Şeyhülislâm Yahya Efendi'nin Vefatı
Mehmet HALEOĞLU 01 Ocak 1970
"Şeyhülislâmlık", Hicrî dördüncü asrın ikinci yarısından itibaren kullanılan unvanlardan biridir. Önceleri muhtelif mezheplerin şeyhlerine münhasır iken, bilhassa Memlüklüler devrinde fetvaları ile şöhret olan veya çok sayıda fakihin tasvibini kazanan fıkıh âlimlerine verilen ancak resmî olmayan bir şeref unvanıdır. 14. yüzyıl başlarında ise, biraz şöhret kazanan her müftinin kullanabileceği bir unvan hâline gelmiştir. Şeyhülislâm unvanı en parlak dönemine İstanbul müftülerine tevcih edilmeye başlandığı dönemden itibaren ulaşmış ve Osmanlı'da diğer devletlerden çok daha fazla siyasî ve dinî bir ehemmiyet kazanmıştır. Fatih Sultan Mehmed İstanbul'un fethinden sonra Kadı Hızır Çelebi'ye resmen Şeyhülislâmlık makamını tevcih ederek kazaskerlerin üstünde bir itibar göstermiştir. Daha sonra Zembilli Ali Cemâlî, Kemalpaşazâde ve Ebussuud Efendi gibi şeyhülislâmlar makamın itibarının zirveye ulaşmasına vesile olmuşlardır. Bütün ulemanın başı ve temsilcileri olarak teşkilâtta sadrazamlardan hemen sonra gelen bir makamı ihraz etmişlerdir. Padişahlar da makama ve temsilcilerine gereken itibarı göstermişlerdir.
17. yüzyılın önemli şeyhülislâmlarından olan ve üç defa bu makama getirilen Yahya Efendi (Zekeriyazâde) 1552 yılında İstanbul'da doğmuştur. Babası Bayramzâde Zekeriya Efendi de 3. Murad döneminin şeyhülislâmlarından biridir. 1592 yılında bu makamda iken vefat etmiştir. Yahya Efendi mükemmel bir eğitim hayatından sonra Atik Ali Paşa ve Haseki Sultan medreselerinde müderrislik yapmıştır. Önce Halep sonra sırasıyla Şam, Bursa ve Edirne kadılıklarında bulunmuş, H. 1012/1602 yılında İstanbul kadısı, arkasından Anadolu kazaskeri daha sonra Rumeli kazaskeri olmuş ve birkaç defa yine bu görevlere tayin edilmiştir. Sultan 1. Mustafa'nın son yıllarında 1622 yılında şeyhülislamlık makamına getirilmiş ise de, bir müddet sonra azledilmiştir. Sultan 4. Murad döneminde ikinci defa bu makama getirilmiş; ancak yedi yıl sonra 1632'de Sadrazam Hafız Ahmed Paşa'ya karşı vuku bulan ve sadrazamın parçalanarak öldürülmesini netice veren karışıklıklar esnasında görevinden ayrılmak mecburiyetinde kalmıştır. Sultan 4. Murad'ın devlet idaresini tamamen eline almasından sonra üçüncü defa bu makama getirilmiş ve ölümüne kadar (Şubat 1644) bu görevde kalmıştır. 92 yaşında vefat eden Şeyhülislâm Yahya Efendi üç defa geldiği makamda toplam 20 yıl görev yapmıştır.
Şeyhülislam Yahya Efendi'yi esas meşhur yapan edebî kişiliği ve şairliğidir. O, hemen her zümre tarafından sevilmiş, fikir ve görüşlerinden istifade edilen lâtifeci ve mütevazı birisi olarak tanınmıştır. Özellikle gazelleriyle asrının en mümtaz şairlerinden biri olarak kabul görmüş ve bir Divan meydana getirmiştir. Şu mısralar onundur:
"Kim kaçar yalvarmadan dildâre ammâ neylesün
Âşık-ı şeydâ niyâz ettikçe dilber nâz eder."
