Reşit Rahmeti ARAT
01 Ocak 1970
(1900-1964) Türk dili ve lehçeleri âlimi.
Kazan'ın kuzeybatısında Eski Ücüm'de doğdu. Babası müderris Abdürreşid İsmetullah. annesi Mahbeder'dir. İlk tah¬silini Eski Ücüm'de yaptı. [560] Rüşdiyeyi Kızılyar'da (Petropavlovsk) bi¬tirdi. [561]Daha sonra özel olarak Rus¬ça öğrendi. Rusya'da ihtilâl olunca li¬se son sınıftan alınarak askeri okulda eğitildi, ardından da cepheye gönderil¬di. 1919'da yaralı olarak Mançurya'nın Harbin şehrine nakledildi. Orada Kazan Türkleri Derneği'nde birçok sosyal fa¬aliyetlerde bulundu ve çeşitli dergilerin yayımına katıldı. Bu arada liseyi bitirdi. [562]1922'de Berlin'e gitti, orada Fel¬sefe Fakültesi'ne kaydoldu. Prof. Willy Bang'ın Türkoloji derslerine devam etti. Berlin'deki Türk talebe derneklerinde faal görevler aldı. Kazanlı Ayaz İshâkTnin idaresinde çıkan Yana Millî Yul adlı dergide birçok yazılar yazdı. 1927'de doktorasını tamamlayarak Şark Dilleri Okulu'nda Kuzey Türkçesi lektörü oldu. Aynı yıl Dr. Râbia ile evlendi. 1928'de Berlin İlimler Akademisine ilmî yardım¬cı olarak girdi. 1931'de Berlin Üniversi¬tesi Doğu Dilleri Okulu'nda doçent oldu.
Türkiye'deki üniversite reformu üze¬rine 1933'te Maarif Vekâleti tarafından Türkiye'ye davet edildi ve İstanbul Üni¬versitesi Edebiyat Fakültesi'nde Türk Di¬li ve Edebiyatı Bölümü'ne profesör oldu. 1942'de Türk Tarih Kurumu'na üye se¬çildi. 1940-1950 yılları arasında Türkiyat Enstitüsü müdürlüğü yaptı. Londra'da School of Oriental and African Studies'de 1949-1951 yıllarında misafir profe¬sör olarak ders verdi. 26 Nisan 1958'de ordinaryüs profesör oldu. 29 Kasım 1964'te İstanbul'da öldü.
Türkçe'nin hem tarihî lehçelerini hem de bugünkü şivelerini en iyi bilen Türko¬log olan Reşit Rahmeti Arat, Türkiye'de mukayeseli Türkoloji araştırmalarının ku¬rulup yerleşmesinde de öncülük etmiş¬tir. Türk ilim hayatında önemli bir yeri olan İslâm Ansiklopedisi'nin tercüme ve telif yoluyla neşredilmesine büyük emek sarfetmiş, ömrünün son yılların¬da ise yakın arkadaşlarıyla birlikte Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nü kurmuş ve kitaplarını bu enstitüye bağışlamıştır.
Eserleri.
Reşit Rahmeti Arat'ın çoğu gençlik yıllarına ait yayımlanmış 220'den fazla makale ve eseri vardır. Türkçe'nin tarihî gramerine ışık tutacak nitelikteki metin neşirleri ve bunlar arasında özel¬likle Eski Uygur Türkçesi'ne ait metin¬ler çalışmalarının ağırlık noktasını teşkil eder. Çalışmalarını şu şekilde tasnif et¬mek mümkündür: Avrupa ve Türkiye kütüphanelerinde bulunan Uygur harf¬leriyle yazılmış metinlerin çözüm ve yayımları; Türk yazı dilinin tarihî inkişafı¬na dair makale, bildiri ve kitaplar; İs¬lâm Ansiklopedisi'ndeki yazıları ve yöneticiliği.
R.R. Arat'ın çalışmaları arasında dokto¬ra tezi olarak hazırladığı Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen [563] Berlin Üniversitesi'nde Türk dili¬ne dair Yakup Şinkeviç'in Rabguzi's Syntax adlı doktora tezinden sonra ya¬pılan en önemli çalışmadır ve ilmî ba¬kımdan Türk dili araştırmaları için te¬mel çalışmaların gerektirdiği yüksek se¬viyede bir eserdir. İstanbul kütüphane¬lerinden bulup çıkardığı Uygurca yazıl¬mış bazı yazılar üzerindeki yayımları, Anadolu Türkleri'nin Uygur yazısını bil¬diklerini ve kullandıklarını, bu yazı sis¬teminin alfabesinin bazı kütüphaneler¬de bulunduğunu ortaya koymuştur. “Uygur Alfabesi” [564] ve “Fâtih Sultan Mehmed'in Yar¬lığı” [565]bu ba¬kımdan dikkati çeken yazılandır. “Uygurlarda Istılahlara Dair” [566] adlı makalesinde ise Uygurlar'ın terim yapma usulünü işleyip ortaya koymuştur. Uygurca üzerindeki çalışmalarının sonuncusu Eski Türk Şiiri'dir [567] Türk şiiri üze¬rindeki çalışmaların en önemlilerinden biri olan bu eser “Mani Muhitinde Yazı¬lan Eserler”, “Burkan Muhitinde Yazılan Eserler”, “İslâm Muhitinde Yazılan Eser¬ler” ve “Nazım İle İlgili Parçalar” başlığı¬nı taşıyan dört bölümden meydana gel¬mektedir.
Kutadgu Bilig* o güne kadar W. Radloff ve H. Vambery tarafından ele alınmış olmakla birlikte üzerinde yeterli çalış¬malar yapılmamıştı. Reşit Rahmeti Arat eser üzerindeki çalışmalarını iki cilt ha¬linde [568] neşret¬miş, eserin yazıldığı devre nüfuz etme¬ye çalışarak yeni fikirler ortaya koymuş¬tur. Ayrıca bıraktığı evrak arasında bu¬lunan Kutadgu Bilig "m sözlük kısmına dair A ve B harflerini içine alan işlenmiş malzemenin diğer kısmını öğrencileri Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yüce tamamlayarak neşretmişierdir. [569] Kutadgu Bilig'den sonra Atebetü'l-hakayık’ıda yayıma hazırlamıştır. [570] R. R. Arat, çeşitli kongrelere sunduğu tebliğlerle devamlı olarak Türk dili araştırmalarının temelini nelerin ku¬rabileceği fikri üzerinde durmuştur. “Uy¬gur Devri Türkçesi” [571] “Türk Dilinin İnkişafı” [572] “Anadolu'da Yazı Dilinin Tarihî İnkişafına Dair” [573] başlık¬lı tebliğleri bu sahadaki büyük bir boş¬luğu doldurmuştur. Tarih konusundaki en dikkate değer çalışması ise Vekayi Babur'un Hâtıratı'dır [574] Eserin en önemli kısmı, sonuna eklenen 100 sayfaya yakın notlardır.
Arat. öğretim alanında W. Bang'ın usu¬lünü takip ederek Uygurca, bunun de¬vamı olan Tarançı ağzı -yani Doğu Türkçesi'ni eski dile en yakın bağla bağlayan ağız ve Kıpçak grubundan da Kazakça dersleri vermiştir. Türkolojinin metodik bilgilerini mukayeseli olarak Türkiye üni-versitelerine getiren Arat'ın yaptırdığı tezler de büyük bir yekûn tutmaktadır.
Yayımlanmış diğer eserleri şunlardır:
Die Leğende von Oghuz Qagan [575] W. Bang ile birlikte yayımladığı bu eseri Arat Türkiye Türkçesi'ne çevirip ikinci defa yayımlamıştır. [576]
Türkische Turfan-Texte VI. Das Buddhistische Sutra Sakiz Yükmak [577] Türkische Turfan-Texte VII [578]
“Türk Şivelerinin Tasnifi” [579]
“Eski Türk Hukuk Vesikaları” [580]
Makaleler [581]
Doğu Türkçesi Metinleri [582] Arat'tn eser ve makalelerinin tam bir listesi Saadet Çağatay tarafından hazırlanmıştır.
