EYÜP SABRİ PAŞA
01 Ocak 1970
(ö. 1308/1890) Osmanlı bahriye paşası, eğitimci, tarihçi ve yazar.
Rumeli'de Yenişehir'e bağlı Ermiye kö¬yünde doğdu. Babası Seyyid Şerîfülislâm b. Hâc Ahmed'dir. Hayatının ilk yıllan hakkında bilgi yoktur. Bahriyeye intisap ederek tersaneden yetiştiği, çeşitli ka¬demelerde görev yaptıktan sonra kay¬makam, miralay ve 1302'de (1885) mir¬liva rütbesine yükseldiği, Mekteb-i Rüş-diyye-i Bahrî'de müdürlük ve Mekteb-i Fünûn-ı Bahriyye'de hocalık görevinde bulunduğu bilinmektedir. Bir ara Muhâ-sebât-ı Bahriyye reisliğiyle Istahât-ı Bah-riyye Komisyonu ikinci reisliği yapan ve uzunca bir süre de Hicaz'da memuriyet¬te bulunan Eyüp Sabri Paşa bu görevi sırasında bölgenin tarihiyle de ilgilen¬miştir. Hicaz'da yaptığı araştırmalar ve topladığı bilgiler daha sonra yazdığı eser¬lerin temelini oluşturmuştur. Samimi bir müslüman olan Eyüp Sabri Paşa gıyabî olarak İdrîs-i Muhtefî'ye (ö. 1024/ 1615) intisap etmişti. Nitekim İstanbul'da 15 Safer 1308'de [1][32] vefat etti¬ğinde şeyhinin Kasımpaşa Mezarlığfnda bulunan kabrinin ayak ucuna defnedilmiştir.
Eserleri:
Eyüp Sabri Paşa yoğun asker¬lik ve memuriyet hayatına rağmen çok sayıda eser kaleme almıştır.
1- Mir'âtül-Haremeyn. 1289'da (1872) başlayıp on beş yılda tamamladığı bu hacimli eser zamanının en geniş ve ilk Türkçe Hare¬meyn tarihidir. Üç cilt halinde basılan eserin ilk cildi Mekke'ye [2][33], II. cildi Medine'ye [3][34], III. cildi de Arap yarımadasına [4][35] ayrılmıştır. Eserin ihtiva et¬tiği konular başlangıçtan itibaren Arap yarımadasındaki yerleşim merkezlerinin, özellikle Mekke ve Medine'nin kurulu¬şu, gelişmesi, bölgede yaşayan çeşitli kabileler, burada ortaya çıkan eski din¬ler ve peygamberler, İslâmiyet'in doğu¬şu ve yayılması. Mekke ve Medine'de Ka¬be, Mescid-i Nebevî ve diğer yapıların inşası, gördükleri çeşitli tamirlerle tarih içerisindeki yerleri ve önemleri, burala¬rın ziyaretine dair usul ve âdâb, Hare¬meyn'in sosyal ve iktisadî durumu, örf ve âdetler, Osmanlı sultanlarının Hare¬meyn'e olan bağlılık ve hizmetleridir. Ce-zîretü'I-Arab aynı zamanda Arap yarı¬madası tarih ve coğrafyası hakkında ge¬niş değerlendirmeler ihtiva etmektedir. eser Arapça olarak da neşredilmiştir (1306). Eyüp Sabri Paşa Mir'âtü'î-Hare¬meyn'i yazarken çeşitli eserlerden fay¬dalanmıştır. Bunlar arasında eski kay¬naklar yer aldığı gibi kendi zamanına ait incelemeler de bulunmaktadır. Eserin baş tarafında verilen listeden anlaşıldı¬ğına göre müellif aralarında Rûhu'l- be¬yân, et-Tefsîrü'l-kebîr, el-Keşşâî ile Ebüssuûd. Hâzin. Nesefî ve İbn Kesîr'in tefsirleri: Şahîh-İ Müslim, Kastallânî"-nin Buhârî şerhi vb. hadis kitapları; Fe-tâvâ Kâdîhân, Tahtâvi'nin haşiyesi, İbn Vehbân'ın manzumesi (Kaydü'ş-şerâ3id) gibi fetva ve fıkıh kitapları; İbn Hişâm'ın es-Sîre'si, Ezraki ve Fakihî'nin Mekke tarihleri, Hulöşatü'1-vei, Ve’d'ü 7-ve¬fa, Târîhu'l-hamîs, el-Ünsü'1-celîl, Sü-bülü'1-hüdö ve'r-reşâd, Şifö'ü'1-ğa-râm, Tuhfetü'l-kiram, el-Ma'âril, Nuh-betü't-dehr îî acâ'ibi'l-ber ve'1-bahr, el- 'İkdü's-semîn, Bedâ:'i':ıı'z-zühûr, Ravzatüş - şafâ, Fütûhu'l - Haremeyn, Fezleke (Katib Çelebi) gibi tarih kitapla¬rının da bulunduğu altmış civarında eser¬den istifade etmiştir. Ayrıca müellifin daha başka birçok kitaptan faydalandı¬ğı eserin muhtevasından anlaşılmakta¬dır. Sade bir Türkçe ile kaleme alınan eserde metin aralarında başta Türkçe olmak üzere Farsça ve Arapça şiirlere, zaman zaman hikâye ve rivayetlere de yer verilmektedir. Ayrıca "hikmet, istir-dâd. tenbih, lahika, fâide, ihtar, zeyl, hâ¬tıra, mütalaa, suret, lâzıme. ilâve, tekmi¬le, mülâhaza" gibi başlıklar altında ta¬mamlayıcı ve aydınlatıcı bilgiler verilmiş-tir. Aralarında Ahmed Midhat Efendi, Muallim Naci, Ahmed Cevdet Paşa, Meh-med Münif Paşa'nın da bulunduğu bir¬çok tanınmış kişi Mir'âtü'l-Haremeyn'e takriz yazmış ve tarih düşürmüştür. Bun¬ların önemli bir kısmı cilt başlannda yer almaktadır. Nitekim Cevdet Paşa takriz mahiyetindeki mektubunda eserin her¬kes tarafından okunacak bir telif oldu¬ğunu, Arap tarihi ve coğrafyası alanın¬da kaynaklık edebilecek vasıfta bulun¬duğunu belirtmektedir [5][36].
2- Mahmûdü's-siyer [6][37]. Müellifin ifadesine göre halkın ihtiyacı dikkate alınarak yazılmış dili ağır olma¬yan, rivayetleri sağlam Türkçe bir siyer kitabıdır. Eserde aynı zamanda Hulefâ-yi Râşidîn, on iki imam ve aşere-i mübeş-şerenin hayatlarına dair bilgiler de var¬dır.
3- Azîzü'1-âsâr Şerh-i Kasîde-i Bânet Süad [7][38]. Sahabeden Kâ'b b. Züheyr'in Bânet Sü'âd adıyla da bili¬nen Kaşîdetü'l-bürde'smin tercüme¬sidir.
4- Tekmiletü'J-menâsik [8][39]. Hac farizasına dair fıkhî bilgiler ihtiva etmektedir.
5- Târih-i Vehhâbiy-yân [9][40]. Vehhâbîliğin doğuşu, gelişmesi ve etkilerini inceleyen bu eser konuyla ilgili şifahî kaynakların da de¬ğerlendirilmiş olması bakımından önem¬lidir. Kitap yayımlandığı yıl ayrıca Tercü-mân-ı Hakikat gazetesinde tefrika edil¬miştir. Eser Süleyman Çelik tarafından sadeleştirilerek tıpkıbasımı ile birlikte yeniden neşredilmiştir. [10][41]
6- Riyâzü'l-mûkmîn [11][42]. Gaz-zâlî'den derlediği bir ahlâk ve nasihat kitabıdır.
7- Tercemetü'ş - Şemail [12][43]. Tirmizrnin Semâ iîü'n-nebi adlı eserinin tercümesidir. II. Abdülha-mid'in tahta çıkışının beşinci yıl dönü¬mü münasebetiyle basılmıştır.
8- Vak'a-i Ashâb-ı Fîl [13][44]. Kur'an'da Fil sûresinde geçen fil vak'asıyla ilgili bir ri¬saledir.
9- Esbâbü'l-inâye fi tercemeti Bidayetin-rühâye [14][45]. Gaz-zâlî'nin Bidayetü'n-nihâye adlı eseri-nin tercümesidir.
Eyüp Sabri Paşa'nın basılmamış eser¬leri arasında, Süleymaniye Kütüphane-si'nde bulunan Kanunî'nin Savaşlarının Manzum Tarihçesi ile [15][46] Şehname Tercümesi [16][47] sayılabilir.
