İngiliz Belgelerinde İstanbul'un İşgali (16 Mart 1920)
01 Ocak 1970
İstanbul'un 16 Mart 1920 günü İtilâf Devletleri tarafından işgali, Millî Mücadele'nin bir dönüm noktasını teşkil ettiği kadar, hem Atatürk'ün 19 Mayıs 1919'dan bu tarihe kadar olan kurtuluş faaliyetlerinin işgalci devletler üzerindeki etkisini göstermesi ve hem de, işgalci devletler arasındaki, rekabet ve menfaat mücadelelerini ortaya koyması bakımından, Millî Mücadele'nin önemli bir olayını teşkil etmektedir.
Önce, 1919 Aralık ayı sonunda bir yandan Anadolu'daki durumu, öte yandan da, İtilâf Devletleri'nin "Türkiye" ile barış müzakerelerindeki durumunu, konunun çerçevesi olarak, belirtmemiz gerekir.
1. 1919 Sonunda Anadolu’da Durum
Bilindiği gibi, Yunanistan'ın 15 Mayıs 1919'da İzmir'i işgali, hem Atatürk'ü harekete geçirmiş ve hem de Millî Mücadele'nin en önemli itici gücünü teşkil etmiştir. 21/22 Haziran 1919 Amasya Tamimi, 23 Temmuz - 7 Ağustos 1919 Erzurum Kongresi, 4–11 Eylül 1919 Sivas Kongresi, bu itici güçten hız alan üç büyük millî hamle olmuştur. Bu hamleler o kadar etkili oldu ki, 3 Ekim 1919'da Damat Ferit Paşa hükümeti istifa etmek zorunda kaldı ve yerine, Ali Rıza Paşa kabinesi kuruldu. İngiltere'nin İstanbul'daki Yüksek Komiseri Amiral J. de Robeck, 3 Ekim'de Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a gönderdiği telgrafta, kabinenin çoğunluğunun milliyetçi ve bazı üyelerin İttihad ve Terakki Partisi sempatizanı olduğunu bildiriyor ve bu arada özellikle, Sadrazam Ali Rıza Paşa, Harbiye Bakanı Mersinli Cemal Paşa, Nafia ve eski Harbiye Bakanı Ferik Abuk Ahmet Paşa'nın milliyetçi hareket sempatileri üzerinde duruyordu. De Robeck'e göre, Mersinli Cemal Paşa ile Ferik Abuk Ahmet Paşa, "Mustafa Kemâl" liderliğindeki Millî Hareket'in en kuvvetli destekçileri idi[2].
İstanbul'da hazırlanan, bir İngiliz istihbarat raporunda, Harbiye Bakanı Cemal Paşa'nın, İstanbul'daki Milliyetçi Örgüt'ün başı olduğundan ve Mustafa Kemâl ile birlikte Anadolu'daki milliyetçi kuvvetlerin hareketini yönelttiğinden söz edilmekteydi[3]. Yeni kabinenin bu yapısı, özellikle İngiltere'yi telâşlandırdığı gibi, yeni kabinenin Bahriye Bakanı Salih Paşa ile Atatürk arasında 20 Ekim 1919'da tespit edilen Amasya Protokolü'nde, İstanbul Hükümeti ile Millî Teşkilât arasında uyuşma olduğunun, Meclis-i Mebusan seçimlerinin bir an önce yapılmasının, Sivas Kongresi kararlarının Meclis-i Mebusan'ca kabul edilmesinin ve nihayet Meclis-i Mebusan'ın İstanbul'un dışında bir yerde (Bursa söz konusu olmuştur) toplanmasının söz konusu olması, bir bakıma İstanbul Hükümeti'nin, Millî Hareket'e yani Heyet-i Temsiliye'ye tâbi olması veya en azından, ikisi arasında bir işbirliğinin kurulmakta olduğu izlenimini vermekteydi.
Halbuki, İstanbul Hükümeti, Müttefikler (veya İtilâf Devletleri, veya işgalci devletler) bakımından, Türk toprakları üzerindeki her türlü sömürgeci ve emperyalist plânlarını gerçekleştirmede, baskı yoluyla kullanabilecekleri bir araç idi. Millî Hareket ise, bu tekerleğin önüne konan büyük bir kaya parçası idi. Hele, Atatürk'ün, İstanbul ile daha yakın temas kurmak için, Heyet Temsiliye'yi Ankara'ya naklederek, Millî Mücadele'yi İstanbul'a çok yakın bir mesafeye getirmesi, İstanbul-Ankara işbirliği bakımından Müttefikleri iyice korkutmuştur.
2. Osmanlı Devleti ile İlgili Barış Müzakereleri
Osmanlı Devleti'yle, yani Batılıların deyimi ile "Türkiye" ile barış konuları, esasında, Paris Konferansı'nın 1919 Ocak ayında açıldığından itibaren gündeme gelmiştir. Çünkü, Yunanistan başta olmak üzere, Araplar, Ermeniler, Kürtler, v.s. , "leş kargaları" örneği, Osmanlı İmparatorluğu topraklarından pay kapmak için Paris'e üşüşmüşlerdir. Her biri, kendi ihtiraslarına ve hayal güçlerine göre Osmanlı topraklarından pay kopartmanın peşindeydi.
"Leş Kargaları"nın bu tutumu, Osmanlı İmparatorluğu'nun "cesedi" üzerindeki çıkarlarını gerçekleştirmek isteyen işgalci devletlerin politik amaçları ile ters orantılıydı. Bununla beraber, üç büyükler, yani İngiltere, Fransa ve İtalya, Amerika ile beraber, önce, başta Almanya olmak üzere yenilmiş Avrupa devletleri ile yapılacak barışa yöneldiklerinden Osmanlı Devleti (Türkiye) ile yapılacak barışa hemen sıra gelmedi. Amerikan Senatosu, Almanya ile imzalanan Versay Barış Antlaşması'nı onaylamayı reddedip, Amerika, Aralık 1919'da Paris Konferansı'ndan çekildikten sonra, Osmanlı Devleti'yle yapılacak barış antlaşması sistemli bir şekilde ele alınmaya başlandı. Bu konuda ilk toplantı, İngiltere Başbakanı Lloyd George ile Fransa Başbakanı Clémenceau ve heyetleri arasında 11 Aralık 1919'da Londra'da yapıldı[4]. Bu toplantıda Clémenceau, İngiltere ile tam bir işbirliği içine girerek, Fransa'nın bütün amaçlarını İngiltere'ye kabul ettirme çabası içinde olmuştur. İngiltere ile bir görüş ayrılığı veya anlaşmazlık çıkmamasına çalışmıştır. Bununla beraber, üzerinde en fazla tartışılan konu, İstanbul ve Padişah'ın durumu olmuştur. Fransa, İstanbul şehri ile Boğazlar sorununun birbirinden ayrı olarak ele alınmasını ve Padişah'ın İstanbul'da oturmasına izin verilmesini ileri sürerken, İngiltere, İstanbul'un Boğazlar sorunundan ayrı olarak ele alınamayacağı ve İstanbul'un da milletlerarası bir otoritenin yönetimine verilmesi gerektiği tezini savunmuştur. Padişah'ın statüsü için de, Venizelos'un İngiltere'ye telkin ettiği, "Vatikanvari" bir sistemin tartışması yapılmıştır[5]. Clémenceau'nun, "Doğu'da bir Papa yaratılması"na karşı çıkıp, Batı'da bir Papa'nın bulunmasının yeteri kadar bir kötülük olduğunu söylemesi ilginçtir[6].
Boğazlar konusunda fazla bir görüş ayrılığı ve tartışma söz konusu olmamıştır. Zira her ikisi de Boğazların Türklerden alınmasında birleşmişlerdi. "Anadolu" ("Asia Minor") konusu ayrıca ele alınıp, burada özellikle İzmir üzerindeki İtalyan iddiaları dolayısıyla İtalyan-Yunan çatışması üzerinde durulmuş ve özellikle İngiltere bütün gücü ile Yunanistan'ı desteklemiştir.
3. Osmanlı Devleti ile Barış Antlaşması
Osmanlı Devleti'yle barış antlaşmasının müzakereleri Ocak 1920 sonlarına doğru başlamakla beraber, ilginçtir. İngiltere, Fransa ve İtalya'nın 18 Şubat 1920 günlü toplantısında, Osmanlı Devleti'yle yapılacak barışın esasları, bir taslak halinde önlerine gelmiş bulunuyordu[7].
Taslağa göre[8], Trakya sınırı, Çatalca Hattı veya Midye-Enez çizgisi olacaktı. Boğazlar Türklerden alınıyordu. Fakat İstanbul yine Osmanlı Devleti'nin başkenti olmaya devam edecek ve Padişah İstanbul'da oturabilecekti. İzmir ve havalisi Osmanlı Devleti'nde kalmakla beraber, Yunanistan tarafından yönetilecekti. İzmir Limanı Milletler Cemiyeti'nin garantisi altında serbest liman olacak ve uygun bir kısmı da Osmanlı Devleti'nin kullanımına bırakılacaktı. Ermenistan'a Anadolu'dan toprak verilecek, fakat sınırı sonra çizilecekti. Osmanlı Devleti (veya Türkiye), Kürdistan (!), Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Arabistan üzerindeki her türlü haklarından vazgeçecekti, v.s...
Bütün bu görüşmeler, tartışmalar gizli olmakla beraber, özellikle Fransız basını bir hayli haber yayınlamaktaydı. O kadar ki, Lloyd George bile, 18 Şubat 1920 toplantısında, bu durumdan, İngiliz basınının şikâyetçi olduğunu belirtmiş ve sonunda ortak bildiriler yayınlanmasına karar verilmişti[9].
Tabiî, bütün bu haberler İstanbul basınına ve Anadolu'ya da yayılmakta ve Türk kamuoyunda endişe ve sinirlilik yaratmaktaydı. Özellikle Anadolu'daki bu atmosfer ve Ali Rıza Paşa kabinesindeki bazı bakanların, işgal makamlarına karşı ters tutumları da işgalci devletleri endişeye sevk etmeye başladı. Aradaki görüş ayrılıklarına rağmen, Ankara ile İstanbul arasındaki ilişkiler, Müttefikleri, bulundukları ve karargâhları olan İstanbul'da oturdukları zeminde rahatsız etmeye başladı. Hâlbuki İstanbul, bir bakıma, Mondros Mütarekesi'nin temel unsurunu teşkil ediyordu. Bu sebeple, İstanbul'da "kuvvetli" olmak zorundaydılar.
İŞGALE DOĞRU...
4. İstanbul'un İşgali'ne Doğru Gelişmeler
Müttefikleri, yani işgalci devletleri, İstanbul konusunda radikal tedbirler almaya yani, İstanbul'u "işgal"e götüren bir dizi gelişmeler olmuştur. Genel olarak söylemek gerekirse, bu gelişmeler, 27 Aralık 1919'dan itibaren karargâhını Ankara'ya nakletmiş olan Millî Mücadele ile Müttefiklerin İstanbul Hükümeti'ni kendi etki ve kontrolleri altına alma mücadelesidir. Çünkü, İstanbul Hükümeti'ni kendi kontrolleri altında tutmak, belirttiğimiz sebeplerle, Müttefikler için ne kadar önemli ise, 23 Nisan 1920'de Ankara'da T.B.M.M. açılıncaya kadar, İstanbul Hükümeti'ni, mümkün olduğunca, kontrolü altında olmasa bile, kendi etkisi altında tutmak, Millî Hareket için de aynı derecede önemli olmuştur.
Bu gelişmeleri şu olaylar ve noktalar üzerinde toplamak gerekmektedir:
A) Daha önce de belirttiğimiz gibi, Damat Ferit Paşa'nın istifası üzerine, 3 Ekim 1919'da kurulan Ali Rıza Paşa Kabinesinin göreve gelmesi, Müttefikleri hiç memnun etmemişti. Çünkü, yine belirttiğimiz gibi, kabinenin bazı üyelerinin milliyetçi eğilimleri, İstanbul'daki Müttefik temsilcilerinin bilmedikleri bir husus değildi. Bu üyelerin başında Harbiye Bakanı Cemal Paşa gelmekteydi. Cemal Paşa, Müttefiklerin, Mondros Mütarekesi gereğince, Anadolu'daki askerî kontrolleri konusunda çatışma durumuna girmekte gecikmedi[10]. Bunun sonucu olarak, üç Müttefik Yüksek Komiseri adına Fransız Yüksek Komiserliği'nce Sadrazam Ali Rıza Paşa'ya 20 Ocak 1920'de verilen bir nota ile, sadece Harbiye Bakanı Cemal Paşa'nın değil, Genelkurmay Başkanı Cevdet Paşa'nın da istifası istendi[11]. Ertesi günü Paşaların istifası Yüksek Komiserlere bildirildi.
Ali Rıza Paşa kabinesinin Müttefik ültimatomuna boyun eğmesi, Atatürk'ü son derece sinirlendirdi[12]. Kaldı ki, Ali Rıza Paşa'nın, 14 Şubat 1920'de yayınladığı bildiri ile, millî iradenin "tecelligâhı münferide" sinin İstanbul'daki Meclis-i Mebusan olduğunu belirterek, Ankara'yı geçersiz sayması üzerine, Atatürk de 17 Şubat 1920'de yayınladığı bir genelge ile, "vatanı ve mevcudiyeti milliyeyi kurtarmak, hayat ve beka esasından ibaret olan teşkilât-ı milliyenin, vatanın her köşesinde, âm ve şâmil bir surette taazzuvuna kelevvel devam edilmesini", bütün Müdafaa-i Hukuk örgütlerinden rica etmekteydi[13].
B) Ali Rıza Paşa kabinesi, kurulur kurulmaz, 9 Ekim 1919'da yayınladığı bir kararname ile, Meclis-i Mebusan seçimlerinin yapılacağını açıklamıştı. Seçimler sonucunda, Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920'de ilk toplantısını yaptı. Bilindiği gibi, özellikle Atatürk'ün talimat ve telkinleri ile, yeni Meclis' te kuvvetli bir milliyetçi hava ortaya çıktığı gibi, esasları Ankara'da tespit edilmiş olan[14] Misak-ı Millî'yi de 28 Ocak'ta bu Meclis yayınlayacaktır. Başka bir deyişle, Millî Hareket, Müttefiklerin gözleri önünde kendilerine meydan okumaktaydı ve daha da önemlisi, Müttefiklerin barış şartlarını hazırlamakta olduğu bir sırada, Türkler, kendilerinin kabul edebileceği barış şartlarını kendileri tespit ediyorlardı. Dahası, İstanbul Hükümeti, bütün bu olup bitenlere egemen olmaktan çok uzak bulunuyordu.
C) Yine barış şartları ile ilgili olarak başka bir olay da, Müttefiklerin korkusuna ve tepkisine sebep olmuş görünüyor. Yukarıda da değindiğimiz üzere, İngiliz-Fransız görüşmelerinde İstanbul konusu ile birlikte Padişah'ın statüsü de söz konusu olmuş ve hatta Padişah'ın İstanbul yerine Bursa'da oturtulması fikri ortaya atılmıştı. İstanbul konusundaki bu haberler bazı İngiliz ve Fransız gazetelerinde yer alınca, Anadolu'nun çeşitli yerlerinden İngiliz Yüksek Komiserliği'ne 116 protesto telgrafı çekilmişti[15].
Atatürk de, Heyeti Temsiliye Reisi olarak, 11 Ocak 1920'de, İstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiserliği'ne çektiği telgrafta, İstanbul ve Padişah hakkındaki basın haberlerine atıfta bulunup, Türk Milleti'nin, hakkın kuvvete üstün geleceğine inandığını, geleceğini ve kaderini, 11 Eylül 1919'da Sivas'ta yayınlanan beyannamedeki esaslara göre çizmeye kararlı olduğunu belirterek, böyle bir tasarının barış üzerinde olumsuz etki yapacağını bildirmiştir[15].
Yüksek Komiser de Robeck, gerek Anadolu'dan gelen protesto telgraflarını, gerek Atatürk'ün telgrafını, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a göndermiştir. Biraz a.ağıda belirteceğimiz üzere, bu telgraflar, özellikle İngiltere'de hazırladıkları barışı ve özellikle İstanbul hakkındaki kararlarını Millî Harekete kabul ettirmenin kolay olmayacağı kanaatini uyandırmış ve onları tedbir alma yoluna sevk etmiştir.
D) Müttefikleri sinirlendiren bir diğer gelişme de, Akbaş Olayı'dır[16]. Yunanlıların İzmir'i işgalinden ve Gönen Bölgesi'nde Anzavur Ayaklanması'ndan sonra, o bölgede, Kuvayı Milliye'nin silâh ve cephane ihtiyacı son derece artmış bulunuyordu. Buna karşılık, Gelibolu Yarımadası'nda, Gelibolu ile Eceabat arasındaki Akbaş mevkiinde, Osmanlı Devleti'nden el konulan ve Fransız askerlerinin koruması altında bulunan bir cephanelik ve silâh deposu bulunuyordu. Balıkesir'de bulunan, 61. Fırka Kumandanı Kâzım (Özalp)[17]
Bey'in karargâhında hazırlanan bir plânla, Köprülü Hamdi Bey ile, Çerkez Ethem'den ayrılmış olan Dram Ali Rıza Bey, 30 kadar Kuvayı Milliye askeri ile, 26/27 Ocak 1920 gecesi, Akbaş cephaneliğini bastılar ve 20 kadar Fransız askerini esir aldıktan sonra, 8.000 tüfek, 5.000 sandık cephane ve 300 mitralyöz (ağır makineli tüfek), hazırlanan kayık ve motorlara yüklenerek Lâpseki'ye kaçırıldı ve oradan da içerlere nakledildi. Fransız askerlerinin iki gün sonra serbest bırakıldığı bu olay, o civardaki Müttefik gemilerine ve Akbaş yakınlarında bulunan İngiliz kuvvetlerine rağmen gerçekleştirilmişti.
Akbaş Olayı, Müttefiklerin prestijine son derece ağır bir darbe teşkil ettiği kadar, Millî harekete de o derece büyük prestij sağladı. Lâkin, Akbaş Olayı Müttefiklerin iki türlü tepkisine sebep oldu. Birincisi, Meclis-i Mebusan Reisliği'ne aday olan Reşat Hikmet Bey'in, tedavide bulunduğu İsviçre'den döner dönmez Fransızlar tarafından 28 Ocak'ta tutuklanmasıdır. Mamafih 29 Ocak'ta serbest bırakıldı. İkincisi ise, Atatürk'ün, milletvekili olarak İstanbul'a gelmesi beklendiğinden, onun da tutuklanmasına karar verilmesiydi.
Bilindiği gibi, Atatürk, tehlikeleri gayet berrak bir şekilde gördüğünden, İstanbul'a gelmedi.
Bütün bu gelişmeler Ali Rıza Paşa Kabinesi'ni çok rahatsız etmekteydi. Şeyhülislâm, (Haydarizade İbrahim Efendi) 26 Ocak 1920 günü, İngiliz askerî ataşeliğine bağlı bir subayla yaptığı görüşmede, Kabinenin durumunun gayet nahoş olduğunu belirtip, "iki değirmentaşı arasındayız" dedikten sonra, Kuvayı Milliye'nin, Hükümet üzerinde açıkça kontrol kurduğunu, Meclis-i Mebusan açıldıktan sonra, "Anadolu kuvvetleri"ne, Hükümet'e müdahale edemeyeceklerini ve Padişah'ın emirlerine tâbi olmaları gerektiğini söylediklerini, Mustafa Kemâl Paşa ve arkadaşlarının ise Meclis-i Mebusan üzerinde, tıpkı İttihad ve Terakki gibi kontrol tesis etmek istediklerini, bu durumda ya onların kayıtsız şartsız Hükümete tâbi olacaklarını veya Hükümet'in istifa etmek zorunda kalacağını bildirmekteydi[18].
E) Müttefiklerin canını sıkan bir durum da, Adana, Antep ve Maraş'ta, Fransız işgal kuvvetlerine karşı yüroğuütülen millî mücadele idi. Her üç vilâyette de, Ermenilerin, Fransız işgal kuvvetlerinin en büyük desteğini teşkil etmesi, mahallî halkın milliyetçi direnmesinin en önemli faktörü idi. Özellikle Maraş' ta, Ermenilerle milliyetçi kuvvetler arasındaki mücadele çok şiddetli ve kanlı oldu.
İngiliz Yüksek Komiseri Amiral de Robeck, Maraş olaylarını Akbaş Olayı ile birleştirirken, bir yandan da Milliyetçilerin Bolşeviklerle işbirliği yaparak, Hazar Denizi'nin doğusunda ve batısında İslâm bağnazlığını tahrik etmelerinden söz ediyordu[19] .
De Robeck, Lord Curzon'a gönderdiği 23 Şubat günlü telgrafında ise, Kilikya (Adana) ve Mara.'ta, bir Ermeni katliamından söz ediyor ve "bir kere daha belirtmek isterim ki, bütün bu olaylar, Mustafa Kemâl Paşa'nın bir süre önce kasıtlı olarak tertip ettiği bir tehdidin icrasıdır" demekteydi[20]. Buna karşılık, Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol, Mart sonlarında Washington’a gönderdiği raporunda, Kilikya'daki ayaklanmaların ve bütün Anadolu'da uyanan Batı aleyhtarlığının tek sebebinin, Avrupa devletlerinin tutumundan kaynaklandığını bildiriyordu
5. İstanbul'un İşgal Kararı
Görüldüğü gibi, Atatürk'ün önderliğindeki Millî Mücadele'nin etkisi ve gücü her gün biraz daha artarken, bununla ters orantılı olarak, İstanbul Hükümeti'nin aczi de her gün biraz daha belirgin hale geliyordu. Halbuki, barış antlaşmasının hüküm ve şartları her gün biraz daha kemikleşiyor ve bu antlaşmanın uygulanması sorunu ortaya çıkmaya başlıyordu. Müttefikler, barışı İstanbul Hükümeti'ne imza ettirmeye hazırlanırken, bu hükümet giderek gücünden kaybediyor, buna karşılık, bu antlaşmayı kabul etmeyeceği belli olan Millî Mücadele ise, bir yandan gücünü arttırırken, bir yandan da İstanbul Hükümeti üzerindeki etkisini arttırıyordu. Yüksek Komiser Amiral de Robeck, 6 Şubat 1920'de Lord Curzon'a çektiği telgrafta, Meclis-i Mebusan'ın aleni oturumlarında Müttefiklere açık olarak tehditler yöneltildiğini ve hükümetin çökme işaretleri verdiğini bildiriyordu[1].
Ali Rıza Paşa kabinesi 9 Şubat'ta Meclis-i Mebusan'dan güvenoyu aldı. Fakat, de Robeck'in deyimi ile, bazı bakanlarını Milliyetçilere feda ederek, 19 de Robeck'ten Curzon'a 6 Şubat 1920 günlü telgraf, yani bazı bakanları değiştirmek suretiyle güvenoyu alabildi. Yukarıda belirttiğimiz gibi, Şeyhülislâm'ın İngiliz subayına söylediği veçhile, Ali Rıza Paşa iki değirmen taşı arasında sıkışmış durumdaydı.
Bundan dolayıdır ki, 3 Mart 1920'de istifa etmek zorunda kaldı. Atatürk, 4 Mart 1920'de Padişah'a telgraf çekip, milletin güvenine sahip bir hükümetin kurulması gerektiğini belirtirken, Ali Rıza Paşa'nın istifa sebebi olarak, "İtilâf Devletleri'nin bağımsızlığa ve onura dokunan saldırılarına ve mütareke hükümlerine uymayan karışmalarına ve davranışlarına daha fazla dayanamamış olmasını" göstermekteydi[2].
Yeni hükümeti, 8 Mart'ta, eski Bahriye Nazırı Salih Paşa kurmuştur. De Robeck'in 6 Şubat telgrafında iki ilginç husus daha vardı. Bunlardan biri, Müttefik Kuvvetleri komutanı General Milne'in, askerî durumu kuvvetlendirmek istediğini, bunun için de bütün Müttefik kuvvetlerinin İstanbul'da kendi komutası altında toplanması gerektiğini kendisine bildirmesiydi. İkinci husus ise, İstanbul ve İzmir'in Türklerden alınması ve büyük bir Ermenistan kurulması halinde, böyle bir barış antlaşmasının ancak kuvvet zoruyla Türklere kabul ettirmek gerekeceği, bu sebeple, daha hoşgörülü barış şartları'nın mümkün olup olmayacağından söz etmesiydi. De Robeck, Lord Curzon'a 12 Şubat tarihli telgrafında bu noktaya bir kere daha değinerek, İstanbul ve İzmir'in Türklerden alınması kesinleşmemiş ise, kendisinin bu konuda yatıştırıcı (tranquillizing) bir demeç vermesi hususunda yetki istemiş ve Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserlerinin de hükümetleri nezdinde aynı teşebbüste bulunduklarını söylemiştir[3].
Lord Curzon, 16 Şubat'ta de Robeck'e verdiği cevapta, İstanbul'un Türklerden alınmasının henüz kesinleşmediğini, fakat, "Ermeni katliâmı" ve Anadolu'daki Müttefik askerlerine saldırılar durmadığı takdirde, barış şartlarının Türkler aleyhine değiştirileceğinin kendilerine bildirilmesini istedi[4]. Bunun üzerine, İngiliz, Yüksek Komiserliği'nin ikinci adamı Ryan, Sadrazamı ziyaret ederek, bundan böyle, Kuvayı Milliye'nin, İstanbul Hükümeti'nin bir parçası sayılacağını kendisine bildirerek[5] Müttefikler, Anadolu'daki Millî Hareket'in faaliyetlerinin sorumluluğunu Ali Rıza Paşa kabinesinin sırtına yüklemek gibi bir yola gittiler.
Amiral de Robeck, 19 Şubat'ta, bizzat kendisi Hariciye Nazırı Sefa Bey'i ziyaret ederek, uzun bir görüşme yapmıştır[6]. Bir hayli tehditkâr ifadeler kullanan Yüksek Komiser, Müttefik askerleri deyimine Yunan askerlerinin dahil olduğunu söyleyerek, onlara da yapılmış saldırıların, Müttefik askerlerine yapılmış sayılacağını belirttiği gibi, keza milliyetçi hareketlerin sorumluluğunun İstanbul Hükümeti'ne ait olacağını tekrarlamıştır. Sefa Bey, Kuvayı Milliye'nin ("National Forces") bütün yaptıklarından Hükümet' in sorumlu tutulamayacağını söyleyince de, Yüksek Komiser, Sadrazam'ın Millî Hareket ("National Movement") ile uyum içinde olan bir program izlediğini ileri sürmüştür.
Bu görüşmenin ilginç bir yanı da, de Robeck'in, Akbaş Olayı'ndan yakınması ve âdeta, bu olaydan da İstanbul Hükümeti'ni sorumlu tutmak istemesiydi. Akbaş Olayı'nın Müttefikler için ağır bir prestij darbesi olduğu anlaşılıyordu. Bu arada Yunanlılar, İzmir'deki kuvvetlerinin Türk kuvvetlerine karşı harekete geçmesini istemişlerse de, İngiltere bunu önlemiş ve, barış kesinleşinceye kadar, Yunan kuvvetlerinin, Müttefik Başkomutanı General Milne'in emrinden çıkmaması Yunanlılara bildirilmiştir[7].
Görülüyordu ki, Müttefikler için .imdi söz konusu olan, barışın İstanbul Hükümeti'ne değil, Millî Hareket'e, Milliyetçiler'e nasıl kabul ettirileceği idi. İstanbul Hükümeti'nin aczi her yönüyle ortadaydı. Ne yapılması gerektiğini görüşmek üzere, üç Müttefik Yüksek Komiseri, 3 ve 4 Mart günlerinde toplandılar[8]. Bu toplantılarda, özellikle İngiliz ve Fransız yüksek komiserleri, sert bir barışa karşı milliyetçi hareketin bütün kesimlerinden muhalefet ve tepki geleceği görüşünde birleşerek, milliyetçi hareketin direnmesine karşı "askerî" durumun kuvvetlendirilmesi gerektiğine karar verdiler. Ne var ki, Müttefiklerin, Anadolu'da askerî tedbir almalarına imkân yoktu. Ayrıca, doğuda Ermeniler, güneyde Fransızlar ve batıda Yunanlılar olduğu halde, Milliyetçi hareket bütün bu olumsuzluklara karşı, her gün daha da kuvvetlenmekteydi. Bundan dolayı, Müttefiklerin, Millî Mücadele'ye karşı askerî pozisyonlarını kuvvetlendirebilecekleri ve aynı zamanda Milliyetçilere baskı yapabilecekleri tek yer İstanbul'du. Başka bir deyişle, "Milliyetçi liderlere" karşı alabilecekleri "en kuvvetli" tedbir, şimdiye kadar İstanbul'da devam ettirdikleri statüyü değiştirmek, yani İstanbul'un kesin işgali idi.
3 Mart günü yapılan görüşmelerde İtalyan Yüksek Komiseri'nin, tartışmalara katılmayıp, sadece dinlediği anlaşılıyor. Fakat 4 Mart toplantısında konuşan İtalyan Yüksek Komiseri, İstanbul'un işgaline açıkça karşı çıktı. Ona göre, barış şartları hafifletilmeli ve önce Türklere sunulmalıydı. Hatta Türkler, Paris'e davet edilmeli ve barış şartları onlarla müzakere edilmeliydi. Barış şartları Türklere, öyle, olduğu gibi ("cut-and-dry) kabul etmeleri .artıyla verilmemeliydi. İngiliz ve Fransız Yüksek Komiserleri ise, bunu Paris'teki Yüksek Konsey'in kabul etmeyeceğini bildirdiler. Sonunda, her Yüksek Komiser'in durumu hükümetine bildirmesine karar verildi. Fransız Komiseri, Paris'e, İngiliz Komiseri ile aynı içerikli telgraf çekeceğini bildirdi. Lâkin Fransız Hükümeti, İstanbul'daki Yüksek Komiseri M. Defrance'ın tutumunu izlemedi ve hatta, İstanbul konusunda bir İngiliz-Fransız rekabeti veya anlaşmazlığı ortaya çıktı. Zira, İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Derby, 5 Mart'ta Curzon'a gönderdiği telgrafta[9] İstanbul'un işgali konusunda alınan kararın Fransız Hükümeti'nin hoşuna gitmediğini, çünkü bu kararın bütün Türkiye'de bunun tepkilerinin olmasından ve özellikle Hıristiyanlara karşı bir katliâma sebep olmasından korkulduğunu bildiriyordu.
Yüksek Komiserlerin İstanbul'u işgal tartışmaları ve durumu hükümetlerine bildirmeleri üzerine, işgal konusu, Yüksek Konsey'in 5 Mart 1920 günü Londra'da yaptığı ve bir ara Venizelos'un da katıldığı toplantısında uzun tartışmalara sebep oldu[10]. Bu tartışmaları şöyle özetleyebiliriz:
İngiltere adına Başbakan Lloyd George ve Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Millî Mücadele ve Atatürk'e karşı gayet sert davranılması gerektiğini ileri sürdüler. Lloyd George'a göre, Türklere karşı sert tedbirler alınmayacak olursa, Müttefiklere karşı başarılı bir şekilde meydan okumaya devam edeceklerdi ve Müttefiklerin hareketsiz kalması bütün dünyayı hayal kırıklığına uğratacaktı. Dolayısıyla Türkler, Müttefiklerin barış şartlarını kabul etmeyeceklerdi. Yine Lloyd George'a göre, "Mustafa Kemâl sadece bir haydut ve bir soyguncu çetesinin başı" değil, aynı zamanda, kendisine sempati besleyen İstanbul'daki Hükümet tarafından tayin edilmiş bir Erzurum Valisi idi. Dolayısıyla, önce Mustafa Kemâl'in Erzurum Valiliği'nden azli İstanbul Hükümeti'nden istenmeli ve sonra İstanbul işgal edilmeliydi.
Fransa temsilcisi Büyükelçi Paul Cambon ise, İngilizlerin bu tutumuna karşılık daha ihtiyatlı bir tutum aldı. Fransa, İstanbul'un işgaline karşı değildi, fakat böyle bir işgalin doğuracağı sonuçlar üzerinde duruyordu. Bunların başında, işgale tepki olarak Milliyetçilerin Hıristiyanlara karşı girişebileceği katliâmdan Fransa'nın duyduğu endi.e geliyordu. Dolayısıyla, Müttefikler, İstanbul"un işgali ile birlikte, Hıristiyanların güvenliği bakımından alınacak tedbirleri de açıklamalıydılar. Yoksa, Mustafa Kemâl'in "azline" Fransa da taraftardı. Bununla beraber, barış şartları "gizli" olarak İstanbul'daki Yüksek Komiserlere de bildirilmeli ve ayrıca, İstanbul'un işgali halinde, bu işgali devam ettirmek için ne kadar bir kuvvetin gerektiğini bildirmeleri de istenmeliydi. Paul Cambon'dan sonra söz alan Lord Curzon ise, Amiral de Robeck'in, barış şartlarının yumuşatılması görüşünün şiddetle karşısına çıkarak, bunun anlamının, İstanbul'un, İzmir'in ve Trakya'nın Türklere verilmesi ve Yunanistan'ın son iki topraktan mahrum bırakılması demek olacağını, bunun ise şimdiye kadar izlenen politikanın terk edilmesi olacağını, bu sebeple bu görüşün tamamen imkânsız olduğunu, ayrıca yumuşak barış şartlarının, bağımsız Ermenistan ümitlerini yıkıp, bunun yerine "Türk Kürdistanı"nın kurulması anl***** geleceğini belirtti. Yine Lord Curzon'a göre, Mustafa Kemâl'i düşürmek veya azletmek çok kolaydı ve bunun için bir kâğıt parçasının üzerine bir kaç kelime yazmak kâfi gelecekti[11]. İtalyan temsilcisi Scilaoja ise, Müttefiklerin Türkiye ile bir savaş halinde olduğunun gizlenemeyeceğini, yalnız bu savaşın yerel muharebelerle cereyan ettiğini, fakat her .eyin Türk Milliyetçileri'nin alacağı tutuma bağlı hale geldiğini, şimdiye kadar Müttefiklerin, Padişah'a destek veren politikalarının bir sonuç vermediğini, dolayısıyla bugün Türkiye'de hesaba katılacak tek unsurun Milliyetçi Parti olduğunu ve dolayısıyla bu partinin de Müttefiklerin barış şartlarını hiç bir zaman kabul etmeyeceğini söyledi[12].
Tekrar söz alan Cambon ise, İstanbul'un işgalinin küçük bir operasyon olduğunu, buna itiraz etmeyeceğini, fakat Lloyd George'un sözlerinin, Türkiye'ye karşı "büyük bir savaş" anl***** geldiğini, bu durumda da Fransız parlamentosunun onayının gerekeceğini bildirmiştir. Buna cevap veren Lloyd George, bir aydır Türk kuvvetlerinin Müttefik kuvvetlerine saldırdığını ve Müttefik kuvvetlerin gözleri önünde Ermenileri boğazladığını ("slaughtered"), eğer Yüksek Konsey İstanbul'un işgali için kollektif bir harekette bulunmazsa, İngiltere'nin tek başına hareket edeceğini söyledi. Mamafih, daha sonraki konuşmasında da, Türklere karşı genel bir savaş açmak gibi bir izlenim vermiş ise, amacının bu olmadığını, bu izlenimi düzeltmek istediğini bildirmiştir.
Sonunda, İstanbul'un işgali konusunda Müttefik Yüksek Komiserlerine uzun bir talimat hazırlandı[13]. Lord Curzon tarafından 6 Mart'ta Amiral de Robeck'e gönderilen[14] ve Yüksek Konsey'in kararı olarak belirtilen şu 4 madde önemliydi:
1. İstanbul (Başkent deniyordu) Müttefik Kuvvetler tarafından derhal işgal edilecektir.
2. Türk Hükümeti'nden, son Kilikya olaylarında sorumluluğu şüphe götürmeyen, Erzurum Valisi Mustafa Kemâl'in derhal azli istenecektir.
3. İstanbul'un işgalinin, barış şartlarının tamamen kabulü ile uygulanmasına kadar devam edeceği, Türk Hükümeti'ne bildirilecektir.
4. Eğer bundan sonra da olaylar çıkarılacak olursa, barış şartları çok daha ağırlaştırılacak ve verilen tâvizler (!) geri alınacaktır.
Ayrıca şu da ilâve ediliyordu ki, şehrin işgali ile beraber, özellikle Harbiye Nezareti de işgal edilecek ve buradan yayınlanan emir ve talimat kontrol edilip, sansür uygulanacaktır. Belirtilen ikinci husus ise, İstanbul'un işgalinin, şehrin yönetiminin Müttefiklerce yürütüleceği demek değildi.
Bu arada, gayet gizli kalmak kaydıyla barış şartlarının bazıları da belirtilmekteydi. Çatalca'ya kadar Trakya Yunanistan'a verilecektir. İzmir, Osmanlı Devleti'ne tâbi olmakla beraber, Yunanistan tarafından yönetilecektir.
Boğazlar milletlerarası kontrol altına konacaktır. Erzurum'u da içine alan bağımsız bir Ermenistan ile, ayrıca, muhtemelen, bağımsız bir Kürdistan kurulacaktır. Türk Hükümeti malî gözetim altında tutulacaktır. Bu şartların ağırlığı da kabul edildiğinden, bu şartların kuvvet zoru ile uygulanması için ne gibi tedbirler düşündükleri özellikle İngiliz Yüksek Komiseri'nden sorulmaktaydı.
Müttefikler Yüksek Konseyi, 5 Mart'ta, İstanbul'u işgal kararını almakla beraber bu karar hemen yürürlüğe konmadı. Bunun bir kaç sebebi vardı.
Birincisi, Amiral de Robeck'in, barış şartlarının ağırlığı dolayısıyla barışın uygulanmasının çok büyük sorunlar yaratacağını ileri sürerek, bu şartların hafifletilmesinde ve özellikle Trakya'nın ve İzmir'in Yunanistan'a verilmesinden vazgeçilmesinde ısrar etmesiydi[15]. Yüksek Komiser, ortaya çıkacak sorunları belirttiği gibi, ayrıca İstanbul'daki üç Yüksek Komiser de, hükümetlerine gönderdikleri aynı metinli telgraflarda[16], ağır bir barışı Türkiye'de uygulamanın güçlüklerini vurgulamaktaydılar. De Robeck'e göre, bu ağır barış, İngiltere'yi savaşa götüren amaçlarla uyuşmadığı gibi, Yakın Doğu'da devamlı bir barışı sağlayabilecek nitelikte de değildi, Müttefiklerin yeniden kan dökmelerine ve yeni fedakârlıklarına sebep olacaktı. Ne var ki, bu uyarmalar, özellikle, Yunanistan'a kanat germiş bulunan ve Türk düşmanlığını ilke edinmiş olan Curzon üzerinde hiç etkili olmadı.
İkincisi, Fransa'nın tutumuydu. Burada iki unsur vardı. Bunlardan biri, Lord Curzon'ın şikâyetinden anladığımıza göre, İstanbul'daki Fransız yetkililerinin, Fransa'nın Müttefiklerden (yani İngiltere'den) bağımsız ve Türk çıkarlarına karşı dostane bir politika izlediği propagandasını yaymalarıydı[17].
Curzon, bu konuda daha 1919 Haziranı'nda İngiltere ile Fransa arasında bir anlaşmanın belgesini de Büyükelçi Cambon'a göndermekteydi. Fransa ile ilgili ikinci unsur, İstanbul'un işgali konusunda Fransa ve İtalya'nın hâlâ tereddüt içinde olmalarıydı. Bu tereddüdün özellikle Fransa bakımından yeni unsurları, Yüksek Konsey'in 5 Mart toplantısında söz konusu olmadığı halde, 10 Mart toplantısında[18] İstanbul'un işgalinden sonra, şehrin yönetimini de Müttefikler'in üzerine alması, Meclis-i Mebusan'ın kapatılması ve milletvekillerinin tutuklanması, Posta ve Telgraf hizmetlerinin kontrol altına alınması gibi yeni unsurlar ortaya çıkmış ve bunlar da özellikle İngiltere tarafından ortaya atılmıştı.
Bu yeni unsurlar, Fransa'ya göre yeni sorunların doğması demekti. Fransa'nın, bu çekimser tutumu İstanbul'daki Yüksek Komiserler toplantısına da yansıdı. 11 Mart'ta yapılan ve işgalin 13 Mart günü yapılmasına karar verildiği toplantıda, Fransız Yüksek Komiseri, böyle bir teşebbüse girişmeden önce iyice düşünülmesi gerektiğini söylemiş ve ayrıca, Yüksek Komiserler'in bu kararının Hükümetlerince de onaylanması gerektiği ileri sürmüştür. Bu olay Lord Curzon'ı o derece sinirlendirmiştir ki, 13 Mart'ta Amiral de Robeck'e çektiği telgrafta[19] diğer Yüksek Komiserler katılmasalar bile, Yüksek Konsey'in talimatını hiç nazara almadan, General Milne'in, kendi sorumluluğu ile işgale başlaması emrini vermesini istedi.
Curzon, bununla da yetinmeyerek, yine 13 Mart günü Londra'daki Fransız Büyükelçisine yazdığı sert mektupta[20], İstanbul'un işgali ile "barış şartlarının hafifletilmesi" konularının birbirinden ayrı şeyler olduğunu ileri sürmüş ve Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserlerinin İngiliz Yüksek Komiseri ile işbirliğinden kaçınmaları halinde, General Milne'e İstanbul'un işgalinde tek başına hareket emri verdiğini bildirmiştir. Curzon'ın bu sert tutumu Fransa'yı da yumuşatmış ve Fransız Başbakanı Millerand, hemen İstanbul'daki Fransız Yüksek Komiserine, İngiliz meslekdaşı ile birlikte hareket etmesi talimatını vermiştir[21].
Üçüncü olarak, İstanbul'un işgalinde İngiltere'nin karşılaştığı bir başka sıkıntı da İtalya'nın kaçamaklı ve isteksiz tutumuydu. Yine, Yüksek Konsey'in 10 Mart toplantısında, İtalyan delegesi Sinyor Scialoja, İstanbul'un işgalinin, geniş çaplı askerî harekâta, yani bir savaşa sebep olabileceğini, bu sebeple her üç devletin de bunu göze alıp alamayacağını kendisine sorması gerektiğini söylemiş, İtalya'nın İstanbul'un işgaline katılabileceğini, fakat bundan doğacak bir savaşa katılamayacağını ve bu hususta hükümetini bağlayamayacağını bildirmiştir[22].
9 Mart'ta İstanbul'daki Yüksek Komiserler toplantısında, Müttefik Başkomutanı Milne'in İstanbul'un işgali tarihini 13 Mart olarak bildirmesi ve işgalin yaklaşık 6 ay olarak düşünülmesi ve bu husustaki gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesi üzerine, İtalyan Yüksek Komiseri, bu kararları, Hükümetinden talimat almadan imzalayamayacağını bildirmiştir[23]. İngiltere'nin, İstanbul'u işgal suretiyle Mustafa Kemâl'in direnmesini ve Millî Mücadele'yi kırmak çabasında Fransa'nın isteksiz ve İtalya'nın çekimser ve uzak davranması karşısında, Ermeni sorununa yakın ilgisi dolayısıyla, Başkan Wilson'dan destek istemek zorunda kaldığını görüyoruz. Amerika 1919 sonunda Paris Barış Konferansı'ndan çekilmekle beraber, Başkan Wilson, Ermenistan dolayısıyla, Konferans gelişmeleriyle ilgisini kesmemişti. Bundan yararlanan Lord Curzon, İstanbul'un işgalinde Amerika'dan destek sağlamak amacı ile, 12 Mart'ta Londra'daki Amerikan Büyükelçiliği Maslahatgüzarına bir mektup göndermiştir[24].
Curzon, Adana ve Mara. bölgesindeki olaylarda iki Amerikan vatandaşının da öldürülmesine işaret ederek, bu olaylarda Mustafa Kemâl'in yakın bağlantısı olduğunu belirterek, her ne kadar Amerika Barış Konferansı'ndan çekilmiş ise de, Türkiye ile ilgili çıkarlarının devam etmekte olduğunu, dolayısıyla, İstanbul'un işgali ile Mustafa Kemâl'in azledileceğini, operasyonun tamamen milletlerarası nitelikte olması sebebiyle İstanbul'un işgalinde Amerika'nın da işbirliğinin memnuniyetle karşılanacağını bildirdi. Curzon, operasyonun "milletlerarası" nitelikte olduğunu söylemek suretiyle, bunun, münhasıran İngiltere'nin bir teşebbüsü olmadığı izlenimini vermek istiyordu. Lâkin Başkan Wilson bu işe bulaşmaya cesaret edemedi.
İngiltere için artık her şey tamamdı. Ankara'daki Mustafa Kemâl'i ve Anadolu'daki Millî hareketi İstanbul'dan yıkmak gibi bir hayalin gerçekleşmesi için geriye sayım başlamıştı. Ne var ki, İngiltere Harbiye Bakanlığı'nda hazırlanan 15 Mart 1920 tarihli bir rapor son derece ilginç görünmektedir. İlk cümlesi "Şimdi siyasal iktidar Milliyetçilere geçmiş bulunmaktadır" diye başlayan bu uzun ve gizli raporda[25], Milliyetçilerin Anadolu'daki kuvvetleri ile Müttefik kuvvetlerinin karşılaştırması yapılıyor, bir askerî harekâtta Müttefiklerin avantajları ve dezavantajları inceleniyor, Müttefiklerin hangi bölgelerde, askerî bakımdan neler yapabileceği tahlil ediliyor, karşılaşılabilecek muhtemel güçlükler üzerinde duruluyor ve sonuç kısmında da, askerî bakımdan, barış antlaşmasının, Müttefiklerin kuvvet zoru ile kabul ettirmeye hazır olmadıkları şartları ihtiva etmesinin .ayanı arzu olmadığı, barış şartlarının kabul ettirilmesinde askerî seçeneğe başvurulmasının da arzu edilmediği ve mevcut barış şartlarının da barış vaadini ihtiva etmediği vurgulanıyordu.
Görülüyor ki, rapor, İstanbul'un işgalinin geni. çaplı bir savaşa sebep olacağı ihtimal ve hesabına dayanmaktaydı. Fakat artık zarlar atılmıştı. İlginçtir, Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol, Washington’a, bütün bu gelişmelerde Venizelos'un parmağı olduğunu bildiriyordu[26].
6. İstanbul'un İşgali
Üç Müttefik Yüksek Komiseri 15 Mart günü son toplantılarını yaparak, İstanbul'un 16 Mart 1920 sabahı saat 10:00 dan itibaren işgaline, Müttefik askerî makamlarının, işgalin gerektirdiği bütün tedbirleri almalarına, Harbiye ve Bahriye Nezaretlerinin işgali ile her türlü iletişimlerinin kontrol altına alınmasına, posta, telgraf ve telefon hizmetlerinin kontrolüne, keza polisin de sıkı kontrol altına alınarak kamu düzeninin gerektirdiği bütün emir ve talimatın askerî makamlardan çıkmasına karar verdiler[27].
16 Mart sabahı, İngiliz Yüksek Komiserliği'nden Mr. Ryan, saat 9.40'da Sadrazamı ziyaret ederek, üç müttefik adına hazırlanmış olan ve işgalin gerekçesini bildiren notayı Sadrazam'a verdi[28]. Esasında bu, bir nota değil ültimatomdu. Zira, belgede, Yüksek Komiserler tarafından alınan kararlar ve istekler tebliğ edilmekteydi. Osmanlı Hükümeti" (notada böyle deniyordu), başta Kilikya olmak üzere çeşitli yerlerde meydana gelen olaylardan sorumlu olan "Mustafa Kemâl Paşa" ve diğer sözde ("soi-disant") "milliyetçi" liderlerle ilişkisini derhal kesecekti. Eğer bu çe.it olaylar tekerrür edecek olursa, Türkiye barışında öngörülen şartlar çok daha sertleştirilecek ve şimdiye kadar verilmiş olan tâvizler(!) geri alınacaktır. İstanbul'un işgali, Barış Antlaşması'nın şartları kabul edilip uygulanıncaya kadar devam edecektir.
Bu notanın bir tek anlamı vardı: İşgalci devletler kendi tasarladıkları barışantlaşmasının karşısında en büyük engel olarak Atatürk ve Millî Mücadele'yi görmekteydiler. Ne var ki, bu işgale cevap olarak 23 Nisan 1920'de Ankara'da T.B.M.M.'nin açılması ile Millî Mücadele çok daha güçlenecek ve yeni bir devletin ilk büyük temeli atılacaktır.
İstanbul'un işgalinden doğan ilginç bir olay da, Trakya'daki 1. Kolordu Komutanı Albay Cafer Tayyar (Kankat) Bey'in, 16 Mart günü, General Milne'in Edirne'deki temsilcisine, İstanbul ile her türlü bağlarını kestiğini Mondros Mütarekesi hükümlerinin Edirne Vilâyeti dahilinde bundan böyle geçerli olmadığını, Müttefik kuvvetlerinin vilâyet dahiline girmeye teşebbüs etmeleri halinde buna kuvvet yoluyla karşı konulacağını, keza Edirne Vilâyetinde bağımsız bir hükümet kurulacağını ve Hıristiyanların güvenliklerinin sağlanacağını bildirdi[29]. Lâkin Cafer Tayyar Bey'in, Ankara'ya danışmadan giriştiği bu, Trakya'yı kurtarma hareketi çok kısa ömürlü oldu ve ancak bir ay kadar devam etti. Havsa civarında atla gezerken düşmana esir düştü ve İstanbul'a döndü.
"Osmanlı Hükümeti", Müttefik Yüksek Komiserlerinin, İstanbul'un işgali için 16 Mart sabahı verdikleri notaya, 18 Mart sabahı cevap vererek, işgalin gerekçesini kabul etmediği gibi, ortada bir karışıklık veya herhangi bir düzensizlik olmadığı gibi, eğer varsa Müttefiklerin bunları önleme gücüne sahip olduğunu, Anadolu'daki millî hareketin sebebinin ise Yunan işgali ile Yunanlıların yaptıkları mezalimden kaynaklandığını ve ayrıca, büyük bir Ermenistan ile bir Rum Pontus Devleti'nin kurulmasına ait niyetlere karşı bir tepki teşkil ettiğini bildirdi[30].
Diğer taraftan, Müttefik Yüksek Komiserleri, 16 Mart 1920 sabahı bir bildiri yayınlayarak, işgalin gerekçesini halka açıklamaya çalıştılar, fakat daha ziyade halka bir takım uyarılarda bulundular[31].
Açıklama kısmında, Türkiye'nin (yani Osmanlı Devleti'nin), İttihad ve Terakki yönetimi ile, Almanya'nın yanında savaşa katılmasının felâketlere sebep olduğu, buna rağmen İtilâf Devletleri'nin Türkiye'ye barış getirmek istedikleri, lâkin, İttihad ve Terakki'nin bazı kaçak liderlerinin ("fugitive leaders") sözüm ona milliyetçi bir örgüt kurarak Padişah'a ve Hükümeti'ne karşı geldikleri, Hükümeti de kendi taraflarına çekmeye çalı.tıkları, bunun da İtilâf Devletleri'nin barış çabalarını etkilediği, bu durumda İstanbul'un "geçici" olarak işgalinden başka çare kalmadığı belirtilerek şu hususlar vurgulanmaktaydı:
1. İşgal geçicidir.
2. İtilâf Devletleri, Padişahlığı yıkmayı düşünmemektedirler.
3. İtilâf Devletleri, Türklerin elinden İstanbul'u almayı da düşünmemektedirler. Fakat, Allah Korusun (God forbid), geni. çaplı karışıklıklar ve katliâmlar olursa, bu karar muhtemelen değişecektir.
4. Bu kritik zamanda, herkesin normal işine devam etmesi ve kamu düzeninin korunmasına katkıda bulunması bir görevdir. Osmanlı İmparatorluğu'nun kalıntıları üzerinde yeni bir Türkiye inşa etme ümidini yıkmaya çalışanlara kimse kanmamalıdır. İstanbul'daki Padişah'ın emirlerine itaat etmek herkesin görevidir.
5. Bu çeşit tahriklerde bulunan bazı kişiler tutuklanmış bulunmaktadır. (Bununla kastedilen, 16 Mart sabahı tutuklanan ve Malta'ya sürülen milletvekilleriydi)[32]. Lord Curzon, Müttefik Yüksek Komiserlerinin bu ortak bildirisini gördüğünde, itiraz etmiş ve 3. Maddede, İstanbul'un Türklerin elinden alınmayacağının belirtilmesinin Yüksek Komiserlerin yetkisinde olmadığını söylemiştir[33].
