Akdeniz'in Kıbrıs'tan sonra en büyük adası.
Batı dillerinde Krete, Creta, Crete şek¬linde yazılan ve Araplar'ın İkrîtiyye, Ak-rîüş, İkridiş, İkrîtiş adını verdikleri Girit adası Akdeniz'i Ege denizinden ayıran bir konumda olup 8259 km2 büyüklü-ğündedir. Batı-doğu istikametinde uzun¬luğu yaklaşık 260 km., genişliği ise 15-50 km. arasında değişmektedir. Yüzey şekilleri açısından oldukça parçalanmış olan ada. Mora yarımadası ile Anadolu'¬nun güneyindeki Toros sıradağları arasında bir bağ oluşturmaktadır. En yük¬sek dağları Ak dağlar (Leuka Ore, Aspra Vouna, Madaras, 2482 m.) ve İda'dır (Psiloritis, 2498 m.).
Adanın kuzey ve güney kıyılan ara¬sında fizikî coğrafya açısından olduğu kadar beşerî ve iktisadî coğrafya açısın¬dan da farklılıklar göze çarpar. Güney¬de dağlar denize doğru dik bir şekilde İndiği halde kuzey kenarında kademeli bir biçimde iner ve dağlık kesimle kıyı arasına ziraata elverişli bazı küçük ova¬lar girer. Bu yüzey şekillerinin bir sonu¬cu olarak kuzey kıyıları güney kıyıları¬na göre ulaşım bakımından daha elveriş¬lidir. Birkaç tabii liman (en önemlisi Su¬da Limanı) ve başlıca şehir yerleşmeleri (Hanya / Khania, Kandiye / Herakleion ve Resmo / Rethymnon gibi) kuzey kıyılar¬da sıralanır. Aynı şekilde yağış durumu da iki kıyıda birbirinden oldukça farklı¬dır. Kuzey kıyıda Hanya'da 694 mm. ka¬dar olan yıllık ortalama yağış, adanın güneydoğu kıyısındaki bazı yörelerde 200 milimetrenin de altına düşer. Bu sebep¬le ziraat daha çok kuzey kıyıları boyun¬ca yaygınlaşmıştır. Kıyılar zeytin ağacı ve keçi boynuzu ağacının yoğunlaştığı ke¬simlerdir. Alüvyonlarla kaplı olan ovalar¬da ise (en önemlisi adanın orta kesimlerin¬de yer alan Mesera ovası) buğday, mısır, tütün, pamuk, turunçgiller ve muz yetiş¬tirilir. Dağlar genellikle çıplaktır. Yer yer halep çamı ve selvi kümelerine rastla¬nır. Adanın nüfusu son yıllarda 500.000'i aşmıştır.
Tarih. Girit adasının sonradan "asıl Gi¬ritliler" olarak ayırt edilmiş olan ilk sa¬kinleri Küçük Asyalı idiler. Bunlar, milât¬tan önce 3000 ile 1400 yıllan arasında bugünkü Avrupa medeniyetine beşik va¬zifesini görmüş olan Girit yahut Minos (Kral Mİnos'un adına izafetle) diye nite¬lendirilen kültürü meydana getirmişler¬di. Bu medeniyetin kalıntıları Sir Arthur Evans tarafından, Kandiye'nin biraz öte¬sinde Knossos'ta yapılan arkeoloji araş-tırmalan sonunda meydana çıkanlmış-tır. Jngilizler'İn Knossos, îtalyanlar'ın Fa-istos ve Hagia Triada, Amerikalılar'ın Gournia yöresinde yaptıkları arkeolojik kazılar, Girit adasında milâttan önce 4000 yıllannda Neolitik bir kültürün ge¬liştiğini göstermektedir. Yine milâttan önce III. binyılda başlayan bakır ve tunç devirleriyle bu gelişme Girit'te kendi özel yolundan giderek II. binyılda kısmen Mı¬sır'ın tesiri altında parlak bir dönemde ulaşmıştır.
Milâttan önce 1400 yılında Pelopones'-ten gelerek Akkalar ile başlayan ve ar¬kasından Dorlar'ın akınları ile sona eren Yunanlılar'ın istilâ hareketleri görülmek¬tedir. Adanın yerli ahalisini itaat altına alan Dorlar'ın idaresi yerine sonradan birbirleriyle mücadele eden birçok ra¬kip şehir devletleri kuruldu. Bu parça¬lanma Girit'in siyasî önemini milâttan önce II. yüzyılda sona erdirdi.
Yunanistan Roma hâkimiyetine gir¬dikten sonra Girit bir müddet istiklâlini muhafaza etti. Fakat korsan yatağı ol¬ması ve etrafa güvensizlik vermesi do¬layısıyla milâttan önce 69 yılında Roma-lılar adayı zapta giriştiler ve ada milât¬tan önce 67-66 yıllannda tamamıyla Ro-ma'nın hâkimiyetine geçti. Romalılar Gi¬rit'te carî olan Minos ve Dor kanunları¬nı kaldırdıkları gibi korsanlığı önlemek İçin dört oturaktan fazla gemi kullanılmasını yasakladılar. Girit'i bir iskân böl¬gesinden ziyade askerî ve iktisadî bir üs olarak kullanan Romalılar, adadaki hâkimiyetlerini devam ettirmek maksa¬dıyla İtalya'dan eski askerler getirtip Knossos bölgesine yerleştirdiler. Ziraatın gelişmesine önem verdiler ve bilhassa Mesera ovasında elde edilen tahılın çoğu¬nu Roma'ya nakledip İhraç ettiler. Buğ¬day üretildiği müddetçe Girit onlann ta¬hıl ambarlarından biri olarak kaldı. Bu dönemde adada uygulanan vergi usulüne dair bilgi yoktur. Mısır Roma hâkimiyeti altına girdikten sonra Girit adası Barke (Berka) ve Bingazi eyaletleriyle birlikte bir Roma eyaletini meydana getirdi. Da¬ha sonra Büyük Konstantin tarafından İllyria (Selanik) eyaletine ilhak edildi. Ro¬ma İmparatorluğu bölününce Doğu Ro-ma'da kalan bu ada, imparatorluğun Illyricum kısmında Makedonya eyaleti¬nin altı vilâyetinden birini teşkil etti.
Girit'e yönelik ilk Arap akınları Eme-vîler zamanında oldu. Muâvİye dönemin¬de her yıl Akdeniz ve Ege'de deniz se¬ferlerine çıkan Cünâde b. Ebû Ümeyye el-Ezdî kumandasındaki Arap ordusu 53 (673) veya 54 (674) yılında Girit'e bir se¬fer düzenleyip köy ve kasabaları yağma¬ladıktan sonra geri döndü. Girit adası¬na yapılan bu ilk İslâm akınım diğerleri takip etti. İtalya'nın fethinden sonra I. Velîd döneminde (705-715) Akdeniz'deki birtakım adalar (Malta, Mayorka ve Minorka) zaptedildiği sırada Girit adasına da bir miktar kuvvet gönderilerek bazı mevkiler ele geçirildi. Ancak sonradan ada elden çıktı. Emevîler döneminde ya¬pılan bu akınlar Abbasîler devrinde de sürdü. Halife Hârûnürreşîd zamanında 1786-809) Humeyd b. Ma'yüf el-Hemdâ-nî de Girit'e bir sefer yaparak bazı yer¬leri zaptetti. Ancak bu adanın tamamıy¬la fethi. Halife Me'mûn döneminde (813-833) Ebû Hafs Ömer b. îsâ el-Endelüsî tarafından gerçekleştirildi. Endülüs Eme-vî Hükümdarı Hakem b. Hişâm zamanın¬da Kurtuba'da çıkan isyan üzerine (Rabaz Vakası) 202'de (818) Endülüs'ten sürülen binlerce kişinin bir bölümü bir süre İskenderiye'de kaldıktan sonra 212 (827) yılında Me'mûn'un yeni Mısır vali¬si İbn Tâhir tarafından şehri terketmek zorunda bırakıldılar ve reisleri Ebû Hafs Ömer b. Suayb el-Bellûtî kumandasında kırk parça gemiyle Girit'e gelerek ada¬yı kademe kademe zaptetmeye başla¬dılar. Bu şekilde Girit'te yerleşen Arap-lar burada Rabazulhandak (Kandiye) şeh¬rini kurdular.
Bizanslılar bu adayı geri almak için çeşitli siyasî ve askerî teşebbüslerde bu¬lundular (E2 ling.l, III. 1083); nihayet Ni-kephoros Phokas kumandasındaki kuv¬vetler bir yıl süren kuşatmadan sonra 6 Mart 961'de Kandiye şehrini ele geçir¬diler. Adanın müslüman halkının bir bö¬lümü burayı terketti, önemli bir kısmı ise din değiştirmeye zorlandı. 827'den 961'e kadar adada Ebû Hafs Ömer'in ailesinden gelenler hüküm sürdüler ve kendi adlarına para bastırdılar. Son ermr Abdülazîz b. Şuayb olup Bizans kaynak¬larında adı Kouroupas şeklinde zikredil¬mekte ve ailesiyle birlikte İstanbul'a gö¬türüldüğü, oğlu Anemas'ın din değiştire¬rek Bizans ordusunda hizmet ederken 972'de öldüğü belirtilmektedir. İslâm hâ¬kimiyeti sırasında Girit ile Endülüs ara¬sında ekonomik ve kültürel münasebet¬ler devam ettirilmiş ve Kandiye önemli bir ilim ve kültür merkezi olmuştur. 150 yıla yakın bir zaman geçtikten sonra ye¬niden kurulan Bizans idaresi sırasında ada halkı tamamen hıristîyanlaştırıldı. Ancak buna rağmen adada sık sık isyan çıktı ve halk vergi vermekten kaçındı.
Girit, IV. Haçlı Seferi sırasında Bizans İmparatorluğu arazisi taksim edilirken (1202) Montferrat Markisi Boniface'ın payına düştü. Fakat marki adada karşı¬laşacağı güçlükleri dikkate alarak onu satmaya karar verdi. Bundan haberdar olan Cenevizliler adayı satın almak iste¬dilerse de karşılarında rakip olarak Ve-nedikliler'i buldular. Marki Boniface, im¬paratorun iznini aldıktan sonra 12 Ağus¬tos 1204'te yapılan bir anlaşma ile Gi¬rit'i 100.000 gümüş karşılığında Vene-dikliler'e bıraktı. Girit'e yerleşen Vene¬dikliler adadaki hâkimiyetlerini sürdürmek için tıpkı Romalılar gibi ana vatan¬dan bir kısım halkı getirterek burada yerleştirdiler. Sahil şehirlerinin tamamı¬nı tahkim ettikleri gibi adanın iç kısmın¬da da müstahkem kaleler yaptılar, kü¬çük garnizonlar kurdular. Adanın idare¬si, maiyetinde bir büyük kumandan ve iki müşavir bulunan dük unvanlı bir umu¬mi valiye verildi. Vali bunlarla birlikte ad¬lî işleri, iki hazinedar da özellikte malî iş¬leri idare ediyordu. Fakat gelirler ve giderler Venedik senatosunun sıkı kontro¬lü altında bulunduğu için mahallî hükü¬met bu hususta hiçbir şeyi değiştiremi-yordu. Ada Hanya. Resmo, Kandiye ve Sitia idarî bölgelerine ayrılmıştı. Kandi¬ye bölgesi doğrudan doğruya umumi vali, diğer bölgeler de maiyetlerinde bi¬rer müşavir bulunan idareciler tarafın¬dan yönetiliyordu. Adanın savunmasını ve güvenliğini temin için ayrıca 20.000 kişilik bir ordu bulunduruluyordu. Vene¬dikliler tahıldan 1/3 miktarında bir ver¬gi aldıktan sonra arazi sahiplerinin pa¬zarlayacakları tahılın satış fiyatını da be¬lirlemekte, tahılın başka yerlere nakil ve ihracını birçok işleme tâbi tutmakta ve böylece arazi sahipleri üzerinde tam bir baskı uygulamaktaydılar. Venedik hükümeti tarafından diğer mahsûller¬den de ağır vergiler alınmış, ayrıca köy¬lülerin her biri yılda bir defa belli bir miktar para ve bundan başka diğer bir¬çok aidatı ödemekle de yükümlü tutul¬muştu. Bu baskıdan sadece halk değil aynı zamanda Ortodoks ruhban sınıfı da etkilendi. Girit'in dünyevî hâkimleri gibi uhrevî efendileri olan Katolikler Ortodoks kilisesinin emlâk ve mallarına el koydu-lar. Bu durum karşısında Cenevizliler'in de tahrikiyle çıkan ilk isyandan sonra 150 yıl zarfında yirmiden fazla ayaklan¬ma baş gösterdi. Bunların bastırılması Venedikliler'e oldukça pahalıya mal oldu. Fakat her defasında isyanlar gittikçe ar¬tan bir şiddetle bastırıldı. Bunun üzeri¬ne ada halkı dışarıdan ve özellikle Ce-nevizliler'den yardım ümitlerini kesince kendilerine felâket getirmekten başka bir işe yaramayan bu ayaklanmalardan vazgeçerek XIV. yüzyılın sonunda Venedik idaresine tam anlamıyla boyun eğmek mecburiyetinde kaldılar. Birçoğu da İs¬lâm ülkesinde yaşamayı tercih ettiklerin¬den Mısır'a giderek orada yerleştiler.
Girit'teki Venedikliler, Anadolu sahil¬lerindeki Aydınoğullan, MenteşeoğuHa¬rı gibi Türkmen beylikleriyle ticarî bağ kurdular, çeşitli anlaşmalar imzaladılar. Venedik'in doğudaki ileri karakolu du¬rumunda bulunan Girit Dukalığı, Men¬teşe ve Aydın beylikleriyle olan ticarî ve siyasî münasebetleri yönlendiriyordu. Meselâ 1331de Girit Dukası Morosini ile Menteşe Beyi Orhan Bey bir anlaş¬ma yapmışlardı. Bunu 1337'de bir ahid-nâme takip etti. Söz konusu ticarî mü-nasebetler bundan sonra da sürdü. Bu arada Venedikliler katıldıkları Haçlı İtti¬fakının yol açtığı giderleri karşılayabil¬mek için vergileri artırınca Girit'te 1333. 1342 ve 1363'te ayaklanmalar meyda¬na geldi. Söz konusu isyanlar sebebiyle Venedikliler, Girit'in elden çıkması tehli¬kesi karşısında Aydın ve Menteşe bey¬likleriyle ilişkilerinde daima dikkatli bir siyaset takip etmek durumunda kalmış¬lardır. Ancak Aydınoğlu Umur Bey çıktı¬ğı deniz seferleriyle Venedik'i zor du-rumda bıraktığı gibi Girit sularına ka¬dar da akınlarda bulundu. Daha sonra 1353'te Aydınoğullan ile imzalanan ba¬rış antlaşması yine Girit Dukalığı vasıta¬sıyla gerçekleşti. Bu antlaşma Yıldırım Bayezid'in Aydın ve Menteşe yörelerini ele geçirdiği tarihe kadar (1390) sürdü. Yıldırım Bayezid Menteşe ve Aydın'a oğ¬lu Şehzade Süleyman'ı sancak beyi ola¬rak tayin ettiğinde bu defa Girit Duka¬lığı ile Süleyman Bey arasında siyasî ve ticari ilişkiler kuruldu. Osmanlı-Venedik siyasî çekişmeleri sırasında Girit önem¬li bir rol oynadı. Zaman zaman yapılan savaşlarda Venedikliler tarafından alı¬nan Türk esirleri Girit'e götürüldü. 1430 anlaşması kısmî bir sükûnet sağlayıp Venedik'in ticarî bakımdan Ege ve Akdeniz'deki üstünlüğünü kuvvetlendirdi. 1449-1450'lerden itibaren Girit'in sa¬vunması için bir dizi önlem alan Vene-dikliler'in Osmanlı Devleti ile Fâtih Sul-tan Mehmed devrinde münasebetleri¬nin bozulması üzerine 1469 yılında Girit çeşitli istikametlerde yapılan Osmanlı hücumlarına mâruz kaldı. Bilhassa Ka¬nunî Sultan Süleyman devrinde Venedik ile Osmanlılar arasında çıkan 1538 sa¬vaşında en fazla zarar gören yer oldu.
Daha İtalya seferi esnasında (1533-1537) Sperlanka Kalesi'ni tahrip ederek 10.000 kadar esir alan Barbaros Hayreddin Pa¬şa, 1538 Haziranında Kiklad adalarını da yakıp yıktıktan sonra donanması ile Kandiye önüne geldi. Milapotamo'da ka¬raya çıkan kuvvetler civardaki yirmi ka¬dar köyü yağma ve tahrip edip Resmo'-ya saldırdılar. Donanma buradan Suda'-ya hareket etti. Karaya çıkarılan asker¬ler Apokorono Kalesi ile birlikte altmış kadar köyü yağmalayıp birçok esir ve ganimet elde ederek geri çekildi. Aynı saldırılar Hanya ve Sitia'ya da yapıldı. Venedikliler, Osmanlı donanmasının Gi¬rit sularında serbest dolaşması sebe¬biyle adadaki durumlarını güçlendirme¬ye çalıştılar. Kanunî Sultan Süleyman za¬manında Osmanlı Devleti ile aralarında halledilmiş olan ihtilâf II. Selim'in tahta çıkması üzerine tekrar baş gösterdi ve Kıbrıs'ın fethi sırasında Girit'e akında bulunuldu. 1567 yılında Suda Kalesi'ne bir gece akını ile başlayan bu saldırılar¬dan Hanya Kalesi güçlükle kendini kurtarabildi. Aynı zamanda Cezayir'den ge¬len bir donanma da Resmo yöresini ya¬kıp yıktı. Esasen Trablus, Tunus ve Ce¬zayir deniz yollan üzerinde önemli bir stratejik noktada bulunan Girit adası¬nın Venediklilerin elinde bulunması. Do¬ğu Akdeniz'deki Türk hâkimiyeti bakı¬mından ciddi bir engel teşkil ediyordu.
Osmanlılar'ın Girit üzerindeki emelle¬rini sezen Venedikliler, adadaki hâkimi¬yetlerini devam ettirebilmek için birta¬kım siyasî faaliyetlerde bulundular. IV. Murad zamanında ortaya çıkan Avlonya hadisesini Sultan İbrahim döneminde Sünbül Ağa olayının takip etmesi, iki dev¬let arasında başlayan savaşın görünür sebebini oluşturdu. Sünbül Ağa'yi Mı¬sır'a götüren küçük bir gemi kafilesinin Girit sulannda pusuya yatmış olan Mal¬ta korsanları tarafından saldırıya uğra-ması ve gasbedilen eşyanın Girit'e satıl¬ması üzerine başlayan ve bir çeyrek asır devam eden savaş doğuda Venedik hâ¬kimiyetinin de sonu oldu. Silâhdarliktan kaptan-ı deryalığa terfi ettirilen Yûsuf Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu Girit'te Hanya civannda karaya çıktı ve elli dört gün süren bir kuşatmadan son¬ra Hanya Kalesi'ni aldı (1055/1645). Baş¬langıçta elde edilen bu basanlar büyük ümit verdi. Fakat Venedik'in Çanakkale Boğazı1 ablukaya alarak deniz yoluyla Girit'e kuvvet gönderilmesine engel ol¬ması yüzünden savaş uzadı ve Girit ada¬sı da "Devlet-i Aliyye'nin ta'lîmhâne-i harbîsi" hükmüne girdi. Ancak Bozca ve Limni adalarını zapteden ve Çanakkale Boğazı'nı abluka altına alan Venedikli¬ler, denizlerde kazandıkları bu üstünlü¬ğe rağmen Osmanlı Devleti'ni ne Girit adasının fethinden vazgeçirmeye, ne de güç bir durumda bulunan Girit'teki Türk kuvvetlerinin diğer kaleleri teker teker almasına engel olabildiler. Hanya fâtihi Yûsuf Pasa'dan sonra Girit'teki kuvvet¬lerin başına getirilen Deli Hüseyin Paşa, sırf kendi gayret ve teşebbüsü ile giriş¬tiği harekât sonucunda Kisamo, Apoko¬rono, Granbosa ve Resmo gibi önemli birçok kaleyi ele geçirdi. Diğer taraftan Venedikliler bir yıl önce aldıkları Lim-ni'yi ve Bozca'yı tekrar kaybettiler. Fa¬kat savaş da Girit'te Kandiye kuşatma¬sı İle kilitlenmişti. Osmanlılar, Kandiye yakınında İnâdiye denilen büyük bir ka¬le yaparak burayı baskı altında tutma¬ya başladılar.
Avusturya ve Erdel meselelerini iste¬dikleri şekilde halleden Osmanlılar, çok uzayan ve büyük maddî ve mânevi ka¬yıplara yol açan Girit savaşına kesin bir çözüm getirmek amacıyla Sadrazam Fâ¬zıl Ahmed Paşa idaresinde büyük bir kuv¬veti adaya gönderdiler (1666). Fâzıl Ah¬med Paşa'nın kumandası altında Osman¬lı kuvvetlerinin iki buçuk yıl süren sıkı kuşatması, 9 Rebîülâhir 1080'de[18] imzalanan on sekiz maddelik bir teslim anlaşmasıyla sona erdi. Bu anlaşma İle Venedikliler'in elinde kal¬mış olan Spinalonga ile Suda kaleleri da¬ha sonra 1127 (1715) yılında Venedik'e karşı açılan Mora seferi sırasında fet¬hedildi. Granbosa Kalesi ise 1692 yılın¬da ele geçirilmişti.
Bu şekilde Osmanlı hâkimiyeti altına giren Girit adası merkezi Kandiye olmak üzere imtiyazlı bir eyalet haline getirildi ve Kandiye, Hanya ve Resmo sancakla¬rına ayrıldı. İlk iki sancağa gönderilen muhafızlar vezirlik rütbesini haiz olmak¬la birlikte bazan Hanya muhafızlığına mî-rimîranlar ve Resmo'ya da vezirler tayin ediliyordu, Hatta bu sancaklardan ikisinin veya üçünün idaresinin tek bir kişinin uhdesinde birleştirildiği de oluyordu. Bil¬hassa Mora İhtilâli esnasında her üç mu¬hafızlık Kandiye Valisi Süleyman Paşa'-nın uhdesinde birleştirilmiş ve bu tarih¬ten itibaren bu usul uygulanmıştı. Daha sonra Kandiye adanın merkezi olmaktan çıkarak 1850 yılından itibaren yerini Han¬ya şehrine terketti. Osmanlı idaresi al¬tında adada can, namus ve mal güvence altına alındığı gibi yerli ahalinin cemaat İşlerine de karışılmadı. Her üç sancakta birer kadı ve nâibler bulunuyordu.
Daha sonra Mehmed Ali Paşa'nın ida¬resinde bulunduğu sırada Kandiye, Han¬ya ve Resmo'da müslüman ve hıristiyan üyelerden oluşan birer meclis kuruldu¬ğu gibi İsfakya'da da bir meclis teşkil edilmişti. Vali ve kaymakamların baş¬kanlığı altında bulunan bu meclisler, di¬nî ve mirasa ait meseleler dışında her türlü davaya bakarlar ve verdikleri ka¬rarlar yalnız Kandiye meclisinde istînaf olunabilirdi. Girit Mısır idaresinden alın¬dıktan sonra İse bu meclisler yeni bir ıslahata ve teşkilâta tâbi tutularak İs-fakya ve Hanya sancakları için Hanya'¬da bir, Kandiye ve Resmo sancakları için de Kandiye ve Resmo'da birer olmak üzere üç meclis teşkil edildi. Bu meclis¬lerin kuruluşianna ait on sekiz madde¬lik bir nizâmnâme kaleme alındı, bunla¬ra verilen görevler de ayrıca yirmi mad¬delik bir nizâmnâmede toplandı. Bu mec¬lisler kadılardan, malî memurlarla güm¬rük müdürlerinden ve her sancağın ken¬dine bağlı kazalarından birer müslüman ve hıristiyan üyeden oluşuyordu. Kandi-ye'de otuz, Hanya'da on yedi ve Resmo'¬da on iki üye vardı.
Emlâk, veraset ve nikâh konusunda çıkan davalar şer'î mahkemelere, hıris-tiyanlar arasındaki boşanma davaları da piskoposlara aitti. Bu üç meclisin esas görevleri ekmek ve diğer gıda madde¬lerinin fiyatını tayin etmek, bayındırlık işlerine bakmak, şahsî ve umumi hu¬kuktan doğan her türlü davaları karara bağlamaktı. Valinin izni olmadıkça idam cezası verilemezdi. Sonradan ölüm ce¬zalan hakkındaki ilâmlann Babıâli tara¬fından tasdik edilmesi bir kaide olarak benimsendi.
Bu üç meclisten başka her kaza mer¬kezinde kaza müdürünün başkanlığında olmak üzere kadı naibi, piskopos veya vekilinden, üç müslüman ve üç hıristiyan üyeden oluşan birer meclis kurulmuştu. Bu usul 1868 yılındaki hususi nizâmnâ¬menin ilânına kadar yürürlükte kaldı. Bundan sonra bu nizâmnâmede gösteril¬diği gibi idari işler adlî işlerden tamamıy¬la ayrıldı. İdare işleri İdare meclislerine ve adliye işleri yeniden teşkil edilen nizamî mahkemelere verildi. Bunlar da bidayet ve istînaf olarak iki dereceli idi. Mahke¬meler tarafından verilen ilâmların İstan¬bul temyiz mahkemesine gelmesi bu ni¬zâmnâme hükümlerindendi. Bir müddet sonra bu adlî teşkilât bazı değişikliklere uğramış ve Girit'e ait olmak üzere teşkfl-i mehâkim-i nizâmât, muhâkemât-i hukükıyye ve usûl-i muhâkemât-ı cezâ-iyye kanunlan çıkarılmıştır.
Girifte bütün adayı içine almak üze¬re bir defterdar mevcuttu. Osmanlı Dev¬leti tarafından Kandiye fethedildikten sonra Girit'te yürürlüğe konan vergi usu¬lü ile Venedikliler zamanındaki ağır ver¬giler kaldırıldı. Zimmîliği kabul eden re-âyâdan cizye ve toprak vergisi olarak iki türlü vergi alındı. Cizye resmi de üç sı¬nıfa ayrılıp zenginler 48. orta halliler 24 ve dar gelirliler 12 dirhem gümüş ver¬mekle yükümlü tutuldular. Kandiye'nin fethinin ardından bu usul üzerine yapı-lan tahrir neticesinde 12.700 zengin, 9850 orta kazançlı ve 4170 dar gelirli olmak üzere adada toplam 26.700 ka¬dar şahıs tesbit edilmişti. Osmanlı Dev¬leti Girit'te yerli halkın öteden beri sa¬hip olduğu emlâk ve araziye dokunma¬yıp vergi karşılığında yine onların veya vârislerinin tasarrufları altında bırak¬mıştı. Toprak vergisi iki kısma ayrılmış, birincisine ziraata elverişli olan toprak¬lar, ikincisine müteferrik halde bulunan meyve ağaçları ile bunlar arasındaki zi¬raata uygun yerler, bağlar ve bahçeler dahil edilmişti. Birinci sınıfa ait olan em¬lâk ve arazi gelirinden 1/5 nisbetinde bir vergi alınmakta ve toprak sahipleri bu vergiyi yalnız topraklarını ekip biçtik¬leri zaman vermekteydiler. Fakat iki de¬fa mahsul alınan araziden bu vergi iki defa alınıyordu. Bu sınıfa dahil arazi sa¬hiplerinden biri kaçmış veya toprağı ekil-memişse bu toprağa hükümet tarafın¬dan geçici olarak el konur ve üçüncü bir şahsa verilerek hâsılatından toprağın vergisi veya haracı alınırdı. İkinci sınıf topraklar, o zaman genişliği ve uzunluğu 60'ar zirâdan İbaret olan "cerîb" ile ölçü-lürdü ki her cerîb üzerine 10 dirhem gümüşten ibaret bir vergi (harâc-ı mukâtaa) alınırdı. Bu sınıfa ait topraklar yılda İki defa mahsul verirse vergisi iki defa alınır, emlâk ve arazi sahipleri topraklarını işle¬meye kadirken bunlan ekmezlerse yine vergisini ödemeye mecbur tutulurdu. Fa-kat bunlar, tasarrufları altında bırakılmış olan topraklarını satmak veya başka şe¬kilde kullanmak hususunda tamamıyla serbest bırakılmışlardı. Ayrıca ispençe, tapu, otlak, kışlak, tuz resimleri gibi divanî ve örfî vergiler alınmamıştır.
Kandiye'nin fethinden altı yıl sonra 1086'da (1675) çıkan bir fermanla birin¬ci sınıf sayılan emlâk ve araziden evvel¬ce alınmakta olan vergi miktarı 1 / 5'ten 1 /7'ye ve ikinci sınıf emlâk ve araziden cerîb başına konan 140 akçe 80 akçeye indirilmiştir. Gümrük İşlerinde de Os¬manlı Devleti tebaası, adaya ithal veya buradan ihraç edegeldikleri tüccar mal¬larından 23/1000 ve 50/1000 nisbe-tinde bir resim vermekle mükelleftiler. Devletlerden karşılıklı ve eşit olarak 1 / 10 gümrük resmi alınıyordu. Osmanlı tebaasından gümrük resmi almayan dev¬letlerin tebaası da adada gümrük res¬mi vermekten muaftı. Girit'e getirilen eşyanın gümrük resmi Osmanlı toprak-larının herhangi bir yerinde ödenmişse tekrar gümrük resmi alınmazdı. Osman¬lı idaresi Girit'te daima dürüst ve âdil bir siyaset gütmüştür. Bunu, adanın hı-ristiyan nüfusunun 2/3 nisbetinde art¬mış olması da ispat etmektedir. Ayrıca fetihten sonra adaya Anadolu'dan nü¬fus nakilleri yapılarak bir dengeleme si¬yaseti de takip edilmiş, zamanla adada müslüman nüfus hızlı bir gelişme gös¬termiştir. Buna paralel olarak Girit'te¬ki belli başlı şehir ve kasabalarda bir¬çok cami, mescid, tekke vb. hayır eseri yaptırılmıştır. 1667'de Girit'e gidip Kan¬diye kuşatmasına şahit olan ve 1670'e kadar burada kalan Evliya Çelebi, Os¬manlı hâkimiyetinin İlk yıllarındaki imar faaliyetlerinden etraflı şekilde söz eder. Tahrir heyetine katılarak adayı dolaşan Evliya Çelebi buranın dört sancağı, yir¬mi kazası, 900 köyü ve 200.000 kadar da ahalisinin bulunduğunu yazar. 1645'-ten itibaren 1669'da Kandiye'nin düşü¬şüne kadar geçen süre zarfında Hanya. Suda, Resmo gibi belli başlı merkezle¬rin fizikî yapılarında yeni sakinlerinin an¬layışına uygun bir değişme meydana gel¬diği, fakat bu değişikliğin şehir ve kale¬lerin fizikî özelliklerine doğrudan bir mü-dahale yerine onun şeklî durumu üze¬rinde uygulandığı, Venedik tarzı dar so-kaklı kagir evlere doğrudan doğruya yerleşildiği, bazı kiliselerin ise camiye çevrildiği Evliya Çelebi'nin ifadelerinden anlaşılmaktadır. Ona göre Hanya'daki altı camiden biri dışında hepsi kiliseden bozmadır. Yûsuf Paşa, Sultan İbrahim (Hünkâr Camii), Koca Mûsâ Paşa (İçkale Camii), Yeniçeri Ağası camileri bu çeşit mâbedler olup Küçük Hasan Paşa Camii (Yalı Camii) yeni yapılmıştır. Resmo'da İse kale içinde Sultan İbrahim adına bir cami (İçkale Camii) vardır. Kale dışında Valide Sultan (Ortakapı Camii), çarşı için¬de Deli Hüseyin Paşa (Turunç Camii), An-kebût Ahmed Paşa (Uzunyol Camii), Ve¬li Paşa (Tekke Camii) camileri kiliseden çevrilmiş büyük mâbedlerdir. Aynca Bektaşî tekkeleri de vardır. Girit'te Bekta¬şîliğin yaygın bir tarikat olduğu bilin¬mektedir. Bektaşîliği Girit'e getiren za¬tın Horasânfeâde Derviş Ali Dede oldu¬ğu, 1055'te (1645) kafilesiyle birlikte adaya giderek Hanya ve Resmo'nun zap¬tı sırasında orduda bulunduğu ve Vani adlı köyde geçici bir dergâh kurarak âyi¬ne başladığı (1057/1647) belirtilmekte, Kandiye yakınlarında Gazi Hüseyin Paşa tarafından yaptırılan ve Horasanlı Der¬gâhı denen bir başka büyük dergâh kur¬duğu (1060/1650) ifade edilmektedir[19]. Tarikat mensupları tarafından "Küçük Hora¬san" adı verilen Girit'te MağralıkÖy (Kan¬diye'nin 10 km. güneyinde), Hanya, Res¬mo ve İbrahim Baba (Kandiye'de Hora¬sanlı Dergâhı yakınında) adlarını taşıyan dergâhların yer aldığı bildirilmektedir.
Kandiye'nin teslim olmasından sonra da Evliya Çelebi birçok cami ve mesci¬din adını verir. Bunlar arasında Valide Sultan Camii, kalede yeni yapılan İbra¬him Han Camii. Fâzıl Ahmed Paşa (Vezir Camii), Mahmud Kethüda, Yeniçeri Ağa¬sı Abdurrahman Paşa (Ağa Camii), Def¬terdar Ahmed Paşa (Defterdar Camii), Kethüda İbrahim Paşa, Ahmed Paşa, Melek İbrahim Paşa, Kaptan Kaplan Mus¬tafa Paşa adına olan camiler sayılabi¬lir. Bunlann bir ikisi hariç çoğu kilise¬den çevrilmiştir. Nitekim fetihten son¬ra, iki kilise dışında cemaati kalmayan Katolik kiliselerinin derhal cami haline getirildiği belirtilmektedir. Toplam ra¬kamı on sekiz cami, yetmiş bir mahalle mescidi olarak veren Evliya Çelebi, ay¬nca tahrir heyetiyle dolaştığı köyler ve kaleleri tavsif eder.
Osmanlı hâkimiyeti sırasında bunla¬nn dışında pek çok hayratın meydana getirildiği Girit'te özellikle zeytin ve na¬renciye başta gelen ürünleri oluşturu¬yordu. Ticari hayatın nisbeten canlandı¬ğı ve Mısır-İstanbul yolu üzerinde Girit limanlarının önemli bir uğrak yeri hali¬ne geldiği söylenebilir. Ayrıca Girit kala¬balık müslüman cemaatiyle bir kültür canlanması da yaşamış, buradan pek çok âlim, şair ve sanatkâr yetişmiştir. Müşterek hayat tarzı müslümanlar ara¬sında Rumca'nın yayılmasına da yol aç¬mıştır. Hatta sonradan Türkiye'ye göç eden müslüman ahaliden bazılarının ana dillerini unuttuklan için gittikleri yerler¬de zorluk çektikleri bilinmektedir. Müs-lüman ahalinin bütünüyle terkettiği Gi¬rit'te birçoğu tahrip edilmekle beraber hâlâ birçok cami, mescid, tekke, çeşme. hatta "yâ hafız" yazılan taşıyan taş ev¬ler ayakta kalmış bulunmaktadır.
Girit Meselesi. Osmanlı hâkimiyeti al¬tında Kandiye'nin fethinden Mora ihti¬lâlinin başlangıcına kadar geçen 150 yıl¬lık bir zaman zarfında Girit'te önemli bir hadise vuku bulmadı. Fakat Çar Pet-ro ile başlayıp gittikçe şiddetini arttıran Rus tahrikleri, Fransız İhtilâli ile uyandı¬rılan milliyetçilik duygulan, bunların ya¬nında Osmanlı Devleti'nin günden güne bozulan ve zayıflayan iç idaresi, hıristi-yan tebaa arasında baş gösteren aynl-ma arzusu ve nihayet böyle bir cereyanı gerçekleştirmek üzere Rumlar'ın kur-duklan Heteria Cemiyeti'nin propagan¬dası Girit'te sükûnetin sona ermesine yol açtı. Osmanlı Devleti Tepedelenli Ali Paşa isyanını bastırmakla meşgul oldu¬ğu bir sırada Mora ve Adalar'da, bilhas¬sa Çamlıca ve Suluca'da Rumlar tarafın¬dan çıkarılan İsyanlar Girit adasına da sıçradı. Başta hırsızlık ve serkeşlikleriyle tanınan İsfakyalılar olmak üzere Hanya sancağına bağlı Apokorono ve Hanya na¬hiyesinin dağ köylerindeki gayri müslim-ler 1236 yılı ramazan bayramında (1821 temmuz başları) ayaklandılar ve Türkler ile meskûn kasaba ve köylere hücum et¬tiler. İsyan hareketini haber alan Babıâ¬li, Girit'te sükûn ve asayişin yeniden te¬mini hususunu Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa'ya havale etti. 11. Mahmud'un bu konudaki iradesi sadrazam tarafından kendisine tebliğ edilen Mehmed Ali Pa¬şa, 21 Eylül 1821 tarihli cevabında din ve devletle padişahın uğrunda malını ve canını düşünmeyerek kendisine bırakı¬lan Girit adasının muhafazasını sağla¬maya çalışacağını bildirdi.
Girit gayri müslimleri, 1830 yılında üç koruyucu devlet tarafından kurulan Yu¬nan Krallığı'na adanın İlhak edilmediği¬ni görünce tekrar ayaklandılar. Bunun üzerine Babıâli, hem bu isyanı bastır¬mak hem de Mehmed Ali Paşa'nın Mı¬sır'a Suriye bölgesini de katmak sure¬tiyle bir Arap devleti kurma düşünce¬sinde olduğundan şüphelendiği için Mı¬sır'a yolladığı Pertev Efendi İle Berrüş-şam'a bedel olmak üzere ona Girit va¬liliğini teklif etti. Kendisine yapılan bu tevcihi kabul eden Mehmed Ali Paşa, 1831 yılında isyanı bastırmakla bera¬ber, Girit'te Yunanlılar'ın teşvikleriyle İh¬tilâl eksik olmayacağından ve buraya mutasarrıf olanın zararlı çıkacağını bildiğinden özür dileyerek tekrar Berrüş-şam'ın verilmesini istedi. Kütahya anlaş¬masından (1833) sonra bizzat Girife gittiyse de 15 Temmuz 1840 tarihinde Londra anlaşması gereğince bu ada üze¬rindeki tasarruf hakkını kaybetti. Girit eyaleti mülhakatı ile beraber, vezâret rütbesiyle o zaman Mehmed Ali Paşa'¬nın Girit'teki muhafızı bulunan Mustafa Paşa'ya verildi. Fakat kısa bir süre son¬ra adanın reayası buraya tekrar dönmüş olan Yunan mültecileri tarafından İsya¬na teşvik edildi. Ayaklanma, 1841 yılı¬nın ilk aylarında adaya gönderilen yar¬dımla fazla gayret sarfedilmeksizin bas¬tırıldı. Âsilerin Osmanlılar'a karşı büyük devletlerin yardımını istemeleri de bir sonuç vermedi.
Yunanlılar'ın büyük Yunanistan kurma hayalleri, 1864 yılında yedi adanın ken¬dilerine verilmesi üzerine tekrar uyandı. Yunanistan bu maksatla ve adayı Os-manlılar'dan koparmak için halkını ayak¬lanmaya teşvik etti. Bu yüzden Girit 1866'da ilk defa geniş Ölçüde bir ayak¬lanmaya sahne oldu. Girit hıristiyanlan bu defa da hatt-ı hümâyunun hükümle¬rine riayet edilmesini, vergilerin hafifle¬tilmesini, mekteplerin düzeltilmesini, li¬manlar açılmasını ve bir ziraat bankası kurulmasını talep ve bahane ederek ayak¬landılar; hükümetçe bu isteklerin hep¬sinin birden yerine getirilmesi mümkün olmadığından kendi kendilerine geçici bir hükümet kurarak Girit'in Yunanistan'a ilhakını ilân ettiler.[20]
Yunanistan hükümetinin 1830 yılında kuruluşu sırasında koruyucu devletler olan İngiltere, Fransa ve Rusya Osman¬lı idaresinde kalan Girit için Sisam gibi bir idare usulü tavsiye etmiş oldukla-rından Giritliler'in bu defaki ayaklanma¬larında kendilerini müdahaleye yetkili zannettiler. Özellikle Rusya ve Fransa, Osmanlı Devleti'ne Girit'in Yunanistan'a bırakılmasını veya hiç olmazsa bu ada¬ya muhtariyet verilmesini teklif ettiler. Babıâli, Girit valiliğine getirilmiş olan Mustafa Nailî Paşa'ya gönderdiği fer¬manla müzakere için Girit'in her nahi¬yesinden müslüman ve hıristiyan birer ikişer adam seçtirilerek İstanbul'a yol¬lanmasını emretti. Âsiler bu teklifi ka¬bul etmediklerinden tenkillerine Ömer Paşa memur edildi. Bu şekilde âsilerin tenkiline gayret edilirken konsoloslar, Yunanlılar'ın tahrikiyle adayı tamamıyla terketmek için akın akın sahillere gelen köylü hıristiyan ailelerini Osmanlılar'ın müdahalesini fırsat bilerek kendi beylik gemileriyle Yunanistan'a taşımaya baş¬ladılar. Aynı zamanda, güya Osmanlı as¬kerlerinin zulmüne uğramamak için yuvalannı bırakmak mecburiyetinde kalan bu zavallıları insanî vazife olarak koru¬ma amacında bulunduklarını ilân etti¬ler. Halbuki âsilere yardım maksadıyla her taraftan ve bilhassa Yunanistan'dan gönüllüler gelmekteydi. Hobart Paşa ku¬mandasındaki Osmanlı filosu boş yere. Yunan gemilerinin Girit'e gönüllü, erzak ve cephane çıkarmasını önlemeye çalışı¬yordu. Bu şekilde Yunanistan'ın yardım ve himayesiyle gittikçe genişleyen Girit ihtilâli, büyük devletlerin Osmanlı Dev¬leti'nin iç İşlerine yeniden kanşmasına fırsat verdi. 1867 Mayısında Rusya'nın da muvafakatini alan Fransa, Girit reayasının şikâyet ve isteklerinin nelerden ibaret olduğunu anlamak üzere adaya milletlerarası bir komisyon gönderilme¬sini teklif etti. Fakat Osmanlı Devleti gi¬bi İngiltere ve Avusturya da bu teklife karşı çıktılar. Bunun üzerine Fransa tek¬lifini, Babıâli'nin yollayacağı bir komis¬yon olarak düzeltip buna bir de müta¬reke isteğini ekleyerek Rusya, İtalya ve Prusya ile birlikte Osmanlı Devleti nez-dinde yeni bir teşebbüste bulundu. Ba¬bıâli onlara verdiği cevapta kısa süreli bir mütarekeyi uygun gördüğünü, fa¬kat Girit'teki ıslahat hususunda tama¬men müstakil kalmak arzusunda oldu¬ğunu bildirdi; aynca bu dört devletin 29 Ekim 1867 tarihinde gönderdikleri şid¬detli notalara ve Avusturya'nın tavsiye-lerine rağmen fikrinde ısrar etti. Sultan Abdülaziz, Sadrazam Alî Pasa'yı Girit'e göndererek[21] adanın hıristi¬yan ahalisine çeşitli faydalar sağlayan bir nizâmnâme neşrettirdi[22]. Aynı zamanda Âlî Paşa umumi af ilân ederek âsilerin Hanya'ya birer mümes¬sil göndermelerini istedi. Bu şehirde Ka¬sım 1868'de toplanan delegelerin İleri sürdükleri diğer istekler de kabul edil¬di. Bu arada birkaç yıl İçin vergiler affe¬dildiği gibi zarar görenlere yardım vaad edildi, ayrıca hıristiyanlar bedel-i askerî vermekten muaf tutuldular. Buna rağ¬men adada huzursuzluk sona ermediği gibi Yunanistan, Girit halkına Babıâli ta¬rafından verilen bu imtiyazlarla da ye-tinmeyerek silahlanmaya başladı. Os¬manlı Devleti de Aralık 1868'de Yuna¬nistan'a bir nota göndererek gönüllü kı-talann dağıtılmasını ve korsan gemile¬rinin silâhlannın alınmasını istedi. Bir savaş çıkmak üzere iken büyük devlet¬ler, Prusya'nın 1869 yılı başında yaptı¬ğı teklif üzerine Paris'te bir konferans topladılar ve Yunanistan'a şiddetli bir ihtarname gönderdiler. Bunun üzerine Yunanistan Babıâli'nin teklifini kabul edince muharebenin Önü alınmış oldu. Bu hususi nizâmnâmeye göre Girit Han¬ya. İsfakya, Resmo. Kandiye ve Laşit ad¬larıyla beş sancağa ve her sancak kaza¬lara, bunlar da nahiyelere bölündü. İs¬fakya ve Laşit sancakları mutasarrıfları hıristiyanlardan, Resmo ve Kandiye mu¬tasarrıfları müslümanlardan, kaza kay¬makamları da halkın çoğunluğunun men¬sup olduğu din ve mezhebe göre müs-lüman veya hıristiyanlardan tayin edil¬di. Müslüman olan mutasarrıf ve kay¬makamların hıristiyanlardan, hıristiyan olan mutasarrıf ve kaymakamların müs¬lümanlardan birer yardımcıları ve her mutasarrıf ve kaymakamın yanında halkın seçimiyle kurulmuş idare meclisle¬rinde üçü müslüman ve üçü hıristiyan olmak üzere altı kişi bulundurulacaktı. Hanya sancağı mutasarrıflığı görevini de yürütecek ada valisinin nezdinde, vi¬lâyet idare meclisi adıyla kurulan mec¬liste her sancaktan biri müslüman, di¬ğeri hıristiyan olmak üzere on üye bu¬lundurulması, üyelerin vilâyet umumi meclisince seçilmesi kararlaştırılmıştı. Memleket ihtiyaçlarını müzakere ede¬rek gereken kanun ve nizamları çıkarma ve uygulama yetkilerine de sahip olan umumi meclisin de her kazadan ahalice seçilmiş müslüman ve hıristiyan vekil¬lerden oluşması yine bu nizâmnâmede belirtilmekteydi.
Müslüman ve hıristiyan ahalinin kar¬şılıklı haklarının korunması esası göz Önünde bulundurularak hazırlanan bu nizâmnâme ile Girit'te kurulan idarî sis¬tem de adadaki karışıklıklara son ver¬medi. Nitekim vali İle umumi meclis, müslümanla hıristiyan halk arasında birtakım anlaşmazlıklar başgösterdi. Hıristiyan ahali içinde, Girit'i Osmanlı İdaresinden ayırarak Yunanistan'a ilhak etmek için yeniden isyanlar çıkarmaya hazır bir radikal grup ortaya çıktı. Os¬manlı Devleti 1878'de Ruslar'la savaşa tutuşunca Girit reayası bu fırsattan faydalanarak yeniden ayaklandı. Ancak bü¬yük devletler. Berlin Kongresi sırasında Giritliler'in ve Yunanlılar'ın isteklerini dikkate almayıp yalnız Berlin Muahede-si'nin 23. maddesinin başına, Osmanlı Devleti'nin 1868 yılı nizâmnâmesine gerekli olabilecek değişiklikleri ekleyerek tamamıyla uygulayacağı taahhüdünü ilâ¬ve ettiler. Sonradan büyük devletler bu vaadin gerçekleştirilmesini istediler. Bu¬nun üzerine Girit'e gönderilen Gazi Ah-med Muhtar Paşa ile âsiler arasında, konsolosların kontrolü altında ve bunla¬rın Hanya'ya yakın ikamet ettikleri Ha-lepa mevkiinde müzakereler yapılarak 23 Ekim 1878'de bir mukavelename im¬zalandı. Buna göre, Girit valisi hıristiyan olacak ve büyük devletlerin muvafakati ile Babıâli tarafından beş yıl için tayin edilecek, kırk dokuzu hıristiyan. otuz bi¬ri müslüman olmak üzere seksen üye¬den oluşan umumi meclisin kararları sul¬tanın tasdikine bağlı kalmak şartıyla ol¬dukça geniş teşrîî haklara sahip bulu¬nacak ve hatta bu meclis üçte iki çoğun¬lukla Babıâli'nin muvafakati olmasa da esas nizâmnâmenin sırf mahallî işlere ait maddelerini değiştirebilecekti. Ada¬nın jandarma heyetine hıristiyanlar da kabul edilecekti. Gelirlerin bir kısmı mek¬tep, hastahane. yol ve liman gibi umu¬mi işlerin yapılmasına ayrılacaktı.
Girit hıristiyanları, kendilerine hemen hemen muhtar denilecek kadar serbest bir idare bahşeden Halepa sözleşmesiy¬le uzun müddet tatmin edilmiş olmadı¬lar. Nitekim Bulgaristan emâretiyle Do¬ğu Rumeli'nin 188S yılında birleştiril¬mesi üzerine Yunanistan ile birleşmek istediler ve birkaç yıl sonra da bu amaç¬larını elde etmek için adada tekrar bîr isyan çıkardılar. Bunun üzerine Babıâli, hıristiyan bir vali yerine fevkalâde ku¬mandan ve vali vekili sıfatı ile Girit'e Şâ-kir Paşayı gönderdi. İsyanın bastırılma¬sından sonra 1889 yılında neşredilen bir fermanla daha önce adaya verilmiş olan imtiyazlara bazı sınırlamalar getirildi ve bundan böyle adanın mülkî idaresi bir valiye, askerî idaresi de bir kumandana verildi. Fakat bu iki vazifenin bir şahıs¬ta birleştirilebileceği ve vali müslüman olursa hıristiyandan, hıristiyan olursa müslümandan bir müşavir bulundura¬cağı yazılı bulunuyordu. Yalnız umumi meclis üyelerinin sayısı azaltılarak hıris-tiyanların sayısı kırk dokuzdan otuz be¬şe ve müslümanların sayısı otuz birden yirmi ikiye indirildi. Mahallî idare için bırakılan gelirler yine eskisi gibi vilâyete kalıyordu. Fazla gelirin hazineye ait olan yarısı da bayındırlık ve eğitim işlerinde harcanmak üzere Girit idaresine bırakıl¬mıştı. Fakat gümrük gelirleri tamamıyla hazinenin olacaktı. Harp divanı tarafın¬dan mahkûm edilenlerle âsilerin ele ba¬sılarını kapsamamak üzere genel af ilân eden bu fermanda Halepa mukavelesi¬nin diğer hükümleri aynen bırakıldı.
Daimî hoşnutsuzluk gösteren Girit hı¬ristiyanları bu defa da Halepa mukave¬lenamesi hükümlerinin uygulanmasını istediler. Babıâli, onların büyük devlet¬ler tarafından desteklenen bu isteğini kabul ederek 1895 Mayısında Kara Teo-dori Paşa'yı gönderdi. Fakat bu hıristi¬yan vali adadaki karışıklığı önleyemedi. Ertesi yıl onun yerine Girit valiliğine ge¬tirilen Turhan Paşa da büyük bir başarı sağlayamadı. Girit reayası yeni istekle¬riyle ortaya çıkmak için o sırada Erme-niler tarafından Babıâli'ye çıkarılan güç¬lüklerden faydalandılar. Adanın müslüman ve hıristiyan halkları arasında Öte¬den beri devam eden düşmanlık 1896 Nisanında Hanya'da patlak verdi. Bu çar¬pışmalar kısa zamanda adanın her ta¬rafına yayıldı. Büyük devletler 26 Ma¬yısta filolarını adaya gönderdiler ve Gi¬rit'teki karışıklıkların bertaraf edilmesi amacıyla 24 Haziran'da Babıâli'den bir hıristiyan valinin tayinini, Halepa muka¬velenamesini uygulamak için 1868 ta¬rihli nizamnamesinin tekrar yürürlüğe konulmasını, umumi meclisin toplantıya çağrılmasını ve umumi af ilân edilmesi¬ni istediler. Fakat buna Babıâli'den bir cevap alamayınca bir hafta sonra (2 Tem¬muz) verdikleri bir notada, her türlü uz¬laştırıcı teşebbüslerin yapılabilmesi için askerî harekâtın derhal durdurulması ve her çeşit tecavüzkâr hareketlerden sakınılması hususunda Babıâli tarafın¬dan kumandanlara kati emirler veril¬mesinin önemine işaret ettiler.
Osmanlı Devleti, büyük devletlerin tav¬siyelerini dikkate alarak Girit umum: meclisini toplantıya çağırdığı gibi mukavelenâmenin de uygulanacağını vaad etti. Fakat Girit âsilerine yardım yapıl-masından vazgeçilmesi hususunda bü¬yük devletler tarafından Atina hüküme¬ti nezdinde yapılan teşebbüsler o ana kadar hiçbir sonuç vermedi ve adada huzursuzluk devam etti. İstanbul'da Hâ-riciye Nâzın Tevfik Paşa ile altı devletin elçileri arasında Girit'e dair Halepa mu¬kavelenamesine benzer bir nizamname kaleme alınarak 25 Ağustos 1896 tari¬hinde imza edildi. Elçiler bu çözüm şek¬lini Hanya'deki konsolosları vasıtasıyla umumi meclisin hıristiyan üyelerine bil¬dirdiler ve bunun, bütün ada reayası na¬mına hareket eden umumi meclisin hı¬ristiyan üyeleri tarafından kayıtsız şart¬sız kabul edildiğini oradaki konsolosla¬rından öğrenince aynı çözüm şeklinin Ba-bıâli'ce de derhal ilân edilmesini talep ettiler. Babıâli, onların bu husustaki ri¬calarını kabul ederek beş sene için Girit valiliğine Beroviç Paşa'yı getirdi. Ada ya¬vaş yavaş sükûnet bulmaya başladı: fa¬kat âsiler, Babıâli'nin altı devletin elçi-siyle birlikte İstanbul'da kararlaştırmış olduğu mülkî ve adlî ıslahatı hükümsüz bırakmak için birtakım hareketlere baş¬vurdular. Onların bu husustaki faaliyeti merkezi Atina'da bulunan ihtilâl komi¬teleri tarafından desteklendi. Yunan kra-lını Türkiye'ye karşı bir savaşa sürükle¬mek isteyen bu şahısların teşvik ve tah¬rikiyle Girit sularına bir Yunan filosu gön¬derildi[23]. Yunan Prensi Ge-orge'un kumandası altnda Girit'e gelen bu filo adaya asker çıkardı (13 Şubat). Bunun üzerine Girit yeniden karıştı. Ka¬raya çıkan Yunan askerlerinin kuman¬danı Vassos 16 Şubat 1897'de Yunanis¬tan kralı adına adayı zaptettiğini bildi-ren bir beyanname neşretti. Yunanlılar büyük devletler tarafından kendilerine yapılan ihtarlara kulak asmayınca Vas-sos'un adaya ayak bastığı gün Fransız, İngiliz, Rus ve İtalyan zırhlılarından yü¬zer, Avusturya ve Alman zırhlılarından da ellişer kişilik kuvvet Hanya limanın¬dan karaya çıkarıldı.
Osmanlı Devleti'nin, Yunanlılar'ın bu hareketini büyük devletler nezdinde bir İki defa protesto etmesi üzerine 2 Mart 1897'de Yunan hükümetine ortak bir nota verildi. Girit'in kesinlikle Yunanis¬tan'a ilhak ettin Imeyeceğİ, Osmanlı hâ¬kimiyetinde kalacağı, muhtariyetle ida¬re edileceği ve Yunan kuvvetleri altı gün içinde adadan çekilmediği takdirde şid¬detli tedbirlere başvurulacağı bildiril¬di. Fakat Yunan hükümeti bu notaya 8 Martta verdiği cevapta, büyük devletler tarafından Girit'teki huzur ve asayişin iadesi vazifesinin kendi askerlerine bı¬rakılmasını, ada halkının seçeceği idare hakkında kendi görüşünün de alınması¬nı talep ettikten sonra Giritliler'e teklif edilen muhtariyeti yeterli bulmadığın¬dan tasvip etmediğini ve nihayet Os¬manlı kuvvetlerinin Girit'e çıkarılmasına büyük devletlerin Girit sularındaki do¬nanmaları engel olduğu takdirde savaş gemilerini Girit sularından çekebileceği¬ni bildirdi. Büyük devletlerin amiralleri¬nin Hanya'yı işgal ederek Vassos'a ada¬dan kuvvetlerini çekmesini ihtar etme¬leri üzerine Yunan hükümeti Girit sula¬rındaki savaş gemilerini geri çekti. Fa¬kat önceden karaya çıkarılmış bulunan askerî kuvvetlerini geri aldırmadı. Bu¬nun üzerine altı büyük devletin Girit'¬teki deniz kuvvetlerinin amiral ve ku¬mandanları, 21 Mart 1897 sabahından başlamak üzere adayı abluka altına al¬maya karar verdiler. Bu abluka Yunan bayrağını taşıyan bütün gemilere uygu¬lanacaktı. Her ne kadar Yunanistan bu münasebetle verdiği cevapta, Girit hal¬kının maişetinin adaya sokulan erzak¬tan ibaret olduğunu söyleyerek bu du¬rumdan büyük devletlerin besledikleri insanlık duygularına aykırı bazı sonuç¬ların doğabileceğini ileri sürdüyse de ab¬lukanın kaldırılmasına muvaffak olama-dı. Abluka ancak 5 Aralık 1898 tarihin¬de kaldırıldı; fakat Girit'e silâh ve harp mühimmatının sokulması hususunda alı¬nan kararlar yine yürürlükte kaldı.
Büyük devletler Yunan hükümetine ortak bir nota verirken Babıâli'ye de bir takrir sundular. Burada, kendilerinin Gi¬rit'te bansın korunmasını sağlamak ve Türkiye'nin toprak bütünlüğüne uyul-duğunu görmek arzusunda olduklarını, adada silâhlı müdahaleleri gerektiren karışıklıklara ve Yunan kuvvetlerinin bu¬radaki varlığına son vermek için karar¬laştırılan 25 Ağustos 1896 tarihli ısla¬hatın uygulanmasının gecikmesinden do¬layı ıslahatın şu andaki ihtiyaçlara artık uymadığını söyleyerek şu hususları ka¬rarlaştırmış olduklannı bildirdiler: Girit şimdiki halde hiçbir şekilde Yunanistan'a ilhak edilmeyecek ve daha sonra dev¬letler tarafından ada hakkında bir idarî muhtariyet usulü konacak. İki gün son¬ra bu notalarına ek olarak verdikleri muhtırada, idarî muhtariyetin Osmanlı askerî kuvvetlerinin yavaş yavaş azaltıl¬masını gerektirdiğinden adanın Yunan askeri tarafından tahliyesinin ardından Türk askerlerinin de halen büyük dev¬letlerin askerî kuvvetlerinin işgali altın¬da bulunan müstahkem mevkilerde top¬lanması için gerekli tedbirlerin alınma¬sının uygun olduğunu ilâve ettiler. On¬ların bu takririne 6 Mart 1897'de veri¬len cevapta. Girit'e idarî muhtariyet ve¬rilmesini kabul etmekle beraber Osman¬lı hükümetinin adada uygulanacak idarî usulün şekli hakkında İstanbul'daki bü¬yük devlet elçileriyle anlaşmaya varıl-ması yetkisini koruduğu bildirildi. Fakat bir müddet sonra Fransa, İngiltere, İtal¬ya ve Rusya, adada bir Türk askerî kuv¬vetinin bırakılmasının tam muhtariyet esastan ile bağdaşmayacağını ileri sü¬rerek Türk askerlerinin yavaş yavaş azal¬tılarak adanın tamamıyla boşaltılması gerektiğini bildirdiler. Tahliye işine bu notanın verilmesi tarihinden itibaren on beş gün sonra başlanmak üzere Girit'¬teki askerlerin bir ay içinde geri çağrıl¬masını istediler. Babıâli'den red cevabı aldıklan takdirde ise adayı Türk asker¬lerinden tahliye ettirmek üzere derhal kati tedbirlere başvuracaklan yolunda tehditte bulundular. Dört büyük devle¬tin bu talepleri. Girit sularında bulunan amiralleri adına Fransız Amirali Pottier'-nin Girit vali muavini İsmail Paşa'ya yol¬ladığı yazıda dile getirildi. Bunu Osman¬lı idarecilerinin görevlerinden çekilmesi, memuriyetlerin amiraller tarafından ta¬yin edilecek kişilere devredilmesi gerek¬tiği gibi diğer istekler takip etti. Babıâ¬li'nin Girît'e, terhis edilecek BOOO asker yerine yenisini göndermek hususundaki girişimi de bu hareketin birtakım yeni karışıklıkların çıkmasına sebebiyet ve¬receği bahanesiyle reddedildi. Fakat bü¬yük devletler, Girit üzerinde Osmanlı Devleti'nin hükümranlık haklarına riayet edileceğine dair verdikleri teminatlara rağmen sözlerinde durmadılar. Osmanlı askerleri Kandiye ve Kisamo'dan aynl-dıktan sonra Türk bayrağı, İngiliz ve İtal¬yan bayrakları ile birlikte adı geçen yer¬lere çekildiği halde 6 Kasım 1898 tarihin¬den itibaren artık buralara çekilmedi.
Girit'te 1896 yılında patlak veren ayak¬lanmanın ortaya çıkardığı siyasî buhran¬da büyük devletlerin ve bilhassa İngil¬tere, Fransa, Rusya ve İtalya'nın tavırla¬rı, adanın Yunanistan'a ilhakını zaruri kılmaktan ibaret olduğunu gösteriyordu. Nitekim Osmanlı Devleti, girmek mec-buriyetinde bırakıldığı Osmanlı-Yunan harbini zaferle bitirdiği halde[24] İngiltere, Rusya, Fransa ve İtalya, 2 Mart 1897 tarihli notada bahsedilen Girit'in muhtariyetini ilân ettiler[25]. Almanya ile Avusturya ise ka¬rara Katılmadılar. Devletlerin aldığı bu karara göre Girit adası Osmanlı hâkimi¬yetinde tarafsız ve muhtar bir vilâyet oluyordu. Vilâyetin başında padişahın beş yıl süreyle ve devletlerin muvafaka¬tiyle tayin edeceği bir vali bulunacaktı. Müslümanların güvenliği sağlandıkça Türk askeri adadan çekilecekti. Her yıl Osmanlı hazinesine maktu bir vergi ve-rilecekti. Böylece Girit meselesi Osmanlı Devleti aleyhine bir durum almış oldu. Devletlerin işgali altındaki adada Yunan askeri bulundurulmamakla birlikte Yu¬nan kralının ikinci oğlu Prens George fevkalâde komiser olarak Girit'in başına getirilmek istendi. Babıâli, daha Prens George'un Girit valiliğine getirilmesi şa¬yiasını duyar duymaz büyük devletler nezdinde teşebbüse geçti ve valilik için Goltz ile bilhassa Kara Teodori Paşa "yi aday gösterdi. Fakat diğer devletler ta¬rafından da birçok aday ileri sürüldük¬ten sonra neticede büyük devletler Yu¬nan kralının oğlu Prens George'un üç yıl müddetle fevkalâde komiser sıfat ile Girit/e tayin edilmesini kabul ettiler ve durumu 19 Kasım 1898'de Babıâli'ye bildirdiler. Prens George'un 22 Aralık 1898'de adada görevine başlaması üze¬rine Girit'te bulunan dört amiralin her biri 800 kişilik bir kuvvet bırakarak ada¬dan uzaklaştı. Bu tarihten itibaren Girit Osmanlı Devleti için kaybedilmiş sayıla-bilirdi. Fransa, İngiltere, Rusya ve İtal¬ya'nın himayeleri altında Yunan Prensi George tarafından idare edilen Girit, 1899 yılından İtibaren yüksek komise¬rin maiyetinde bulunan adliye, maliye, maarif ve dahiliye işlerine nezârete me¬mur üç müşavirden oluşan bir idare mec¬lisiyle, her 5000 nüfus için ve iki sene müddetle seçilmiş mebuslardan müte¬şekkil bir millî meclise sahip oldu. Mü¬şavirler yalnız millî meclise karşı sorum¬lu idiler. Bu meclis 1 Mayıs'ta olmak üze¬re yılda iki veya üç ay için toplanarak ver¬gileri tayin ve tasdik ederdi. Dış mese¬lelerin idaresi ise dört büyük devlete ait¬ti. Polis kuvvetleriyle milis Yunan zabit¬lerinin yönetimine verilmişti. Prens Ge¬orge 1900 yılında, Hanya'da hükümet konağının önüne Yunan bayrağını çek¬tirdikten başka Girit'in Yunanistan'a il¬hakı için gerek dört hâmî devlete yaptı¬ğı tekliflerden, gerekse bu amacın te¬mini maksadı ile uygun bir hava yarat¬mak üzere Avrupa'ya yaptığı seyahatler¬den bir başarı sağlayamadı. Ancak 1901 yılından itibaren adada tekrar canlandırı¬lan hoşnutsuzluk 190S'te bir ayaklanma şeklinde ortaya çıktı. Prens George 1906 yılında görevinden çekilince bu defa dört hâmî devlet prensin halefinin seçilmesi¬ni Yunan kralına bıraktı. Aynı yılın ekim ayında eski nazırlardan Zaimis, ada üze¬rindeki hükümranlık haklan değiştiril-meksizin yüksek komiser olarak tayin edildi. Babıâli bu defa da ancak bir pro¬testo ile yetindi. Bu durum, Girit'in Yu¬nanistan'a ilhakı teşebbüsünün yeniden tazelendiği 1908 yılına kadar devam et¬ti. Zaimis'in 1908 Martında dört hâmî devlete, adadaki askerlerini geri çek¬mek için 23 Temmuz 1906'da verilmiş olan ortak notada İleri sürülen şartların gerçekleştirilmiş bulunduğunu, yani ada¬da milis askeri teşkilâtının düzenli şe¬kilde tamamlandığını ve müslümanların can ve mallarının emniyet altına alındı¬ğını bildirmesi üzerine hâmî devletler Girit'ten askerlerini çekmeye karar ver¬diler. Bu hususu 11 Mayıs 1908'de Zai-mis'e gönderdikleri bir nota ile bildirdi¬ler. Fakat Girit Millî Meclisi, Bosna-Her-sek'İn Avusturya-Macaristan tarafından ilhakı ve Bulgaristan'ın istiklâlini ilân etmesi üzerine adanın Yunanistan Kral-lığı'na katılmasını resmen ilân edince buna karşı Osmanlı topraklarının her tarafından protestolar yağdırıldı; İstan¬bul'da mitingler düzenlendi ve Babıâli ilgili devletler nezdinde teşebbüse geç¬ti. Dört büyük devlet kendi muvafakat¬leri olmadan İlhakın söz konusu olama¬yacağını, adada asayişi ve müslüman halkın güvenliğini sağlamak üzere me¬seleyi çözmeye meyilli olduklarını beyan ettiler. Durum değişmedi; fakat aynı za¬manda hâmî devletler işgal kuvvetleri¬nin geri çağırılması hakkında aralarında müzakerelere başladılar. Nihayet tahli-yenin 1909 yılı Temmuzunda gerçekleş¬tirilmesine karar verdiler. Babıâli, Yuna¬nistan'ın Girit'i işgal etmek için yabancı kuvvetlerin çekilmesinden faydalanma¬ya kalkışacağından endişe duyarak ada¬nın derhal tahliyesini şimdilik durdur¬mak ve mümkünse nihaî ve kendi hâki¬miyet haklarını koruyan bir çözümle ne¬ticelendirmek üzere teşebbüse geçti. Ancak Girit'in hâmîsi olan devletler bu teklifi kabul etmediler. Bir müddet son¬ra 13 Temmuz 1909'da Babıâli'ye ortak bir nota verdiler. Bu notada aynı ayın yirmi altısında askerlerinin geri çekile¬ceğini, Türk sancağı ile kendi bayrakla¬rının korunması ve Girit müslümanları-nın emniyetlerinin sağlanması için gerekli tedbirlerin alınacağını bildirdiler. Ayrıca bu devletlerin Hanya'daki mümes¬silleri Girit halkına hitaben bir beyanna¬me neşrederek askerlerini tamamen çe¬keceklerini, fakat mahallî memurların önleyemeyecekleri herhangi bir karışık¬lık çıkması durumunda gereken tedbir¬leri alma hakkını koruduklarını ifade ettiler. Yunan hükümetine de bu nota ve beyanname şifahen bildirilerek ada¬daki durumun olduğu gibi kabul edil¬mesi. Osmanlı Devleti'ni tahrike yol açıl-maması tavsiye edildi. Devletler asker¬lerini tamamen çektikleri gün Hanya Kalesi'ne de Yunan bandırası asıldı. Bu hadise İstanbul'da büyük bir tepki uyan¬dırdı. Gerek Babıâli gerekse büyük dev¬letler tarafından buna karşı protestoda bulunuldu. S Ağustos'ta Yunan hükü¬metinden Girit'in ilhakını hoş görmeyip reddettiğini bildiren bir açıklama isten¬di. Yunan hükümeti de istenilen şekilde bir açıklama yaparak meselenin hallinin Girit'i ellerinde bulunduran devletlere bağlı olduğu konusuna işaret etti. Girit hükümetinin halk tarafından korundu¬ğunu belirttiği bayrağı indirmemesi üze¬rine de dört devletin her biri Girit'e ikin¬ci bir harp gemisi yollamaya karar ver-di; 18 Ağustos sabahı gemilerdeki bah¬riye askerleri karaya çıkarak Hanya Ka-lesi'nde henüz bayrağın çekilmediği di¬reği yerinden çıkarttılar. Ayrıca burada elli kişilik milletlerarası bir muhafız kuv¬vet bırakıldı. Osmanlı Devleti'nin de Yu¬nanistan'a karşı hasmane bir harekete girişmemesi yolunda ikazda bulunuldu. Fakat Giritliler Yunanistan ile birleşme teşebbüsünden bir türlü vazgeçmediler. Bu ilhakı münferit kararlarla Yunan ka¬nunlarının geçerliliğini kabul ederek ger¬çekleştirmeye çalıştılar. Girit Millî Mec¬lisi 9 Mayıs 1910'da Helenler'in kralı adı¬na açıldı; mebuslar kral adına yemin ettirildiler. Bu durum müslüman mebus¬larla ihtilâflara ve hâmî devletlerin mü¬dahalesine sebebiyet verdi. Hâkimiyet haklan sarsılan Babıâli devletler nezdin¬de protestoda bulundu ve aynı zaman¬da Yunan mallarına karşı boykot ilân et¬ti. Girit hükümet reisi Venizelos'un tek¬lifi üzerine millî meclis 30 Mayıs'ta müs¬lüman mebusları toplantılara artık ka¬bul etmemeye karar verdi. 1910 yılı Eki¬minde yine Girit meclisinde protestoları gerektiren bazı kararlar alındı. 29 EkinY-de hâmî devletler Babıâli'nin Girit üze-rindeki hâkimiyet hakkını muhafaza et¬meye karar vermiş olduklannı ve ada¬nın hıristiyan mebuslarına ciddi ihtarlann yapılmış bulunduğunu Osmanlılar'a bildirdiler. Girit meclisi, büyük devletle¬rin notasındaki Türk hâkimiyeti ifade¬sinden dolayı protestoda bulundu ve Yu¬nanistan'a iltihakının tanınmasını te¬menni etti. Uzun müddet kendisim hü¬kümetten uzak bulunduran yüksek ko¬miser Zaimis'in memuriyet süresi 1911 Eylül sonunda bitiyordu. Babıâli, millî meclisin dağıtılarak adayı Yunan kralı namına idare edecek bir komiser tayin edilmesi yolundaki haberleri alınca bü¬yük devletler nezdinde teşebbüse geçti. Hâmî devletler, Babıâli'yi aralarındaki müzakerelere iştirak ettirmemekle be¬raber ne Zaimis'in memuriyetini yenile¬diler ne de diğer bir komiserin tayinini kabul ettiler. Ancak Giritliler büyük devletlerin bu kararını hiçe sayarak adanın Yunanistan ile birleşmesine doğru yeni bir adım attılar. Millî meclis, ekimde Gi-rit mebuslarının Atina'ya giderek Yu¬nan parlamentosunun toplantılarına ka¬tılmaları lüzumuna karar verdi. Fakat Yunanistan bu karara karşı çıktı. Girit'¬te 1910 Martında tekrar bir değişiklik oldu, meşrutî icra komitesi düşürüldü ve ihtilâlci bir meclis iktidarı ele aldı. Bütün bölgelerin mümessilleri vasıtasıy¬la yirmi beş mebus Yunan Parlamento-su'na gönderilmek üzere seçildi. Büyük devletler buna derhal karşı çıktılar. Ati¬na'ya gitmek üzere vapura bindikleri za¬man yabancı harp gemilerince durduru¬lan mebuslar bir İngiliz gemisi tarafından tutuklandılar ve Yunan Parlamen¬tosu açık kaldığı müddetçe serbest bı¬rakılmadılar. Babıâli büyük devletlerin bu karan ile yetindi; fakat Balkan Har-bi'nin başlangıcında Yunan hükümeti 10 Ekim 191Z'de her iki meclisin birleş¬mesine muvafakat etti. Aynı ayın yirmi artısında Yunan umumi valisi Dragumis Girit'in idaresini ele aldı. Babıâli bu du¬rumu bir taraftan hâmî devletler nez¬dinde protesto ederken diğer taraftan da Atina'dan elçisini geri çağırdı; çok geçmeden çıkan Balkan Harbi'nin ar¬dından Londra[26] ve Bük¬reş[27] muahedeleriyle Gi¬rit adası Osmanlı Devleti'nin elinden çık-mış oldu.
