Yüceler Yücesi’nin bize bir nimetidir güzel ve eşsiz dinimiz. Huzur ondadır, doğruluk da! Bizce bir insanın en ulvi ve öncelikli görevi bu dünyada dinimizin emrettiği şekilde yaşamak ve Yüceler Yücesi’nin emirlerini yerine getirmektir. Rabbimiz biz insanları o kadar çok düşünür ki, tarih boyunca sayısız peygamber ve en sonunda da bütün peygamberlerden de üstün Hazreti Peygamber Muhammed Mustafa’yı bize yollamıştır. Rabbimiz, Yeryüzünün Nuru Peygamberimiz ile bizlere güzel dinimizi tebliğ buyurduktan sonra da her çağda evliyalarıyla, yüce ve kutsi insanlarla biz insanların aydınlanması için hepimize defalarca fırsat ve olanaklar sağlamıştır. Efendimizden günümüze kadar gelen bu yüce şahısları saymaya kalksak gücümüz yetmez herhalde. Ama en büyüklerinden birkaçını saymaya çalışırsak herhalde Efendimizin sahabeleri ve torunlarından sonra, ilk önce dinimizin direği dört mezhebin kurucularını saymalıyız. İşte bunlardan biride İmam Şâfiî’dir. Ve bu yazımızı da bu yüce şahsı biraz tanımaya ayırdık. İşte dört mezhep kurucusundan Muhammed ibnu İdris hakkında bilmek isteyeceğiniz her şey.İmam Şâfiî, Şafiî mezhebinin öncüsü ve müctehid imamlardan biridir, asıl adı Muhammed ibnu İdris’tir. İmamı Azam Ebu Hanife’nin vefat ettiği yıl olan Hicri 150(miladi 767) senesinde Filistin’in Gazze şehrinde doğdu. Dedelerinden biri olan Şafiî İbn es-Sâib’e nisbeten Şafiî olarak bilinir. İttifakla rivayet edildiğine göreve İmam Şâfiî’nin babası Kureyş kabilesine mensup olup, Peygamber efendimiz (s.a.s.)’in dedelerinden Haşim’in kardeşi Muttalip oğullarına dayanır.
İmam Şâfiî’nin annesi Yemenli Ezd kabilesindendir. Oğlunun yetişip olgunlaşmasında onun büyük bir payı vardır.
Henüz küçük yaşta iken babasını kaybeder. Fakir bir şekilde yaşayan annesi, oğlunu alıp Mekke’ye gitmeğe karar verir. Mekke’de, daha küçük yaşta kendisini ilme veren İmam Şafiî, yedi yaşında Kur’ân-ı Kerim’i; on yaşında da İmam Mâlik’in el-Muvatta’ adlı hadis kitabını ezberlemiş ve on beş yaşına geldiğinde, fetva verebilecek bir seviyeye ulaşmıştı.
Gençliği ve Yetişmesi
Kureyşli bir babanın çocuğu olan Şâfiî, henüz beşikteyken babasını kaybettiği için çok fakir olarak büyümüştür. Filistin’e sığınmış olan bu fakir aile, hayatla mücadelede birçok zorlukla karşılaştı. Annesi onu Mekke’ye götürdü. Bizzat kendisinin anlattığına göre oraya yerleştiklerinde on yaşında olan İmam Şâfiî fakir ve yetim olarak büyümüştür. İmam Şâfiî eğitiminde herhangi bir bozukluk olmadığından kendi özünden gelen bir insiyakla yüksek hedeflere yönelmiştir. Fakirliğe rağmen yüksek bir soya mensup oluşu, kendisini insanlara yaklaştırmış, cemiyete karışmasını sağlamış ve böylece içinde yaşadığı ortamın şartlarına intibak etmesine vesile olmuştur.
Şâfiî’nin ruhunda yüksek işler yapma isteği mevcuttu. Annesi de onu Gazze’den Mekke’ye gönderirken oğlunu bu yola teşvik etmiş ve gerekli sebepleri hazırlamış oluyordu.
İmam Şâfiî henüz küçük yaşlardayken Gazze’de ilim tahsil etmeye başlamış ve Kur’an-ı Kerim’i hıfzetmişti. Mekke’ye gelince büyük hadis üstatlarından Peygamber efendimizin hadislerini ezberlemeye, diğer taraftan da Arapça’yı düzgün ve mükemmel bir şekilde öğrenmeye başladı. Kırsal kesimlerde korunan fasih Arapça’yı öğrenmek için bir süre çölde Huzeyl kabilesinin arasında yaşadı. On yıl kadar süren çöl hayatında, dil öğreniminin yanı sıra ok atmayı da öğrendi. Kendisi bu konuda şöyle der: “Çöldeyken himmetim iki şeyde toplanmıştı. Okçuluk ve ilim. Ok atmakta o kadar maharet sahibiydim ki, on ok atsam hepsi hedefe isabet ederdi.” Bunu söyledikten sonra ilim hususunda bir şey demeden sustu. Yanında bulunan biri: “Vallahi sen ilimde, okçulukta olduğundan çok daha üstünsün”dedi.
İşte İmam Şâfiî’nin ilk eğitimi böyle olmuştur. Bu, o çağdaki Arap terbiyesinin en mükemmel örneğini arz eder:
Kur’an-ı Kerim’i ezberlemek, hadis, fasih Arapça, binicilik ve atıcılık öğrenmek, şehirde ve çölde yaşayanların adetlerini, ahvalini tanımak.
İmam Malik’in Himayesinde İlim Tahsili
İmam Şâfiî yirmi yaşlarında bir delikanlı iken, ilim derecesi o kadar ilerlemişti ki fetva verecek ve hadis rivayet edecek bir mertebeye ulaşmıştı. Hatta Müslim ibnu Halid Zenci ona fetva vermesi için izin vererek: “Ya Eba Abdillah, artık fetva ver, senin fetva verme zamanın geldi” dedi.
Onun ilim tahsilindeki gayreti, Mekke’nin surlarını aşmış ve bu şehrin ötelerine doğru uzanmaya başlamıştı. Çünkü ilmin sınırı ve ülkesi yoktur. Bu arada Medine’nin imamı Malik ibnu Enes’in adı Şâfiî’ye ulaşmıştı. Zira bu imamın adı o derece yayılmıştı ki, gelip gidenler hep onu zikrediyorlardı. Bu durumda Şâfiî’nin gayreti ondan ilim tahsil etmeye yöneldi ve bu yüzden Medine’ye gitmek istedi. Fakat o Medine’ye İmam Malik’in ilminden habersiz eli boş gitmek istemiyordu. İmam Malik’in ismi her tarafa yayılmış olan el-Muvatta adlı eserini temin edip defalarca okudu. Hatta o kitabı ezberlediği bile söylenir. Bu kitabı okuduktan sonra onun İmam Malik’i görme arzusu daha da arttı.
Şâfiî Medine’ye gitmeden önce, orada herhangi bir zorlukla karşılaşmamak için Mekke valisinden bir tavsiye mektubu alarak yola koyuldu. Oraya vardığında yanındaki mektupla Medine valisinin yanına girdi. Mektubu valiye verip durumu izah ettikten sonra, valiyle beraber büyük imam Malik ibnu Enes’in evine gittiler. Malik onları kapıda karşıladı. Uzun boyu ve heybetli görünüşüyle vakarlı, muhteşem bir zattı. Vali kendisine mektubu takdim etti. İmam Şâfiî bundan sonrasını şöyle anlatır: “Mektubu alıp okumaya başladı. “…mektubu getirenin işi şu merkezde, onunla konuş ve gereğini yap” sözlerine gelince mektubu elinden attı ve : “Subhanallah, Resulullah’ın ilmi artık bu vasıtalarla mı alınır oldu?” dedi. Baktım ki vali onunla konuşmaktan korkuyor. Ben ileri atıldım ve : “Allah iyilikten ayırmasın, ben Muttalip ailesinden bir adamım. Maksadım şudur” diyerek hayat hikayemi anlattım. Sözlerimi dinledikten sonra bana baktı. Onda büyük bir feraset ve sevgi vardı. Bana: “Adın ne?” dedi. “Muhammed” dedim. “Ey Muhammed, Allah’tan kork, günahtan sakın, zira sen yüksek mertebe sahibi bir adam olacaksın. Allah senin kalbine bunu koymuş, onu günahlarla söndürme” dedi. Ve sözünün sonunda: “Yarın buraya gelirsin, seni okutacak olan da gelir” dedi.”
Böylece Şâfiî’nin İmam Malik himayesindeki ilim tahsili başlamış oluyordu. Şâfiî, Malik’in Muvatta’ını rivayete ehliyet kazandıktan sonra ondan fıkıh almaya, onun fetva verdiği meseleleri öğrenmeye devam etti. 179 senesinde bu büyük imamın ölümüne kadar ondan ders aldı. Şâfiî o zaman 29 yaşında ömrünün baharında, gençliğinin en olgun döneminde idi. Öyle anlaşılıyor ki Şâfiî, İmam Malik’ten ilim öğrenmekle beraber, zaman zaman onun derslerine ara veriyor, İslam ülkelerinde seyahatler yapıyordu. Bu seyahatlerinde her zeki yolcu gibi insanların ahvalini, tarihini öğreniyor, içtimai olayları inceleme fırsatını buluyordu. Bu arada Mekke’ye gidiyor, annesini ziyaret ediyor, onun öğütlerini dinliyor, duasını alıyordu. Çünkü o bilgili, anlayışlı, güzel düşünceli, asil bir kadındı. Şâfiî’nin İmam Malik’in dersine devam etmesi, onun seyahatlerine, şahsi inceleme ve araştırmalarda bulunmasına bir engel teşkil etmiyordu.
Valilik Hayatı ve Yaşadıkları
İmam Malik ibnu Enes vefat edince, Şâfiî ilimden yeteri kadarı nasibini aldığı kanaatine vardı. O zamana kadar çok fakir bir hayat sürdü. Kendi geçimini temin edebilmek için bir iş aramaya başladı. Bu sırada Yemen valisi Hicaz’a gelmişti. Kureyş’ten bazıları ondan Şâfiî’yi beraberinde Yemen’e götürmesi isteğinde bulundular. Vali bu isteği uygun bularak, kendisine bir iş vermek üzere Şâfiî’yi yanında götürdü. Şâfiî bu hususta şöyle der: “Annemde bana verecek yol parası bile yoktu. Evi rehin vererek, yol parasını tedarik ettim. Yemen’e varınca vali bana iş verdi. Bu parayı ödemek için çalışmaya başladım.
İmam Şâfiî’nin dirayeti, bilhassa Yemen valisinin maiyetinde aldığı ve kadılık seviyesinde olan bu görevinde dikkati çekmiştir. Vazifesi Yemen’e bağlı Necran’daydı. Şâfiî, burada adaleti hakkıyla gerçekleştirmiştir. Her çağda ve her yerde olduğu gibi Necran’da da insanlar, valilere, kadılara, hakimlere yaranmaya çalışıp, onlara yakınlaşmak için yol arıyorlardı. Fakat bu tip insanlar İmam Şâfiî’den bu konuda gerekli iltifatı göremediler. Şâfiî bu kapıyı kapatmakla nefsini fesat, şer ve zulümden korumuş oldu. Dolayısıyla uygulanması çok zor görülen adaleti tam olarak gerçekleştirmiş oldu.
Yaşadığı Sorunlar
Tıpkı günümüzde olduğu gibi tarihin her döneminde iyi işler yapmaya çalışanlar, adaleti hakkıyla yerine getirenler, fırsatçılara ve zalimlere fırsat tanımayanlar daima zalimlerin ve menfaatperestlerin fiili ve psikolojik işkencelerine maruz kalmışlardır. İmam Şâfiî söz konusu görevine devam ettiği sıralarda Yemen’e zalim, gaddar bir vali tayin oldu. Bu vali, kendi idaresi altındakilere zulüm yapmaktan çekinmiyordu. Bu durumdan haberdar olup rahatsız olan Şâfiî, alimlerin elinde keskin bir kılıç olan tenkit vasıtasını çok iyi kullanarak bu valiyi uyarmaya çalıştı. Fakat Şâfiî’nin bu tavrı valinin onun aleyhine harekete geçmesine yol açtı. Vali ona kin bağlayarak hakkında iftiralar uydurdu. Zira herkes tabiatının gereğini yapar.
Abbasiler, Hz. Ali’nin (r.a.) soyundan gelenlere karşı bir tavır içindeydiler. Bu sebeple herhangi bir valinin Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlere karşı iyi davrandığını tespit ettiklerinde derhal onu ya azlediyor, ya muhakemeye çekiyor, ya da öldürüyorlardı.
Söz konusu zalim vali de Abbasileri bu zayıf noktalarından vurmayı başardı. Şâfiî’yi Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlerin taraftarı olmakla itham etti. Bu sadece psikolojik bir yıldırmaydı ve her hangi bir fiili duruma dayanmıyordu. Çünkü Şâfiî’nin Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlere karşı sevgi beslediği herkesçe biliniyordu. Fakat onun bu sevgisi kendisini Şiilik propagandasına ve onların iktidara gelmesi için bir girişimde bulunmaya sevk edecek durumda değildi. Tüm bu gerçeklere rağmen zalim vali, bu konuda ısrar ediyor, Halife Harun Reşid’e mektup göndererek onu Şâfiî’ye karşı kışkırtıyordu.
Nihayet Şâfiî eli kelepçeli halde Bağdat’a gönderildi. 34 yaşlarında böyle bir durumla karşı karşıya kalan Şâfiî apar topar Halife Harun Reşid’in huzuruna çıkarıldı. Ancak güzel savunması ve İmam Muhammed ibnu Şeybani’nin lehinde şahitlik etmesiyle canını kurtardı.
Yeniden İlme Yönelmesi
İmam Şâfiî, başına gelen bu olay valilikteki görevini bırakıp kendini yeniden ilme verdi. Okudu, okuttu; ders aldı, ders verdi. İnsanlar için fıkıhta ebedi eserini meydana getirdi. Bağdat’ta Muhammed ibnu Hasan’ın evinde konakladı. Onun eserlerini bizzat kendinden okudu. Böylece hem Irak’ın hem de Hicaz’ın fıkhını birleştirmiş ve çağın en büyük fakihlerinden ders almış oldu. Bu sayede, fıkıh ilminin kurallarını tespit edecek kadar yüksek bir mertebeye ulaştı. Bu konuda muvafık ve muhalif herkes onun bu mevkiini tanıdı. Böylece onun ünü her tarafa yayıldı, itibarı yükseldi ve nihayet, hakkıyla imamlık mertebesine ulaştı. Bağdat’ta oturduğu sıralarda Iraklılarla fıkhi münakaşalar yapar ve kendisini İmam Malik’in talebesi sayardı. Muayyen bir metot ortaya koymazdı. İmam Muhammed dışında, yaşça kendisine denk olanlarla tartışırdı. İmam Muhammed’i ise kendisinin hocası olarak görüyor, onunla tartışmaya girmekten çekiniyordu.
İmam Şâfiî daha sonra Mekke’ye döndü ve Harem-i Şerifte ders vermeye başladı. Hac mevsimi gelince nice büyük alimler onunla görüşür, onu dinlerlerdi. İşte bu esnada Ahmed ibnu Hanbel de onunla görüştü. Artık Şâfiî’nin şahsiyeti yepyeni bir fıkıhla ortaya çıkmıştı. Bu, ne yalnız Medine ehlinin fıkhı idi, ne de yalnız Irak ehlinin. Belki de her ikisinden de alınmış yeni bir fıkıh ki, kitapve sünnet ilminin olgunlaştırdığı, Arapça’yı ve insanların ahvalini iyi bilmesinin perçinlediği, kıyas ve re’yin geliştirdiği parlak bir aklın hulasasıdır.
İmam Şâfiî, Mekke ve Bağdat arasında gidip geliyor, büyük üstatlarından almış olduğu emsalsiz ilimle kendi üstün zekasını kullanarak ortaya koymuş olduğu yeni bir fıkhı insanlara aktarıyor, onları bilgilendirmeye çalışıyordu. Etrafında toplanan cemaat bu büyük ilim deryasını can kulağıyla dinliyor, anlattıklarını benimsiyorlardı. Fakat halk tabakasından bazı kişiler ve görüşler, aşırıya giderek İslam’la çelişen durumlara düşmüşlerdi. Bu yüzden İmam Şâfiî, görüşlerin birbiriyle çarpıştığı ve boğuştuğu Irak’ın gürültülü hayatından uzak kalmak maksadıyla uzun bir süre Mekke’de oturmayı tercih etti.
İmam Şâfiî, h. 195 yılında 45 yaşlarındayken yeniden Bağdat’a dönmüştür. Gittiği her yerde görüşlerini yaymaya çalışan İmam Şâfiî’nin bazı görüşleri üstadı İmam Malik’in görüşleriyle çelişiyordu. Fakat üstadına olan saygısından dolayı onu hiçbir zaman eleştirmiyor, sadece kendi görüşlerini dile getiriyordu. Fakat halk arasında İmam Malik’in itibar ve saygınlığına dayandırılan birtakım bidatlere karşı şiddetle mücadele etmiştir.
Şâfiî bazı İslam ülkelerinde, İmam Malik’ten kalan eserlerin, eşyaların ve elbiselerin takdis edildiğini duydu. Hatta Müslümanlar arasında öyleleri vardı ki, kendilerine herhangi bir konuda Resulullah şöyle buyurdu denildiğinde, onlar da İmam Malik’in sözleriyle itirazda bulunmaya kalkışıyorlardı. Hatta Endülüs’te halk İmam Malik’in sarığıyla yağmur duası yapıyordu. İmam Şâfiî ise bütün bu bidatlere şiddetle karşı çıktı. Zira, insanlar imamlar konusunda aşırıya giderek tehlikeli bir yola sapmışlardı. Her şeyden önce isabet etmesi de, hataya düşmesi de mümkün olan bir müçtehidin sözleriyle Peygamberin hadislerine itiraz edilemezdi. Ayrıca ilim adamlarına itibar ve değer kazandıran onların geriye bıraktıkları ilim miraslarıdır. Onların sarıklarının, cübbelerinin takdis edilmesi, ilimlerine değil de kılık kıyafetlerine saygı gösterilmesi çirkin bir bidattır.
Ayrıca İmam Şâfiî bazı konularda İmam Malik’in görüşlerine muhalefet etmiş ve “Hilafeti Malik” adlı bir yazmıştır. Fakat üstadı Malik’e hürmetinden dolayı bu kitabı meydana çıkarmakta tereddüt etti. Ancak bir yıl aradan sonra Allah’tan hayırlısını dileyerek kitabı açıklayıp yaydı. Kendisine: “Bunu nasıl yaptın?” denildiğinde, o: “Üstadım dostumdur, hak da dostumdur, bunlar birbirleriyle karşılaşınca hakkın dostu olmak daha evladır” dedi.
İmam Şâfiî bu tenkidi Allah rızası için yaptı. Ancak yine de İmam Malik’i tenkit ona çok ağır geldi. Çünkü o, üstadı idi. Bu tenkit Mısır’da fıkıhçıların şiddetli itirazlarına yol açtı. Zira İmam Malik Mısır’da müçtehitler arasında birinci mertebeyi işgal ederdi. Bu yüzden Malikiler Şâfiî aleyhinde harekete geçtiler. Onu tenkide başladılar. Hatta validen onu memleketlerinden çıkarmasını istediler. Şâfiî de yanlış fikirlerle mücadeleye girişti.
Vefatı
İmam Şâfiî, Mısır’da mayasıl hastalığına yakalandı. Aşırı kan kaybından dolayı 20 Ocak 820'ye rastlayan Hicri 204 yılı Recep ayının son gecesi 54 yaşında vefat etti. Kabri Mısır’da Mukattana dağının eteğindedir.
Öğrencileri
İmam Şâfiî Hicaz, Irak, Mısır ve diğer İslam beldelerinde çeşitli talebeler yetiştirmiştir. Kendisinden sonra kurucusu olduğu mezhebi devam bazı öğrencileri şunlardır:
1) Ebû Ya’kub Yûsuf b. Yahyâ el-Büveydî (Ö. H. 231): Halîfe Me’mun’un çıkardığı “Halku’l-Kur’an” fitnesi yüzünden Bağdat’ta bir süre hapsedildi (bk. “Halku’l-Kur’an” mad.). Şâfiî, onu ders halkasına vekil olarak bırakmıştır. Şâfiî’nin sözlerinden derlediği ünlü bir özet eseri vardır.
2) Ebû İbrahim İsmail b. Yahyâ el-Müzenî (Ö. H. 266): Şâfiî mezhebine göre yazılmış çeşitli eserleri vardır. Mebsût adı verilen “el-Muhtasaru’l Kebîr” ve “el-Muhtasaru’s-Sağîr” bunlardandır. Irak, Şam ve Horasan’dan pek çok ilim talibi ondan yararlanmıştır.
3) Ebû Muhammed er-Rabî’ b. Süleyman b. Abdilcebbâr el-Murâdî (Ö.H. 270): İmam Şâfiî’nin kitaplarının ravisidir. Amr b. el-Âs Câmiinde (Fustat Câmii) müezzindi. Şafiî’nin er-Risâle, el-Ümm ve diğer kitapları, el-Murâdî kanalıyla bize ulaşmıştır.
4) Harmele b. Yahya b. Harmele (Ö.H. 266): İmam Şâfiî’den er-Rabî’in rivayet etmediği kitapları nakletti. Kitabü’ş-Şurût, Kitabü’s-Sünen, Kitabü’n-Nikâh ve Kitâbü’l-İbil ve’l-Ganem ve Sıfatühâ ve Esnânühâ bunlar arasında sayılabilir.
5) Muhammed b. Abdillah b. Abdilhakem (Ö.H. 268): İmam Mâlik’in de öğrencilerinden idi. Mısırlılar onu diğer fakihlerden üstün kabul ediyordu. Daha sonra Şâfiî’nin görüşlerini bırakarak İmam Mâlik’in ictihadlarıyla amel etmeye başladı.
İmam Şâfiî’nin mezhebi; Mısır, Güney Arabistan, Doğu Afrika, Doğu Anadolu, Seylan, Endonezya, Cava, Filipinler, Malaya, Mâveraü’n-Nehir ve Horasan gibi yerlerde yayılmıştır
İmam Şâfiî İctihad’da İzlediği Yol:Delillerden hüküm çıkarma ve ictihad’ta izlediği yolu “İhtilâfü’l-Hadis”, “Cimâu’l-İlm” ve “er-Risâle” isimli eserlerinin çeşitli yerlerinde açıklamıştır. Özetle şöyle der: “Kitap ve ihtilafsız mütevatir sünnetle hükmolunur. Bu hüküm için “görünüşte ve gerçekte (zahir ve batında) hak ile hükmettik” deriz. Üzerinde ittifak edilmeyen ve âhâd yoldan gelen sünnetle hükmolunur. Bunun için, “görünüşte hak ile hükmettik”, deriz. Fakat “gerçekte…” diyemeyiz. Çünkü hadisi rivayet eden yanılmış olabilir. İcma, daha sonra da kıyas ile hükmederiz. Bu, ondan da zayıftır, fakat zaruret bulunduğu yerde kullanılır. Çünkü haber varken kıyası kullanmak helal değildir. Nitekim teyemmüm de, seferde su bulunmayınca temizliği sağlar, fakat su bulununca teyemmüm bozulur.
Şafiî, Kitap ve Sünnet’in te’vile muhtaç kısımlarını doğru tevil etmek için Arapçanın, yapılan te’vile müsait bulunmasını ve Kitap, Sünnet ve İcma kaynaklarında, anlaşılan manâyı takviye eden bir delilin bulunmasını şart koşar. Te’vilini de bu doğrultuda yapar. Sünnete göre hüküm vermesi için, mütevatir olmayan hadiste sika, doğru, ne dediğini ve hadisin anlamını değiştirecek sözleri bilen; hadisin anlamını tam olarak bilmiyorsa, onu manâ yoluyla değil, asıl lafızlarıyla rivayet eden; rivayetini hıfzetmiş, kitabını muhafaza etmiş, sika ravilere muhalefetten uzak ve hadisin ilk kaynağına kadar aynı şartları taşıyan raviler tarafından rivayet edilmiş bulunması şartını arar.
İstihsanı, mesnedsiz, keyfî hüküm olarak anladığı için reddeden İmam Şafiî, rey ictihadını kıyastan ibaret kabul etmiş, kıyası da delâlet yoluyla ilahî beyan çeşitlerinden biri saymıştır. Hakkında nass bulunan meselenin illeti ile nass bulunmayan meselenin illeti aynı olursa, yapılan kıyasta ihtilaf edilmez. Ancak, asıl mesele ile nass bulunmayan fer’î meselenin illeti aynı olmayıp benzer olursa, bu konuda yapılan kıyasta ihtilaf olur ve farklı hükümlere varılır.
İmam Şâfiî’nin ictihad ve taklid konusundaki şu sözleri kayda değer: “Delilsiz ve hüccetsiz olarak bilgi toplayan kimse gece karanlığında odun toplayana benzer; topladığı bir arkalık odunu yüklenirken bunun içinde kendisini sokacak bir yılanın bulunduğunu bilmez.”; “Sahih hadis bulununca benim mezhebim odur.”; “Kıblenin hangi yönde olduğunu kestiren bir kimsenin bir başkasını taklid etmesi nasıl uygun olmazsa, mükellefin dininde, çağdaşı olan bir kimseyi taklit etmesi de öyle uygun değildir.”
İctihadına örnek:
“Cuma günü yıkanmak vaciptir” hâdisini rivayet ettikten sonra Şafiî, şöyle der: “Hadiste geçen “vacip” ifadesinin “başkasına caiz değil, ahlaken gerekli, temizlik ve pis kokunun giderilmesi için tercih edilmeli.” gibi manâya ihtimali vardır. Kur’an, abdesti abdestsiz olanlara; guslü, cünüplere tahsis ettiği göz önüne alınırsa, bu son manâ en uygun olanıdır. Şafiî burada te’vil ve anlayış ictihadı yapmıştır.
İmam Şafiî, annenin çocuğu emzireceğini, babanın da yiyecek ve giyeceğini temin etmesinin, süt anne tutulursa bunun da emzirme ücretini ödemesinin gerektiğini belirten el-Bakara 2/233. ayeti ile Hz. Peygamber’in Hind’e, Ebu Süfyan’ın malından kendisi ve çocuğu için yetecek kadar malı habersiz olarak alabileceğini ifade eden hadisini naklettikten sonra; babadan olması nedeniyle, çocuğun emzirilme ve beslenme külfetinin babaya ait olduğu hükmünü çıkarır. Daha sonra da bu hükümden hareketle kıyas yaparak evlâdın da babaya bakması gerektiği hükmüne varır.
İctihadla kıyası aynı anlamda kullanan İmam Şafiî, yalancı şahidlikle bir kimsenin eşini üç talakla boşadığını iddia ederek hâkimin eşleri ayırmasına sebep olanların yalancılıkları anlaşılınca, mağdura eşinin mehri mislini vermeye mecbur kılınması ictihadında olduğu gibi, maslahat-ı mürsele delilini de kullanır.
