gürün, a.g.e., s. 252.
KAYNAKÇA
I. Arşivler
Genelkurmay Askeri Tarih Ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE) Arşivi, stiklal Harbi
(SH) Kataloğu.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti
Asayiş (DH. E. UM. AYŞ) Kataloğu.
II. Araştırma ve İnceleme Eserler
ATALAY, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923),
stanbul, 2001.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C. 3, stanbul, 1971.
BAYAR, Celal, Ben de Yazdım, C. 5, stanbul, 1997.
CLOGG, Richard, A Short History of Modern Greece, Cambridge, 1979.
ÇAPA, Mesut, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001.
DOĞANAY, Rahmi, Milli Mücadele’de Karadeniz (1919-1922), Ankara, 2001
GÜLER, Ali, “Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Rum-Ermeni şbirliği”, Milli Kültür, S.
74, Temmuz 1990, s. 45-47.
GÜLER, Ali, Dünden Bugüne Yunan-Rum Terörü, Ankara, 1999.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara, 1983.
HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikaları, (Çeviren: Şerif Erol), stanbul, 1996.
JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı le lgili ngiliz Belgeleri, (Türkçeye Çeviren:
Cemal Köprülü), Ankara, 1991.
KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandası, (Çeviren: Hakkı Devrim), stanbul, 1974.
KÖKSAL, Osman, “Mütareke Döneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin şbirliği”,
Askeri Tarih Bülteni, Yıl 13, Sayı 24, Şubat 1988, s. 64-69.
MERAL, brahim, Mütareke’den Cumhuriyet’e (30 Ekim 1918-29 Ekim 1923) Azınlıkların
Sosyal, Ekonomik, Demografik yapısı ve Dış Ülkelerle Olan lişkileri, (Hacettepe Üniversitesi
Atatürk lkeleri ve nkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1998.
OLCAY, Osman, Sevres Antlaşmasına Doğru (Çeşitli Konferans ve Toplantıların
Tutanakları ve Bunlara ilişkin Belgeler), Ankara, 1980.
ÖKE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, 1991.
PEHLVANLI, Hamit, “Askeri Polis Teşkilatı Raporlarında Milli Mücadele Sırasında
Ermeni-Rum Azınlığın Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler”, Ankara Üniversitesi Türk nkılap Tarihi
Enstitüsü Dergisi, Kasım 1991, Yıl 4, S. 8, Ankara, 1991, s. 675-682.
PEHLVANLI, Hamit, Kurtuluş Savaşı istihbaratında Askeri Polis Teşkilatı, Ankara, 1992.
Pontus Meselesi, (Yayına Hazırlayan: Yılmaz Kurt), Ankara, 1995.
SALIŞIK, Selahattin, Türk-Yunan lişkileri Tarihi ve Etnik'i Eterya, stanbul, 1968.
SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. I, Ankara, 1993.
SARINAY, Yusuf, PEHLVANLI, Hamit, SAYDAM, Abdullah, Pontus Meselesi ve
Yunanistan’ın Politikası (Makaleler), Ankara, 1999.
SMITH, Michael Llewellyn, Yunan Düşü, (Çeviren: Halim nal), Ankara, 2002.
SOFUOĞLU, Adnan, “Anadolu Üzerindeki Yunan Hedefleri ve Mütareke Dönemi Fener
Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. X, S. 28, Mart 1994, s.
211-259.
SOFUOĞLU, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996.
SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. I, Ankara, 1995.
SÜSLÜ, Azmi, “Rum-Ermeni-Hoybun şbirliği ve Anadolu’daki Toplu Mezarlar”,
Belleten, C. LVII, S. 218, Nisan 1993, s. 241-247.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I, stanbul, 1991.
Türk stiklal Harbi, Batı Cephesi, C. 2, K. 1, Ankara, 1994.
