(1938-1983) Sosyal psikolog, fikir adamı ve yazar.
25 Kasım 1938'de Kırşehir'de doğdu. Babası Hacıhâfızoğullarfndan Abdullah Sabri Bey annesi Zeliha Gülsen Hanım'-dır. İlk ve orta öğrenimini doğduğu şehir¬de yaptı. Dedesi Ahî Evran Camii imamı Hafız Osman Efendi'nin çevresinde ve Kırşehir'in manevî atmosferi içinde tarih ve kültür konularına ilgi duydu. Ortaokul sıralarında eski yazıyı öğrendi. Lise ta¬lebesi iken Özel Arapça dersleri aldı. O yıllarda İslâm-Türk kültür tarihinin ana eserlerini okumaya başladı. Bu durum, onun daha sonraki ilim hayatının önemli bir tarafını teşkil edecek olan millî ve İs¬la mî kültür değerlerine ilgisinin teme¬lini oluşturdu. Öte yandan Ziya Gökalp ve Hilmi Ziya Ülken gibi fikir adamları¬nın kitaplarını okudu. İlk yazısını da yi¬ne bu yıllarda mahallî bir gazetede tak¬ma adla yayımladı.
1956'da Kırşehir Lisesi'ni bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakül-tesi'ne kaydoldu. Bu arada devrin ilim, fi¬kir ve sanat adamlarının toplandığı mec¬lislere katıldı; Fethi Gemuhluoğlu tara¬fından Mümtaz Turhan'a tanıtıldı. Onun teşvikiyle Hukuk Fakültesi'nden ayrıla¬rak Edebiyat Fakültesi'nin Felsefe Bö-lümü'ne geçti; üniversitedeki tahsil ha¬yatı boyunca hocasından çok etkilendi.
Erol Güngör öğrenciliği sırasında kendi fakültesinde memurluğa başladı (1957). Bu yıllarda Fransızca yanında İngilizce de öğrendi. Misafir profesör Hainsin la-boratuvar asistanlığını yaptı ve dersleri¬ni Türkçe'ye çevirdi. Edebiyat FaKülte-si'nden mezun olduğu yıi (1961) Tecrübî Psikoloji Kürsüsü'ne asistan tayin edil¬di. Asistanlığı sırasında Türkiye'de yeni bir itim dalı olan sosyal psikolojiye yö¬neldi. Bu disiplinin önemli temsilcilerin¬den Krech ve Crutchfield'in eserini Sosyal Psikoloji adıyla Türkçe'ye tercüme etti. Akademik çalışmalarının yanı sıra dergi ve gazetelerde yazı yazmayı sür¬dürdü. 1965'te Mümtaz Turhan'ın yö¬netiminde hazırladığı Kelâmı {Verbal) Yapılarda Estetik Organizasyon adlı teziyle doktor unvanını aldı. 1966'da Co¬lorado Üniversitesinden sosyal psiko¬log Kenneth Hammond'un daveti üze¬rine Amerika'ya gitti. Bu üniversitenin Davranış Bilimleri Enstitüsü'nde millet¬lerarası bir ekibin araştırmalarına katıl¬dı. 1968'de yurda dönerek Tecrübî Psi¬koloji Kürsüsü'nde sosyal psikoloji ders¬lerini yürütmeye başladı. Askerliğini yap¬tığı yıllarda hazırladığı Şahıslararası İh¬tilâfların Çözümünde Lisanın Rolü adı¬nı taşıyan teziyle doçent oldu (1970).
Üniversitede verdiği dersler ve ilmî ya¬yınlan ile Türkiye'de sosyal psikoloji dalını önemli bir alan haline getiren Erol Gün¬gör Başbakanlık Planlama Teşkilâtı'nda. Millî Eğitim Bakanlığı ve Kültür Bakanlı-ğı'nın çeşitli komisyonlarında görev aldı. 1978'de, genel değerler sistemiyle ahlâkî değerler arasındaki ilişkileri sosyopsikolojik açıdan incelediği Değerler Psikolo¬jisi Üzerinde Araştırmalar başlıklı tak¬dim teziyle sosyal psikoloji profesörü ol¬du. 1982 yılında Selçuk Üniversitesi'ne rektör tayin edildi. Bu görevi sırasında 24 Nisan 1983'te İstanbul'da vefat etti.
XX. yüzyılın ikinci yansında İslâm'ı ve milliyetçiliği yeniden ele alıp değerlendi¬renler arasında önemli bir yeri bulunan Erol Güngör, bir tarafıyla Ziya Gökalp ve Mehmet İzzet'le başlayıp Mümtaz Tur¬han'la devam eden Türk sosyoloji mek¬tebinin bir halkasını teşkil ederken di¬ğer taraftan İslâm'ın ve milliyetçiliğin il¬giyle takip edilen bir yorumcusu olmuş¬tur. Kendisinin de bir yazısında belirtti¬ği gibi[645] Müm¬taz Turhan bir ilim adamıydı, fakat bir mütefekkir değildi. Psikolojiyi edebiyat ve felsefe ile karıştıranlara karşı çıkmış, meselelerine pozitivist bir zihniyetle yak¬laşmıştı. Erol Güngör ise yine sağlam bilgilere ve objektif davranışa sahip ol¬makla beraber bu bilgileri her sınıftan aydının kavrayabileceği şekilde ifade edebilmiştir. Din, kültür, medeniyet, mil¬liyet gibi birçok düşünür ve yazarın par¬ça parça ele aldığı konulara Güngör sis¬tematik, kategorik, hatta didaktik bir yön vermiştir. Bu bakımdan terkipçi bir zihniyete sahiptir.
Erol Güngör eserlerinde nakillerden çok birinci kaynaklara, tercümesi yapılmış eserlerde bile orijinal metinlere baş¬vurmuştur. Yazılarının ikna edici oluşu¬nun sebeplerinin başında, ele aldığı her konuda metot olarak önce o fikri veya İnsanı anlamak, öncekilerle veya başka fikirlerle kıyaslamak, daha sonra da tah¬lil ve terkip etmek gibi açık ve güvenilir bir yol tutması gelir. Kendisinin taraf¬tarı olduğu dünya görüşünün mensup¬larını da eleştirmesi inandırıcılığını des¬tekler. Sosyal çalkantıların yoğunlaştığı 1960 sonrasının yayın hayatında Erol Güngör'ün kitaplarından bazılarının yük¬sek tirajlara ulaşması, birçok münaka¬şa ve ihtilâflarda aklî ve mantıkî delil¬lerle ikna edici bir ifade kullanarak uz¬laştırma kabiliyetiyle açıklanabilir.[646]
Erol Güngör, sosyolojiyi Türkiye'ye ge¬tirmesi ve üniversitelerde sosyoloji kür¬süsünün kurulmasına öncülük etmesi, sosyolojik tahlillerini Türk sosyal haya¬tına uygulaması gibi başarıları dolayı¬sıyla takdir ettiği Ziya Gökalp'in din ko¬nusundaki tereddütlü ve çelişkili fikirle¬riyle[647] kültür-medeniyet ayırımını da ilmî bir şekilde ele almış ve eleştir¬miştir.[648]
İslâmiyet'in güncel problemlerini çe¬şitli yazılarında ele alan Erol Güngör'ün İslâmin Bugünkü Meseleleri adlı kita¬bı Müslümanlığı hayata açmak, reform konusunu spekülasyona kapılmadan sağ¬lıklı olarak yorumlamak, faiz meselesin¬de yeni bir hamle yapmak gibi önemli konulan ihtiva eder. Ona göre Hıristi¬yanlık'ta olduğu gibi Kayser'in ve İsa'¬nın ayrı ayrı hâkimiyetleri söz konusu olamaz. İnsanı maddî ve manevî bütün¬lüğüyle kavrayan İslâm'da bu bakımdan laiklik sadece vicdan hürriyeti mânasın¬da düşünülebilir. İslâm Tasavvufunun Meseleleri adlı kitabında da şeriat, ta¬savvuf, akıl-bâtın, dünya nizamı-iç ya¬şayış konularını irdeler. Çeşitli felsefe ve dinlerde mistisizmi inceledikten son¬ra tasavvufun tarihî gelişimi, İktidarla ilişkisi, bilgi ve vecd gibi felsefî-psikolo¬jik problemleri değerlendirir. Bütün gay¬retlere rağmen tasavvufî hareketin za¬man zaman (özellikle bazı şathiyyat metinlerinde bir müslûmarıı ürkütecek kadar) Ehl-i sünnet itikadının dışına taşmasını ve birçok parlak zekâyı kültür alanının dışında bırakmasını, böylece mutasavvıf-ların toplum meselelerine ilgi gösterme¬melerini de hareketin olumsuz tarafı ola¬rak görür. Buna karşılık pozitivist dü¬şüncenin aşkı ve imanı kalplerden uzak¬laştırdığı bir çağda tasavvufun ahlâkî ve psikolojik değerini vurgular. Sonuç olarak İslâm toplumunun bugün sahip olduğu potansiyelin en çok ihtiyaç du¬yulan ictihad yönüne çevrilmesini ister.
Eserleri
Erol Güngör'ün kitap, maka¬le, deneme, ansiklopedi maddesi ve ter¬cüme şeklindeki neşirlerinin sayısı 300'ü bulmaktadır.
A- Telif Eserleri.
1- Türki¬ye'de Misyoner Faaliyetleri[649]. Tür¬kiye'deki yabancı kültür hâkimiyetiyle Hıristiyanlık telkin ve propagandası hak¬kında yapılmış bir araştırmadır. Misyo¬nerliğin dünyadaki tarihçesi ve yayınları ile Türkiye'de XIX. yüzyıldan başlayarak kurumlaşması ve faaliyetleri, bu misyon¬da görev almış yabancı ve azınlık okul¬larıyla bunların dernek ve hastahanele-rinin incelendiği eserde konuya, önceki Osmanlı yazarlarının yaptığı gibi İslâmi¬yet ve Hıristiyanlık arasındaki farkların tartışılması yerine bir kültür değişme¬si problemi olarak yaklaşılmaktadır.
2- Türk Kültürü ve Milliyetçilik[650]. Milliyetçilik düşün¬cesinin gelişmesini, Türk kültür ve mil-liyetçiliğinin dayandığı temelleri sosyal psikoloji açısından inceleyen yazılardan meydana gelmiştir.
3- Kültür Değişme¬si ve Milliyetçilik.[651] Çağdaş bir millî kültür kurmanın gereği üzerinde durarak tek¬noloji ve kültür değişmesi, millî tarih me¬selesi, örf ve âdetler, millî karakter gibi konuları ele alan bir çalışmadır.
4- İslânun Bugünkü Meseleleri[652]. Hicrî XV. yüzyıla giriş se¬bebiyle kaleme alınmıştır. Eserin esası¬nı, bütün müslümanların Batı medeni¬yeti karşısında yeni bir medeniyet kur¬mak ve bunu kabul ettirmek mecburi¬yetinde oldukları fikri teşkil eder. Kitap¬ta İslâm dünyasının meseleleri özellikle bu açıdan ele alınmıştır.
5- İslâm Tasav¬vufunun Meseleleri.[653] İslâmm Bugünkü Meselele¬rinde eksik kalan tasavvuf konusunun ele alındığı bir kitaptır. Erol Güngör bir sosyal bilimci olarak tasavvufun tarih, felsefe ve sosyal psikolojinin ışığında na¬sıl teşekkül ettiğini ortaya koymuş ve İslâmiyet'teki yeri konusunda değerlendirmeler yapmıştır.
6- Dünden Bugün¬den Tarih-Kültür-Milliyetçilik[654]. Çeşitli dergilerde yayımlanmış on altı denemeden meyda¬na gelmiştir.
7- Tarihte Türkler.[655] Türk siyaset, kül¬tür ve medeniyet tarihini geniş okuyu¬cu kitlesine tanıtmak için kaleme alın¬mıştır. Erol Güngör'ün vefatı üzerine son şeklini almadan basılan eser, Türk tari¬hinin bir sosyolog gözüyle ele alınması bakımından dikkat çekicidir.
8- Sosyal Meseleler ve Aydınlar[656]. Müellifin çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlanan millî kültür, edebiyat ve Türkiye'nin başlıca sosyal meselelerine dair yetmiş beş ma¬kale, ayrıca kendisiyle yapılan dokuz mü¬lakat ve sohbetten meydana gelmiştir.
9- Değerler Psikolojisi.[657] Eser Güngör'ün profesörlük takdim te¬zidir.
10- Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk[658]. Müellifin, sağlı¬ğında neşretme imkânı bulamadığı "Ah¬lâk Psikolojisi" ve "Sosyal Ahlâk" başlık¬lı İki ayrı çalışmasından oluşur.
Erol Güngör bunlardan başka Emin Işık, Yaşar Erol ve Ahmet Tekin ile bir¬likte ortaokul ve liseler için ahlâk; Sabri Özbaydar. Belma Özbaydar ve Ayhan Songar ile birlikte lise ve yaygın yüksek öğretim kurumu için psikoloji ders ki¬tapları da yazmıştır.
B- Tercümeleri. Sosyal Psikoloji, Na¬zariye ve Problemler[659]; İktisadî Gelişmenin Merhaleleri[660]: Yirminci Asrın Manası[661]; Sa¬nayileşmenin Kültür Temelleri (John Nef'ten, İstanbul 1970; 3. bs., 1980); Si¬mi Mücadelesi[662]; Batı Düşüncesindeki Bü¬yük Değişme (Paul Hazard'dan, İstanbul 1973; 2. bs., 1981), Dünyayı Değişti¬ren Kitaplar[663]. Bu son kitaba bir takdim yazısı ya¬zan Erol Güngör mütercim olarak adını kullanmamıştır.
C- Makaleleri. Erol Güngör Diriliş, Türk Yurdu, Hisar, Yol, Ülkücü Öğretmen, Töre, Türk Edebiyatı, Millî Kültür, Ye¬ni Düşünce, Yeni Sözcü, Türk Kültürü, Millî Eğitim ve Kültür, Konevî, Ham¬le, Ortadoğu, Millet gibi dergi ve ga¬zetelere yazdığı makalelerle geniş oku¬yucu kitlesine ulaşmıştır. Onun psikolo¬jik araştırmalarıyla ilgili ilmî yayınları da daha çok makalelerden oluşur. Bu yayınların önemlileri şunlardır: "Kültür Te¬maslarının Atitüdler Üzerine Tesiri"[664]; "İntiharlar ve İçtimaî Kıymet-leri"[665]; "Kelâmî (Verbal) Yapılarda Es¬tetik Organizasyon" I, ü. Tecrübî Psikolo¬ji Çalışmaları, IV listanbul 19661, s. 9-40, müellifin doktora tezinin özeti); "Şahıslara-rası İhtilâflar ve Sübjektif Mâna Sistem¬leri (The Role of Differential Connotatıons in interpersonal Conflict)"[666]; "İnterpersonal Con¬flict Reduction: The Effects of Language and Meaning"[667]; "Kültürde Eski Yeni"[668]; "Denotative and Connotative Mean¬ing in İnterpersonal Conflict"[669]
Erol Güngör'ün eserlerinin bibliyograf¬yası Vehbi Başar tarafından hazırlanmış[670], daha sonra Hanefi Bostan tarafından tamamlanmıştır.[671] Türkiye'de ve Türkiye dı¬şında ölümünden sonra Erol Güngör'ü çeşitli yönleriyle ele alan birçok sempoz¬yum ve anma toplantısı düzenlenmiştir.
