Nizamülmülk, tam adı Ebu Ali el-Hasan et-Tusi Nizamülmülk (Arapça: ???? ?????? ??? ??? ????? ?????? / Nızamu'l-Mülk Abu ?Ali al-Hasan at-Tusi; Farsça: ????? ????????? ???? / Hace Nizamülmülk Tusi; d. 1018 - o. 14 Ekim 1092), Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve Siyasetname adlı öğütler kitabı yazan Farsı[1] devlet adamı, siyaset bilimcisidir. Devlet yönetiminde hayli etkili olan Nizamülmülk'ün vezirliği Alparslan ve Melikşah dönemlerinde yayılmıştır. İsmi Nizamülmülk yani, Mülkün Nizamı yani, Devletin Düzeni anlamına gelir.
Nizamülmülk, 21 Zılkade 408/10 Nisan 1018 yılında İran'ın, Horasan'da Tus şehrinde doğmuştur. Bu dönemde bu şehir Gazne Devleti idaresinde bulunmaktaydı. İlk devlet görevini Gazneliler sultanları için yapmıştır. Devlet işleriyle ilk olarak Gazne Devleti'nin Horasan valisinin yanında çalışarak başlayip 1059'da Gazneliler Horasan valisi olmuştur. 1063'den itibaren Selçuklular devletinde Alparslan'ın Belh valisinin yanında devam etti. 1064 yılında Büyük Selçuklu Devleti'ne vezir olarak atandı. Alp Arslan (hüküm süresi 1063-1072) ve Melikşah (hüküm süresi 1072-1092) hükümdarlık dönemlerinde bu önemli vezirlik görevinde bulunmuştur. Memleketin nizamlarının kurucusu anlamında olan Nizamülmülk ismi Abbası halifesi Kâim bi Emrillah tarafından verildi.
1092 yılında bir derviş tarafından öldürülmüştür.
Haşhaşilerin lideri Hasan Sabbah'ın bir dönem Nizamülmülk'ün emri altında çalıştığı söylenir. Ayrıca dönemi en ünlü ilim adamlarından Ömer Hayyam ile de bağlantısı olduğu söylenmektedir.
Ölümü
Nizamülmülk'ün ölümü bazı tartışmalı açıklamalara yol açmıştır.
En olası olarak kabul edilen açıklamaya göre 14 Ekim 1092 (10 Ramazan 485 Hicri) günü İsfahan'dan Bağdad'a gitmekte iken bir dilekçe vermek bahanesiyle kendinin El-Gazzalinin öğrencisiyim diye yanına çıkan adı İbni Tahir olan bir Alamut fedaisi Haşhaşi tarafından ucunda zehir olan bir hançer ile zehirlenerek öldürülmüştür. İbni Tahir adlı suikastçinin dedesi, İsmail'in soyundan gelen ve Selçuklu Devleti'nce öldürülen, cemaat içinde önemli bir şahsiyettir.
Fakat, Şii kaynaklarından olan Nizamülmülk'ün damadı olan Mukatil bin Atiyyah'nin hazırladığı bir yazıya göre Melikşah'ın emirleri ile Nizamülmülk başkanlığında Sünni ve Şii din alimlerinin arasında yapılan bir ilmi toplantıdan sonra Nızamülmülk'ün Şiiliğe dönmesinden şüphelenen Melikşah'ın emriyle bir fedai derviş tarafından öldürülmüştür.
Değerlendirme
Nizamiye medreseleri'nin teşkili ve mevcut toprak sisteminin aksayan yönlerinin tadil edilmesi gibi Selçuklu devletinin müesseseleşme ve merkezileşmesi yönünde önemli sayılabilecek teşebüslerin altına imzasını atmıştır. Bağdat, İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul ve Amol'daki Nizamiye Medreselerini kurdurmuştur. Nizamiye Medreseleri adını Nizamülmülk'den almıştır ve Bağdat'taki Medresenin başına İmam-ı Gazali'yi getirmiştir. Bu medreselerin kurumlaşması ve gelişmesi tüm İslam ülkelerinde olduğu gibi ilk batı Avrupa üniversitelerinin de temeli olmuştur.
Öğrencilere sağlanan yurt ve burs hizmetlerinin mucididir.
Devletin toprak idaresi hukukunda ikta sisteminin mucididir.
Türk devletlerinde ilk kez gelir-gider raporlarını hazırlatan kişidir.
Dünyadaki ilk istihbarat teşkilatının kurucusudur.
Dünya tarihinin gelmiş geçmiş en büyük devlet adamlarından biri olarak kabul edilir.
