YUNUS EMRE VE ANADOLU TÜRKÇESİNİN KURULUŞUNDAKİ YERİ
ZEYNEP KORKMAZ 01 Ocak 1970
I. §. Türk edebiyatının ölümsüz simalarından biri olan Yunus
Emre üzerinde şimdiye kadar çeşitli inceleme ve yayınlar yapılmış;
bu yayınlarda onun edebî kişiliği, fikir ve san'at yönü çeşitli açılar-
dan ele alınıp değerlendirilmiştir. Yunus Emre'nin üzerinde en az
durulmuş olan yönü dil yönüdür. Gerçi, Yunus'u fikir ve san'at açısın-
dan inceleyen her araştırıcı, sırası düştükçe onun diline de işaret etmek-
ten, edebî kişiliğindeki en önemli başarı sırlarından biri olan dilindeki
duruluktan, güzellikten ve coşkunluktan söz etmekten kendini alamamış-
tır. Doğrudan doğruya Yunus'un dili üzerinde duran pek az sayıdaki
araştırıcı ise, konuyu daha çok, Yunus'un halkın dilini kullanan halka
seslenen bir tekke ve halk ozanı olması açısından değerlendirmeğe çalış-
mıştır. Bu değerlendirme elbette yanlış değildir. Yunus Emre gerçek-
ten de Türk halk şiirinin doruğa yükselmiş bir şairidir. Gününün halk
arasında yaşayan edebî geleneklerini ve dilini, yaratıcı san'at süzgecin-
den geçirerek en iyi biçimde değerlendirebilmiş bir sanatçımızdır. Ana-
dolu Türkçesi'ne yeni bir ruh ve estetik katabilmiştir. Ancak, bütün bu
değerlendirmeler, yalnız Türk edebiyatının değil, Dünya edebiyatının
da ölümsüzleri arasına karışmış olan Yunus Emre için bir dilci gözü ile
yeterli sayılabilecek değerlendirmeler değildir. Yunus'a sırf bu açıdan
bakmak, onun Türk dili tarihindeki önemli yerini dar bir çerçeve içine sı-
kıştırmak demektir. Bizce Yunus, edebiyat tarihimizde yalmz edebî
kişiliği ile devrini aşan bir şair olmamış, dil tarihimizde Türk diline yap-
tığı üstün çaptaki hizmet ile de devrini aşmış ve Anadolu Türkçesi'nin
kuruluşuna yön vermiş olan bir şahsiyettir. Yunus Emre'nin bu alan-
* Bu yazı, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Araştırmaları Enstitüsü'nce 27-30 mayıs 1972
tarihleri arasında Eskişehir'de düzenlenen Yunus Emre Semineri'nde yapılan bir konuşma
metnine dayanmaktadır.
daki fonksiyonunun kavranabilmesi için, Selçuklu Anadolu'sunun dil
durumuna şöyle bir göz atmak gerekir.
Selçuklular Devrinde Dil Durumu
2. §. Türk yazı dilinin tarihî gelişme çizgisinde metinlerle izleye-
bildiğimiz VI-VIII. yüzyıllar Türkçesinden başlayarak XII. yüzyıl orta-
larına gelinceye kadar Orta-Asya'da tek bir yazı dili hâkimdir. Köktürk
Uygur, Karahanlı yazı dilleri, bu birtek kol olarak ilerleyen yazı di-
linin yer, zaman, siyasal bölünmeler ve kültür alanı ayrılıklarına göre
biribirine izleyen devamlarıdır.
XII. yüzyıl Orta-Asya'nın Harezm ve Maveraünnehir bölgelerinin
Türk dili tarihi bakımından yeni gelişmelere sahne olduğu bir dönemdir.
Türk dilinin zaman ve yer bakımından biribirini izleyen tek bir kol ol-
maktan çıkıp dallanmalara uğradığı bir devrin başlangıcıdır. Bu sebeple
XII., XIII. yüzyıllarda, Harezm ve Maveraünnehir bölgeleri Orta-Asya'-
nın geçirdiği tarihî, siyasal ve etnik karışmalarla bağlantıh olarak, yeni
yazı dillerinin oluşumuna beşiklik etmiş dönem ve bölgelerdir. Oğuz-
can'm Eski Türk yazı dilinden ayrılıp müstakil bir yazı dili durumuna
geçme çabaları da yine bu dönemde başlamıştır.
Tarihî ve coğrafî kaynakların verdikleri bilgilerden ve yapılan çe-
şitli araştımalardan artık kesin olarak bilmekteyiz ki, Oğuzlar daha
X. yüzyılda Sirderya boylarında Aral gölü kıyılarında Yenikent merkez
olmak üzere bir yabgu devleti kurmuşlardır. X ve XI. yüzyıllarda Sir-
derya yakasında ve Aral çevresinde birtakım şehirler de kuran bu Oğuz-
lar, bu bölgede kısmen göçebe kısmen de yüksek kültürlü bir yerleşik ha-
yata geçmiş bulunuyorlardı1. Burada tarihî olayların ayrıntılarına gire-
cek durumda değiliz. Ancak, şu kadarını belirtelim ki, bu bölgelerde
sürdürdükleri yerleşik ve göçebe yaşayış tarzları ile bir yandan Mave-
raünnehir'm yerli halkı ile karışan, bir yandan Karahanlılar'la komşu-
luk eden Oğuzlar'dan bir kısmı daha sonra Buhara'ya göç ederek ora-
1 Bkz. Faruk Sümer,
X yüzyılda Oğuzlar, DTCF. Derg. XVI/3-4, s. 135-138,
not 47 ve s. 147; Faruk Sümer, Oğuzlar, Ank. Üniv. DTCF. yayım, Ankara 1967,
s. 52, 560; W . B a r t h o l d ,
Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul 1927,
128; K a ş g a r l ı M a h m u d , Divanu Lügat it-Türk ( B . A t a l a y Tercümesi), c. I,
s. 436, 443, 471, 473, 487; O s m a n T u r a n , Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti,
Ankara 1965, s. 33-36; T . B a n g u o ğ l u , KaşgarVden Notlar: Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine,
TDAY. 1959 (Ankara 1959), s. 7, 8; S.P. Tolstov,
Gorodo Guzav (Oğuz Şehirleri),
Sovetskaya Etnografiya, 1947/3, s. 55 ve öt.
da yerleşmişlerdir. Yine bunlardan büyük bir kısmı Ceyhun ırmağını
geçerek Harezm yolu ile Horasan''a kadar uzanmışlar 1040 yılında Bü-
yük Selçuklu Devleti'ni kurmuşlardır.
XI.-XIII. yüzyıllar arasında, Kıpçaklarla birlikte Harezm''in türk-
leşmesinde rol oynayan Oğuzlar, Aral gölü, Sirderya yakasından Ho-
rasan'a kadar uzanmış olan bu Oğuzlar'dır. Horasan'da büyük Sel-
çuklu devletini kurduktan bir süre sonra, büyük kümeler halinde İran,
Azerbaycan yolu ile Irak ve Anadolu'ya kadar uzanarak Anadolu bölge-
sini türkleştiren ve bu bölgede Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurmuş
olanlar da yine bu Oğuzlar'dır. Görülüyor ki, Oğuz Türkleri X-XIII.
yüzyıllarda ta Aral, Sirderya boylarından Anadolu ortalarına kadar
uzanan bir siyasal varhk ve hakimiyet göstermiş bulunmaktadırlar.
Ancak, bu siyasal varlıklarına paralel olarak, onların XI. yüzyılda müs-
takil bir yazı diline sahip oldukları hakkında bugün için kesin bir bilgi-
miz yoktur. Gerçi, Kaşgarlı Mahmud Divanu Lûgat-it-Türk''ünde
Oğuzca hakkında çok değerli bilgiler vermiştir. Fakat bu bilgiler
Karahanlı yazı diline oranla Oğuzca'daki lehçe ve ağız ayrılıklarını
belirten bilgiler durumundadır. XI. yüzyılda Oğuzlar yazı dili olarak
her halde daha Karahanlı Türkçesi'ni kullanmakta idiler. Oğuzca
yalnız konuşma dili olarak devam etmekte idi. Oğuzca'nın yazı diline
geçmiş ilk belirtilerini XII. yüzyıla ait bir eser olan Anonim Kur'an
Tefsiri'nde bulmaktayız. Fakat bu eser de Oğuzca'yı değil doğrudan
doğruya Karahanlı Türkçesi'ni temsil eden bir eser niteliğindedir.
Gerek Horasan'daki B ü y ü k S e l ç u k l u devletinde gerek A n a d o l u
Selçukluları'nda bu dönemde Oğuzca, daha bütünü ile yazı dili ola-
rak kullanılabilecek bir varhk gösterememiştir. Selçuklu divanında,
bir yandan devlet dairelerinde îran'lı unsurların büyük çapta yer almış
olmaları, bir yandan da devlet memurlarının medrese eğitiminden geç-
miş olması, ayrıca İslâm kültürünün yoğun etkisi altında Arap ve Fars
dillerinin kazanmış olduğu büyük değer dolayısiyledir ki, her iki Sel-
çuklu devletinde de resmî dil, edebiyat dili, ilim ve dış yazışmalar dili
olarak Farsça ve Arapça benimsenmiş bulunuyordu. Anadolu Selçuklu-
ları'nda XII. yüzyılın ikinci yarısından bu yana Türkçe yalnız İslâm-
lığın ilkelerini büyük halk kitleleri arasında yaymak, halkın dinî cenga-
verlik duygularını beslemek ve Tasavvufu halk arasında yaymak üzere
didaktik ve pratik maksatlarla kaleme ahnmış olan basit muhtevah
eserlerin dili olarak kullanılabiliyordu. Esasen Anadolu'da XII. yüzyıl
ortalarından XIII. yüzyıhn ikinci yarısına kadar süregelen dönemdeki
Türkçe de dil yapısı bakımından yalnız Oğuzca'ya dayanmıyor; Ka-
r ah anlı yazı dili özelliklerinden Oğuzca'ya doğru uzanan bir karışık-
lık içinde bulunuyordu. XII. ve XIII. yüzyıllarda bu ilk dönemin dili
ile yazılmış olan eserlerden birkısmı bugün elimizde değildir. Şeyh San'an
Hikâyesi ve Salsal-nâme gibi. Bunların varlıklarını tarihî kaynaklardan
veya başka eserlerdeki kayıtlardan öğrenmekteyiz. Bu eserlerden birkaçı
da bize sonraki yüzyılların azçok yenileştirilmiş olan dilleri ile ulaşmış-
lardır. Dânişmend-nâme ve Battal-nâme gibi. Bugün elimizde bulunan ve
XIII. yüzyılın ikinci yarısından daha gerilere giden Türkçe eserlerin
sayısı birkaçı geçmiyecek kadar azdır. Ali'nin Kıssa-i Yûsuf'u, Behçe-
tü'l-hadâik fi-Mev'izetVl-halâik, Kitâb-ı Güzide üzerine yazılanlar, Kitâb
al-Farâiz ve Eski bir Kudurî Tercümesi üzerinde yapılan incelemeler
ortaya koymuştur ki, XII. yüzyıl ortalarından başlayarak gerek Orta-
Asya' nın O ğuzlar'la meskûn kesiminde gerek Anadolu bölgesinde Oğuz-
ca özellikler yazıh eserlere daha çok girmeğe başlamış, Kar ah anlı
yazı dili ile - Oğuzca ve biraz da Kıpçakça karışımından oluşmuş bir
karışık dilli eserler dönemi başlamıştır. Daha, nisbeten sisli bir perde ile
örtülü bulunan bu dönem, Oğuzca'nın tarihî gelişmesine paralel ola-
rak, Eski Türk yazı dilinden Oğuz yazı diline atlayış basamağında bu-
lunan bir geçiş dönemi niteliğindedir. Bu sebeple Behcetü'l hadâik gibi
bir eserde bir yandan Doğu Türkçesi'nden gelme munça 'bunca', meniz
'beniz, yüz', mengü 'ebedî', barlık 'varlık, zenginlik', bol- 'olmak', acığ
'acı, ıztırap', asıg 'fayda', körgemen 'göreceğim', yığlağay 'ağlayacak',
birdeçimen 'vereceğim' gibi şekil ve özellikler yer alırken, bir yandan da
Oğuzca'ya has bunça, bunca, beniz, varlık, acı, ulu, assı 'fayda', yığlaya
'ağlayacak', veriserin 'vereceğim', geliserin 'geleceğim', ftılasılar 'kılacak-
lar', çağıruban 'çağırarak', ögrenüben, kemişürven 'atarım', tutarvuz
'tutarız', sevinürvüz 'seviniriz' gibi kelime ve şekiller yer almış bulun-
maktadır. Anadolu bölgesinde Türkçe'nin sesbilgisi (phonetik), şekil-
bilgisi (morphologie) ve kelime hazinesi bakımından XIII. yüzyılın 2.
yansına kadar süregelen bu karışık yapısı dolayısiyledir ki, XIV. ve
XV. yüzyıl yazar ve sanatçılannca bu dönemin dili olga bolga dili diye
adlandırılmış veya 'kaba ve sakîm' olarak nitelendirilmiştir. Böyle bir
nitelendirmenin başhca sebebi, bölgede Oğuzca özellikler ağır bas-
tıkça, Oğuzca dışı dil özelliklerinin yadırganmış olmasıdır. Kaynaklarda
bu durumu dile getiren güzel örnekler vardır2. Arapça ve Farsçanm yay-
2 Bkz. M u h a m m e d B . B a y d u r ,
Ahâid-i islâm (Kitab-ı GüzideJ, Manisa
Ktb. no: 6886, s. 2 a; İstanbul Arkeoloji Ktb. no: 1498; mukaddime.
gın hakimiyeti dışında, Türkçenin daha durulmamış ve oturmamış olan
bu karışık yapılı çehresi de, onun benimsenmesine ve eser verilmesine
engel oluyordu.
Demek oluyor ki, Yunus Emre'nin hayata gözlerini açtığı de-
virde, Anadolu, dil bakımından yukarıda özetlediğimiz durumda idi. Yazı
diline bir dereceye kadar girmeğe başlamış olan Oğuzca'nın, kendi
benliğini bulabilmesi için bir yandan resmî dil olan Arapça ve Farsça'nın
hâkimiyetine karşı koyması bir yanda da bu geçiş döneminin ikili karışık
dil yapısından sıyrılması gerekiyordu. Anadolu Türkçesi'nin tarih alanına
müstakil bir yazı dili olarak çıkabilmesi, bu iki yönlü mücadelesindeki
başarısına bağlı idi. Denebilir ki, Oğuzca'nın bu dönemdeki mücadelesi
konuşma dilinden yazı diline atlayarak kendi öz varhğını bulma mücade-
lesidir. Bu mücadelenin yoğun devresi de XIII. yüzyılın ikinci yarısına
rastlar. Öte yandan XIII. yüzyılda Moğol akını ile Anadolu'ya yeni
Oğuz boylarının gelmiş olması, burada XI. yüzyıldan beri var olan
sözlü edebî gelenekleri yeni edebî geleneklerle besleyerek daha da güç-
lendirmiştir. Selçuklu devletinin yıkılmağa yüz tutması ile, Andolu'nun
millî geleneklerine son derece bağh birtakım Beylikler'e ayrılmış ol-
ması, bu beyliklerin başlarında bulunan Türkmen beylerinin Arap ve
Fars kültürlerine yeterince aşina olmamalarına karşı, kendi millî dil
ve kültürlerine olan yakın bağlılıkları, Oğuzca'nın gelişmesi için gerek-
li tarihî, sosyal ve kültürel ortamı hazırlamış bulunuyordu. Karaman-
oğlu Mehmed Bey'in 1277 yılında Türkçenin benimsenmesi konusun-
da verdiği önemli buyruk, Türk dili tarihinde bir dönüm noktası olmuş-
tur. Ancak, şu noktayı da önemle belirtmek isteriz ki, bir memlekette
tarihî, sosyal ve kültürel gelişmeler için gerekli ortam ne denli hazırlık-
lı olursa olsun, bu ortamda söz konusu gelişmelere öncülük edecek üstün
yetenekli kişilere ihtiyaç vardır. İşte Yunus Emre böyle bir devirde
ve böyle bir ortam içinde yetişmiş bulunuyordu.
Yunus Emre ve Oğuzca
3. §. Yunus Emre bölgenin ve devrin ihtiyacına Türk dilini kullan-
maktaki başarısı ve san'at alanındaki dehası ile tercüman olmuştur.
Bizce Yunus, Oğuzca'ya dayah Anadolu Türkçesi'nin özgür bir yazı
dili olarak kuruluşunda, yüksek düzeyde bir şair olarak en büyük görevi
yüklenmiş ve bu görevi yüzyılları aşan üstün bir başarı ile yürütebil-
miştir. Gerçi, Anadolu Türkçesi'nin kuruluşunda zaman bakımından Yu-
nus'tan biraz daha önceye giren veya onunla çağdaş olan ve eserlerini
Türkçe yazmış bulunan daha başka edebî şahsiyetler de yok değildir.
Yunus'un XIII. yüzyılın ikinci yarısına giren çağdaşları arasında
Ahmed Fakîh'i, Hoca Dehhanî'yi, Şeyyad Hamza'yı ve Sul-
tan Yeled'i sayabiliriz. XIV. yüzyılın ikinci yarısına giren çağdaşları
arasında ise Âşık Paşa, Gülşehrî, Beypazarlı Maazoğlu, Dursun
Fakîh gibileri önemli birer yer tutarlar. Anadolu Türkçesi'nin kurulu-
şunda elbette Yunus'la çağdaş olan bütün bu kişilerin ve Anadolu'da
Oğuz Türkleri'nin millî destanlarını dile getiren bugün adlarını bileme-
diğimiz ozanların da büyük emeği geçmiştir. Ancak, bunlarla Yunus
Emre arasında bir karşılaştırma yapıldığında, Yunus'un dorukta yer
almak suretiyle birincileri çok gerilerde bıraktığı, ikincilere ise ışık tut-
tuğu görülür. Yunus'un ilk çağdaşlarından olan Ahmed Fakih,
Hoca Dehhanî, Şeyyad Hamza ve Sultan Yeled'in eserleri ge-
genellikle Anadolu halkını dinî yönden ikaz ve irşâd maksadı ile kaleme
ahnmış didaktik manzumeler olduğu için, bunlar lirizm ve heyecandan
yoksun, dil ve san'at değeri bakımından cılız kalmış eserler olmaktan ileri
geçememişlerdir. Türkçe bunların elinde bir san'at inceliğine ve söyleyiş
gücüne ulaşamamıştır. Ayrıca, Türkçe bunlar için severek bağlanılan
her zaman başvurulan bir ifade aracı da olamamıştır. Arapça ve Farsça
yanında yazı dili olarak küçümsendiği, geliştirme çabası gösterilmediği
için kullanılışı da başarılı olamamıştır. Yunus'un Türkçesi, Oğuzca'-
dan geçme gramer şekilleri, kelime hazinesi ve dile hakimiyet bakımın-
dan bunların hiçbiri ile kıyaslanamıyacak bir üstünlük ve olgunluktadır.
Lirizm onun san'atının olduğu kadar, san'atını kuran dilinin de en be-
lirgin niteliğidir. Kendisinin daha genç çağdaşlarından olan Âşık Paşa
ve Gülşehrî'nin Türkçe'ye bağlılıklarında her halde Yunus'un da
büyük etkisi olmuştur.
XIV. yüzyıl Aadolu Beylikleri devri, Oğuzca'nın büyük bir hızla
yazı diline girmesi, Doğu Türkçesi'ne ait kalıntılardan temizlenmesi,
telif ve çeviri yüzlerce eserin meydana getirilmesi bakımından çok verim-
li bir dönemdir. Selçuklular dönemindeki Arapça, Farsça tutkunluğu-
na karşı bir reaksiyon, bir uyanma ve konuşma dilinin belirli bir yazı ge-
leneğine uyularak yazı diline aktarıldığı dönemdir. Tek cümle ile, doğ-
rudan doğruya Oğuzca'ya dayalı yerli ve millî bir yazı dilinin kuruluş
dönemidir, işte böyle bir dönemin başlatılmasında, Oğuz-Türk men
beylerinin millî geleneklerine ve kendi bölge dillerine verdikleri önem,
şairleri ve yazarları korumak bakımından gösterdikleri duyarlık yanında,
Yunus Emre'nin millî dile olan sevgi ve bağlılığının da büyük payı
vardır. Denebilir ki, konuşma dilinden ve halk şiirinden yazı diline doğru
uzanan gelişmede, Yunus Emre zirveye yükselmiş en eski öncü duru-
mundadır. Onun bu alandaki başarısının sırrı da doğrudan doğruya dil
ve san'at dehasında toplanmaktadır. Hiç şüphe yok ki:
Işkun aldı beni benden, bana seni gerek seni
Ben yanaram düni güni bana seni gerek seni,
Ne varlığa sevinürem ne yokluğa yerinürem
Işkufiıla avunuram bana seni gerek seni,
Işkun âşıklar öldürür, ışk denizine taldurur
Tecellîyile toldurur bana seni gerek seni,
Işkun şarabından içeni mecnun olup taga düşem
Sensin dün ü gün endişem bana seni gerek seni,
Sufîlere sohbet gerek ahîlere ahret gerek
Mecnunlara Leylî gerek bana seni gerek seni3
diyebilen Yunus'un elinde, Anadolu Türkçesi yüksek bir fikir ve edebî
deyiş gücü kazanmış bulunmaktadır.
Satırlarımızı bitirmeden Yunus Emre bakımından önemli olan
bir noktaya daha dokunmak istiyoruz: Üzülerek belirtelim ki, Şimdiye
kadar Yunus Emre Divam'nın, XIII. yüzyılın dil yapısının ayrıntıla-
rına ve filolojik tahlillere dayanan bilimsel bir yayını yapılamadığı gibi,
Yunus'un dil ve üslûbu üzerinde de ciddî bir inceleme yapılmış değildir.
Oysa, her şair kendi ruh dünyasında biçimlenen ince duygulardan, derin
düşüncelerden ve engin hayallerden örülmüş iç muhtevayı ancak kelime-
lerden kurulu mısralarla bir dış yapı, bir eser haline getirdiği için, şairin
yaptığının aksine bir yol izlenerek, dil ve üslûp incelemesi yöntemi ile on-
daki edebî değerleri daha elle tutulur ölçülerle ortaya koyma olanağı var-
dır. Böyle bir değerlendirme yolu, Yunus'un yalnız sanatçı kişiliğini daha
belirgin bir şekilde ortaya koymakla kalmıyacak, aynı zamanda onun
şiirlerinin kendisine ait olmayan sonraki Yunus'ların şiirlerinden ayık-
lanmasında da yardımcı olacaktır. Böyle bir çalışma, kanımızca Türk dili
ile uğraşanların bugün için Yunus Emre'ye yapabilecekleri en büyük
hizmet olacaktır.
3 Yunus Emre, Risalat-un-Nushiyye ve Divan, Eskişehir Turizm ve Tanıtma Derneği
yayını, 1965, s. 145.
