ORHAN ŞAİK GÖKYAY
01 Ocak 1970
(1902-1994) Dil, tarih ve edebiyat araştırmacısı, şair.
16 Temmuz 1902 tarihinde babasının öğretmenlik yaptığı İnebolu'da doğdu. Babası. 1876'da ailesiyle birlikte Filibe'¬nin Çırpan ilçesine bağlı Uysal köyünden Türkiye'ye göç eden Mehmed Cevdet Efendi, annesi Şefika Hanım'dır. Ailenin beş çocuğundan biridir. Hamdullah Sup¬hi Tannöver'in Maarif vekilliği dönemin¬de her öğrencinin bir Türk adı almasıy¬la ilgili olarak yayımladığı genelge üze¬rine Hüseyin Vehbi olan ismine Orhan'ı eklemiş, Balıkesir'de bulunduğu sırada da Şaik'i ilâve etmiştir. Nüfus kaydında adı Hüseyin Vehbi Saik Gökyay olarak geçmektedir.
Gökyay'ın, ilk öğrenimini gördüğü Kastamonu'da çocukluğu kendi tabiriyle "bir inanç ve şiir dünyasında" geçmiştir. Baba¬sının devam ettiği Şeyh Merdan Efendi Tekkesi'nin onun dinî eğitiminde önemli bir yeri vardır. Kastamonu'da başladığı orta öğrenimini ağabeyinin öğretmen olarak bulunduğu Aydın'da sürdürdü. Daha sonra döndüğü Kastamonu'da idâ-dînin dokuzuncu sınıfında iken ailesinin maddî sıkıntıya düşmesi üzerine öğre¬nimine ara vererek bir süre Kastamo¬nu'da özel idarede kâtip olarak çalıştı. Onun halk diline ve edebiyatına ilgisi, halk gelenek ve görenekleriyle içli dışlı yaşadığı bu yıllarda uyanmaya başladı. Edebiyat hocası İsmail Habip'in (Sevük) teşvikiyle yazdığı ilk şiirleri bu şehirde çıkmakta olan Açıksöz gazetesinde ya¬yımlandı [1922]. Ardından öğrenimini sürdürmek için Ankara'ya gitti. Son sınıfı¬na kaydolduğu Ankara Dârülmuallimî-ni'nden Temmuz 1922de mezun oldu. Aynı yıl Giresun'un Piraziz nahiyesinde öğretmenliğe başladı. Bir yıl Samsun'da öğretmenlik yaptıktan sonra Balıkesir'e tayin edildi. Balıkesir'de bulunduğu yıl-larda (1924-1926) Çağlayan adıyla bir edebiyat dergisi çıkardı[438]. Mayıs 1926'ya ka¬dar on beş sayı yayımlanan bu dergide şiirleri ve Gönül Kızı takma adıyla "Aya Mektuplar" başlığı altında yazıları çıktı. Dergide ayrıca Mehmed Akif (Ersoy), To-kadîzâde Şekib ve Hasan Basri (Çantay) gibi tanınmış kişilerin yazılarına yer ver¬di. Bu arada kısa süreli olarak askerlik hizmetini yaptı. Ardından lise diploması alabilmek için son sınıfına kabul edildi¬ği Kastamonu Lisesi'ni 1927 yılında bi¬tirdikten sonra İstanbul'a giderek Darül¬fünun Edebiyat Fa kültesi'ne kaydoldu. Aynı zamanda Yüksek Muallim Mektebi imtihanını da kazanması, ailesine yük olmadan üniversite öğrenimini sürdür¬mesini sağladı. Hocalarından özellikle M. Fuad KÖprülü'den etkilendi ve onun teşvikiyle Almanca'sını ilerletti. Bu yıl¬larda Köprülü'nün tavsiyesiyle kendile¬rine Türkçe dersi verdiği Theodor Men-zel, Franz Taeschner. Paul VVittek ve Her-bert Duda gibi Türkologlar'la münase¬betlerini daha sonra da devam ettirdi. VVittek ve Duda ile olan ilişkileri bir ha¬yat boyu sürecek dostluğa dönüştü. İl¬mî formasyonunun teşekkülünde bilhas¬sa VVittek'in önemli rolü olmuştur.
Orhan Saik Gökyay Edebiyat Fakülte-si'ni bitirince (1930) Kastamonu Lisesi'-ne edebiyat öğretmeni olarak tayin edil¬di. Daha sonra sırasıyla Malatya Orta Mektebi'nde (1931-1933), Edirne Kız ve Erkek muallim mektepleriyle Edirne Li-sesi'nde (1933-1934), Ankara Erkek Ll-sesi'nde (1934-1936], Eskişehir Lisesi'n-de (1936-1937) ve Bursa Lisesi'nde (1937-1939) öğretmenlik yaptı. Edirne'de bu¬lunduğu sırada kendisi gibi öğretmen olan Ferhunde Sanoğlu ile evlendi. Âde¬ta adıyla özdeşleşen "Bu Vatan Kimin?" adlı şiirini Bursa'daki öğretmenliği sıra¬sında yazdı. 1938'de, uzun süreden beri üzerinde çalıştığı Dede Korkut hikâye¬lerini yayımladı. Ertesi yıl, daha sonra Devlet Konservatuvarı haline getirilen (1941) Mûsiki Muallim Mektebi'ne öğret¬men ve müdür olarak tayin edildi. Irkçı-lık-Turancılık davasında tutuklanıncaya kadar (1944] bu görevde kaldı. On bir ay sonra beraat edince tekrar öğretmenliğe döndü. Galatasaray Lisesi'nde edebiyat öğretmenliği (1946-1951), İngil-tere'de talebe müfettişliği (1951-1954) yaptı. Yurda dönünce İstanbul Çapa Eği¬tim Enstitüsü'ne edebiyat öğretmeni ola¬rak tayin edildi (1954). 1959 yılında P. VVittek'in daveti üzerine Londra'ya gitti ve School of Oriental and African Stu-dies'de Türk dili ve edebiyatı okutmanı olarak çalıştı. 1962'de tekrar Eğitim Ens¬titüsü1 ndeki edebiyat öğretmenliğine döndü. 13 Temmuz 1967'de yaş haddin¬den emekliye ayrıldı. Bundan sonra da eğitim ve öğretim dünyasından kopma-yan Orhan Saik Gökyay, Eğitim Enstitü-sünde ve ölümünden birkaç yıl öncesi¬ne kadar Marmara ve Mimar Sinan üni¬versitelerinde ders verdi. 2 Aralık 1994'te öldü ve ertesi gün Üsküdar Nakkaştepe Mezarlığı'na defnedildi.
Zamanının Önemli bir kısmını özel olarak ilgilendiği öğrencilerine ayıran, bil¬diklerini onlarla paylaşan ve elinden ge¬len her türlü yardımı yapmaya çalışan, kendisine sorulan soruları cevaplandır¬mak için ileri yaşına rağmen kütüpha¬nelere gitmekten ve uzun mektuplar yazmaktan geri durmayan Orhan Saik Gökyay yetmiş yıllık hocalık hayatında binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Büyük bir titizlikle koruduğu kitaplarını Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Mer-kezi'ne bağışlamıştır. Orhan Saik Gök¬yay koleksiyonu, merkezin yapılmakta olan yeni kütüphane binasında ayrı bir bölümde muhafaza edilecektir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi tarafın¬dan kendisine 7 Haziran 1989 tarihinde yapılan bir törenle fahrî doktorluk pa¬yesi verilmiş, ayrıca çeşitli kuruluşlarca birçok Ödüle ve dostları tarafından "ho¬caların hocası" unvanına lâyık görülmüş¬tür. Journal of Turkish Studies'in 6 ve 7. sayıları Orhan Saik Gökyay Armağanı adıyla yayımlanmıştır.
Orhan Saik Gökyay'ın hayatının ilk ya¬nsında şiir, ikinci yarısında ilmî araştır¬malar önemli bir yer tutar. Genellikle aruzla yazdığı ilk şiirlerinde yaşadığı dö¬nemin dilini ve bir ölçüde Tanzimat son¬rası Türk şiirine hâkim olan söyleyiş tar¬zını benimsemiştir. Bu hazır kalıplar için¬de yine de onun coşkulu kişiliğinin yer yer kendini gösterdiği, ayrıca şiirlerinde geleneksel halk söyleyişine yakın bir özelliğin hissedildiği söylenebilir. Daha sonraki dönemde ise büyük çoğunluğu hece vezniyle yazılmış olan şiirlerinde halk şiirinin tarz ve edası açıkça görü¬lür. Daha çok vatan, tabiat, kahraman¬lık, yalnızlık gibi temaları işleyen Gök-yay genellikle hamasî bir şair olarak ta¬nınmıştır. Bunu, "Bu Vatan Kimin?" ad¬lı şiirinin okul kitaplarına girmiş ve ye¬ni yetişen nesiller tarafından sevilerek okunmuş olmasına bağlamak yerinde olur. Ancak onun şiir dilinin inceliklerini yansıtan asıl ustalıklı çalışmaları "İçlen¬me. "Bana Bir Seslenen Var". "Karma¬karışık", "Zeytin Dalı", "Hey Ne Şirin Bu Dünya", "Gelibolu'da Yazıcıoğlu'nun Çilehanesi" ve "Adres" gibi şiirleridir.
Zamanının önemli bir bölümünü telif, tercüme eserlere ve Osmanlı dönemi kla¬sik eserlerini bugünkü dile aktarmaya ayıran Orhan Saik Gökyay'ın özellikle Dede Korkut ve Kâtib Çelebi üzerinde önemli çalışmaları vardır. 200'e yakın makalesi arasında, çe¬şitli alanlarda yapılan ilmî çalışmaları de¬ğerlendiren tenkit yazıları büyük bir ye¬kun tutar. Gökyay bu yazılarında kendi¬ne has üslubuyla, zaman zaman da iğ¬neleyici bir tarzda ciddi ve İlmî çalışma¬ların nasıl yapılması gerektiğini göster¬miştir. Makalelerinin önemli bir bölü¬münde eski medeniyet ve kültürümüzü yeni nesillere tanıtacak konuları ele al¬mış, "Kitaplarda Neler Var?" başlığı al¬tında yazdığı yazılarla birçok müellifi ve eserini gün ışığına çıkarmıştır.
Eserleri
A- Dede Korkut Üzerindeki Çalışmaları.
1- Dede Korkut. Kitapta Dede Korkut hikâyeleri hakkın¬da yetmiş yedi sayfalık bir girişten sonra metin, lügatçe ve isimler cetveli yer almaktadır. Eserin daha sonra günümüz Türkçe'siyle birkaç yayımı daha yapılmıştır.
2- Dedem Korkudun Kitabı Dede Korkutun ilk baskısından sonra konuyla ilgili çalışmalarını sürdü¬ren Gökyay, eserde konuyla ilgili bütün çalışmaların bibliyografyasını vermiş, me¬tinde geçen bazı kelimeleri açıklamış, eserin kullanılışını kolaylaştıracak çok ayrıntılı bir de dizin eklemiştir. Yazar, Dede Korkut'a dair bu tarihten sonra yapılan çalışmaları da tesbit ederek ki¬tabın hacmini iki misline çıkaracak bir çalışma yapmışsa da bu eser henüz basılmamıştır.
B- Kâtib Çelebi Hakkındaki Çalışmaları. Kâtip Çelebiden Seçmeler. Kitapta, Kâtib Çele-bi'ye dair geniş bir incelemeden sonra müellifin eserlerinden seçmeler ve açık¬lamalı bir dizin yer almaktadır. Bu eserin muhtasarı da yayımlanmıştır. Orhan Saik Gökyay'ın bu konudaki çalışmaları İslâm Ansiklo¬pedisi için 1955 yılında hazırladığı mad¬de ile başlar. Bu uzun çalışmanın genişletilmiş bir neşri Cavit Baysun tarafından Tarih Der-gisi'nde başlatılmışsa da yanm kalmıştır. Gökyay ayrıca Kâtip Çelebi, Ha¬yatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler adlı ortak esere "Kâtip Çelebi Hayat. Şahsiyeti, Eserleri" adıyla bir makale yazmıştır (s. 3-90). Bunların dışında Kâtib Çelebi'nin Mîzânü'1-hak fî ihtiyari I- ehak ve Tuhfetü'l-kibar fî esfâri'l-bihâr adlı eserlerini açıklamalarla birlikte günümüz Türkçe'sine aktaran Gökyay, ölümünden önce aynı müellifin Fezleke 'sinin müellif nüshası üzerinde çalışmaktaydı. İslâm Ansiklo-pedisi'nm Türkçe ve yabancı dillerdeki neşirlerinde "Kâtib Çelebi" maddesi Or¬han Saik Gökyay tarafından yazıldığı gi¬bi (İA VI (1955), S. 432-438; El2 (İng.|, IV 11978], s. 760-762) Türkiye Diyanet Vak¬fı İslâm Ansiklopedisi'nûeki "Kâtib Çe¬lebi" maddesi de onun tarafından hazır¬lanmıştır.
C- Molla Lutfî ile İlgili Çalışmaları. Muhtemelen iğneleyici üslûbu ve keskin zekâ¬sından dolayı meslektaşlarının kıskanç¬lığına sebep olarak idam edilen Molla Lutfî (ö. 900/1494-95) Gökyay'ın dikka¬tini çekmiş ve bu konuda birkaç maka¬le yanında bir de monografi yazmıştır. Ayrıca Molla Lutfî'nin, çağdaşlarını acımasızca eleş¬tirdiği Harnâme adlı eserini de Kahire'-de bulunan tek nüshasına dayanarak ya¬yımlamıştır.
D- Bugünkü Türkçe'ye Çevirip Açıklama¬larla Yayımladığı Eserler: Orhan Saik Gök¬yay, eski kültürümüzü yeni yetişen ne¬sillere aktarabilmek için titiz bir şekilde günümüz Türkçe'sine aktardığı aşağı¬daki eserleri bazan metni kadar notlar ilâve ederek yayımlamıştır: Mercimek Ahmed. Kâbusnâme; Ahmed Râsim. Eşkâi-i Zaman; Gelibolulu Mustafa Âlî, Hâlâtü'l-Kahire mine'l-âdâti'z-zahire; Gelibolulu Mustafa Âlî. Görgü Toplum Kuralları Üzerinde Zi¬yafet Sofraları; Zekeriyyâzâde. Ferah Cerbe Fetihnamesi. "Risâle-i Mima-riyye" ile "II. Sultan Osman'ın Şehadeti" adlı makaleleri de bu tarzda yapılmış kitap hacminde çalışmalardır. Orhan Saik Gökyay Evli¬ya Çelebi'nin Seyahatname'sini neşret¬mek üzere bazı çalışmalar yapmış, ese¬rin teybe okuduğu I. cildinin daktilo nüs¬hası ölümünden sonra yayımlanmıştır.
E- Tenkit ve Tanıtma Yazıları.
1- Dûçent-nâme. Dede Korkut üzerine yapılan bir çalışmayı eleştiren küçük bir kitaptır.
2- Destursuz Bağa Girenler.
3- Seçme Makaleler 1: Eski, Yeni ve Ötesi. Makalelerinin önemli bir kısmını üç ciltte bir araya getirecek olan eserin ilk cildidir.
Orhan Saik Gökyay, Ankara Devlet Kon-servatuvarı müdürlüğü sırasında. Türk kültür tarihi açısından önemli olan An¬kara Devlet Konservatuvarı Tarihçe¬si adlı bir eser kaleme almıştır[464]. Gökyay, M. Fuad Köprülü'nün teş¬vikiyle başladığı tercüme çalışmalarını daha sonra da sürdürmüş, birkaç makale ve edebî eseri Türkçe'ye çevirmiştir[465]. Brockelmann'-dan tercüme ettiği İslâm Devletleri ve Milletleri Tarihi adlı eserin nüshası Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'ndedir.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik-lopedisi'nde "Burhân-ı Kâtı'", "Cİhan-nümâ". "Gonk", "Dede Korkut", "Deli Bi¬rader" ve "Düstûrü'1-amel" maddeleri çıkmış bulunan Gökyay'm yazdığı diğer bazı maddeler de sırası geldikçe yayımlanacaktır.
Az sayıda şiiri bulunan Orhan Saik Gökyay'ın hayatının son dönemlerinde Bu Vatan Kimin başlığı altında bir ara¬ya getirdiği şiirleri, Mersin'deki özel Türk¬men Lisesi'nin kurduğu Orhan Saik Gök¬yay Kütüphanesi Yayınlan'nın ilk kitabı olarak neşredilmişti.
Orhan Saik Gökyay son yıllarında hâ¬tıralarını yazmayı düşünüyordu. Ancak hastalığı bu çalışmayı engellediğinden hayatının ilk yıllarıyla ilgili çok az bir kısmını kaleme alabilmiştir.
