Hâlidefendizâde CEMÂLEDDİN EFENDİ (ö. 1848-1919)
Mehmet İpşirli 01 Ocak 1970
Osmanlı şeyhülislâmı.
Kazasker Hâlid Efendi’nin oğlu, II. Mahmud devri kazaskerlerinden Şeyh Yûsuf Efendi’nin torunudur. Annesinin babası Mehmed Said Kevâkibî de Rumeli kazaskerliği yapmıştır. İstanbul’da doğdu. Önceleri özel hocalardan ve babasından ders aldı. Babasının görevi sebebiyle Kayseri, Sivas ve Mekke’ye gitti. 1871’de Bâb-ı Fetvâ Mektûbî Kalemi’nde vazifeye başladı. Ertesi yıl Anadolu kazaskerliği mektupçuluğuna getirildi. Daha sonra Adliye Nezâreti ceza dairesinde çeşitli görevlerde bulundu. 1878’de meşihat mektupçusu oldu. Bu görevde iken yazdığı hususi mâruzatları ile meşihat makamında olup bitenleri saraya bildirerek II. Abdülhamid’in dikkatini çekti. 1867-1891 yılları arasında kendisine ibtidâ-i hâric, İstanbul müderrisliği, hareket-i hâric, ibtidâ-i dâhil, mûsıle-i Sahn, Sahn-ı Semân, mûsıle-i Süleymâniyye, mahreç, bilâd-i hamse, Haremeyn, İstanbul kadılığı, Anadolu kazaskerliği ve Rumeli kazaskerliği pâyeleri verildi. Rumeli kazaskerliği pâyesiyle meşihat mektupçuluğunda bulunduğu sırada kırk üç yaşında iken 4 Eylül 1891’de Ömer Lutfi Efendi’nin yerine şeyhülislâm oldu.
Sultan Abdülaziz ile Sultan Murad’ın meşihat makamınca hazırlanan fetvalarla tahttan indirilmeleri, Abdülhamid’i bu makama çok güvenebileceği bir kimseyi getirmeye sevkettiğinden Cemâleddin Efendi yerleşmiş ilmiye geleneğine aykırı olarak mektupçuluktan şeyhülislâmlığa yükseltilmişti. II. Abdülhamid’in karakterini, hassasiyetini, meziyet ve zaaflarını çok iyi bilen Cemâleddin Efendi, son derece dikkatli davranarak onun saltanatının sonlarına kadar on yedi yıl altı ay gibi uzun bir süre bu mevkide kalabildi. Zaman zaman hakkında hükümdarı kuşkulandıracak jurnaller verildiyse de bunlar pek ciddiye alınmadı. Sultan Abdülhamid bütün devlet ricâline olduğu gibi Cemâleddin Efendi’ye de bol ihsanlarda bulunmuş, Kuruçeşme’de yaptırdığı yalıyı bütün mefruşatı ile kendisine hediye etmiştir. Bu ihsanı ile ayrıca şeyhülislâmın Yıldız Sarayı’na yakın bir yerde oturmasını da sağlamış oldu.
Cemâleddin Efendi hükümetin bir üyesi olarak memleket meseleleriyle yakından ilgilenmiş, müzakerelerde farklı görüşler ileri sürdüğü gibi birçok karara da muhalefet etmiştir. Meşîhat-ı İslâmiyye Dairesi’ni ilgilendiren konular dışında özellikle iktisadî meselelerde diğer hükümet üyeleriyle ters düşmüştür. Dış devletlerden alınacak borçlar, çıkarılacak hisse senetleri, Ereğli kömür madenlerini işletme hakkının borç karşılığında bir gayri müslime verilmesi konularında ve bütçe müzakerelerinde çok sert muhalefette bulunmuş, Sultan Abdülhamid de şeyhülislâmın rızâsı olmadan kararları onaylamayacağını sadrazama bildirmişti. Cemâleddin Efendi başka konularda da kararlı davranmaktan çekinmemiştir. 1912 yılında Balkan Savaşı’nın bütün şiddetiyle devam ettiği ve askerlerin koleradan kırıldığı bir sırada, bunların bakımı için elverişli yerler bulunamaması üzerine, Cemâleddin Efendi’nin damadı olan Şehremini Cemil Paşa bazı camilerin bu iş için ayrılmasını teklif etmiş, Evkaf Nâzırı Ziyâ Paşa da bu teklife şiddetle karşı çıkmıştı. Ancak şeyhülislâm gerekirse bütün camilerin yaralı ve hasta askerlere tahsisi için fetva verebileceğini söylemiş, böylece birkaç cami koleralı askerlere ayrılmıştı. Cemâleddin Efendi başta cuma selâmlıkları olmak üzere bütün merasimlerde en başta yer aldı. 21 Temmuz 1905 cuma selâmlığında kendisiyle birkaç dakikalık sohbeti sebebiyle Ermeni tedhişçilerin bomba suikastından kurtulan Abdülhamid’in nezdinde itibarı bir kat daha arttı. Cemâleddin Efendi 1909’da kabine değişikliği sırasında şeyhülislâmlıktan istifa etti (14 Şubat 1909). Abdülhamid yerine halef göstermesi şartıyla bu istifayı kabul etti ve kendisinden sonra Mehmed Ziyâeddin Efendi şeyhülislâm oldu.
Cemâleddin Efendi daha sonra 22 Temmuz 1912’de tekrar şeyhülislâmlığa getirilerek Gazi Ahmed Muhtar ve Kâmil paşaların sadâreti dönemlerinde altı ay kadar bu görevde kaldı. Ancak İttihatçılar’la anlaşamadığı, hatta onlara karşı açıkça cephe aldığı için 1913 Bâbıâli Baskını’ndan sonra siyasî ve idarî hayattan tamamen çekildi. İttihatçılar diğer muhalifleri gibi Cemâleddin Efendi’nin de İstanbul’da kalmasını sakıncalı gördüklerinden bir süre Fransa’nın Nice şehrine küçük oğlu Ahmed Muhtar Bey’in yanına gitti, altı ay sonra da Mısır’ın Remle kasabasına yerleşti. Burada memleket hasreti içerisinde sıkıntılı günler geçiren Cemâleddin Efendi 1909-1913 yıllarına ait hâtıralarını kaleme aldı. Bu hâtırat 1919 yılında önce gazetede tefrika edilmiş, bir yıl sonra da basılmıştır (bk. bibl.). Cemâleddin Efendi 4 Nisan 1919’da vefat etti. Vasiyeti üzerine naaşı İstanbul’a getirilerek Fatih Otlukçu Yokuşu’nda yaptırmış olduğu aile mezarlığına gömüldü. Mezarı daha sonra Edirnekapı Şehitliği’ne nakledildi. Ölümü üzerine İstanbul gazetelerinde kendisini tanıtan pek çok yazı yayımlanmıştır. Cemâleddin Efendi bulunduğu görevler sırasında birçok nişan ve madalya ile taltif edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Şeyhülislâm Merhum Cemâleddin Efendi Hazretlerinin Hâtırât-ı Siyâsiyyesi, İstanbul 1336; Şeyhülislâm Cemâleddin Efendi, Siyasî Hatıralarım (nşr. Selim Kutsan), İstanbul 1990; İstanbul Şer‘iyye Sicilleri Arşivi, Sicil Defteri, I, 1; Dosya nr. 245; BA, Sicill-i Ahvâl Defteri, nr. 47, s. 143; İlmiyye Salnâmesi, s. 615-616; Ahmed Muhtar, İntâk-ı Hak, İstanbul 1927, tür.yer.; Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, İstanbul 1990, bk. İndeks; Danişmend, Kronoloji, V, 158; Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Ankara 1951, bk. İndeks; Şükran Ergin, Şeyhülislâm Cemâleddin Efendi (mezuniyet tezi, 1951), İÜ Ed.Fak., Genel Kitaplık, nr. 1964; Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri (nşr. İsmet Sungurbey), İstanbul 1966, II-III, 342-346; İhsan Süreyya Sırma, L’Institution et les biographies des Şayh al-Islam sous le règne de Sultan Abdulhamid II, Strasbourg 1973, s. 119 vd.; Albayrak, Osmanlı Uleması, III, 140-141; TA, X, 144-145; Cavid Baysun, “Djamal al-Dın Efendi”, EI² (İng.), II, 420.
