SOKULLU MEHMED PAŞA (ö. 987/1579)
Erhan Afyoncu 01 Ocak 1970
Osmanlı sadrazamı.
Hıristiyan adı Bayo (Bayiça) olup 1505’te Bosna’nın Vişegrad kazasının Rudo nahiyesinin Sokoloviç (Şahinoğlu) köyünde dünyaya geldi. Zinkeisen, İtalyan kaynaklarından naklen Ragusa yakınlarında Trebinye’de doğduğunu yazar. Babasının adı Dimitriye olarak kaydedilir (Samarcic, s. 8). Bazı Sırp kaynaklarına göre aynı ailenin Ravanci köyünde yaşayan koluna mensuptur (İA, VII, 595). Sadrazamlığı döneminde paşa ile konuşan İtalyan elçileri kendisinin Sırp despotlarının soyundan geldiğini söylediğini ifade ederler. Ayrıca Boşnak asıllı olduğu da belirtilir. Boyunun uzunluğu sebebiyle Osmanlı tarihlerinde “Tavîl” veya “Uzun” lakaplarıyla anılır.
İlk eğitimini Bosna manastırları arasında edebî bir merkez olan Mileşeva Manastırı’nda rahip olan dayısından aldı. Burada iken papaz yardımcısı olarak çalıştı. Kanûnî Sultan Süleyman’ın hükümdarlığının ilk yıllarında Bosna’dan devşirme toplamakla görevlendirilen Yayabaşı Yeşilce Mehmed Bey tarafından beğenilip saraya alınmak üzere devşirme yazıldı (Şefik Efendi, vr. 16a-b). Sokoloviç ailesinden daha önce de devşirme alındığı bilinmektedir. Bunlardan en önemlisi yirmi yıl önce saraya getirilen Deli Hüsrev Paşa’dır. Kaynaklara göre ailesi oğullarını devşirme olarak vermek istememiş, ancak Mehmed Bey oğullarının istikbalinin çok parlak olduğunu ve devlet kuşunun başlarına konduğunu söyleyip onları ikna etmiştir (a.g.e., vr. 16b-17b). Sokullu Mehmed Paşa ise 1576’da Venedik elçisi Marc-Antonio Tiepolo’ya, devşirildiğinde manastırda yemek esnasında yüksek sesle ilâhi okumakla görevli on sekiz yaşında bir genç olduğunu söylemiştir (Samarcic, s. 8-9).
Edirne’ye getirildiğinde, Sadrazam Damad İbrâhim Paşa’yı Mısır’a uğurladıktan sonra buraya gelen ve on ay kadar kalan Kanûnî Sultan Süleyman’a Bosna’nın tanınmış ailelerinden toplanan kırk çocukla birlikte takdim edildi. Ardından Edirne sarayında eğitimine başladı. Bu sırada Mehmed adını aldı ve Edirne Sarayı’nın iç oğlanları zümresine dahil edildi. Edirne Sarayı’ndaki eğitiminin ardından muhtemelen dönemin önde gelen devlet adamlarından Defterdar İskender Paşa’nın maiyetine verildi. Defterdarın Irakeyn Seferi sırasında öldürülmesinden sonra Enderun’a alındı. Önce küçük odada hizmet gördü, oradan iç hazine kısmına geçti. Ardından sırasıyla rikâbdar, çuhadar, silâhdar, çaşnigîrbaşı ve büyük kapıcıbaşı oldu (Şefik Efendi, vr. 18b-19a).
Silâhdar iken Bosna cizyesini toplamaya memur edilen Ahmed Bey aracılığıyla babasını, ortanca kardeşini ve kendisine küçük kardeşi olarak tanıtılan amcazadesini İstanbul’a getirtti. Babası müslüman olup Cemâleddin Sinan adını aldı. Diğer iki çocuktan öz kardeşi olan büyüğünün adı Mustafa konuldu. Mustafa birkaç yıl sonra ölünce adı en küçük çocuğa verildi. Mehmed Ağa, bir süre sonra annesini ve hâlâ köyde yaşamakta olduğunu öğrendiği asıl küçük kardeşini de İstanbul’a getirtti. Bu çocuk İbrâhim Paşa Sarayı’na verildiyse de fazla yaşamadı. Sokullu, Barbaros Hayreddin Paşa’nın 6 Cemâziyelevvel 953’te (5 Temmuz 1546) ölümü üzerine kaptan-ı deryâlığa tayin edilerek taşraya çıktı. Kanûnî Sultan Süleyman’ın ikinci İran seferi esnasında 24 Rebîülevvel 956’da (22 Nisan 1549) vezâretle Mısır beylerbeyiliğine tayin edilen Semiz Ali Paşa’nın yerine Rumeli beylerbeyiliğine getirildi (Emecen - Şahin, sy. 23 [1998], s. 96). 3 Receb 956’da (28 Temmuz 1549) padişahın huzuruna çıkarak yeni vazifesine başladı ve yıl sonuna kadar sürecek askerî harekâta katıldı. Bu kadar hızlı yükselmesi sarayda iken padişahın yakın çevresine girip Kanûnî’nin güvenini kazandığını göstermektedir.
İran seferinden sonra Erdel’de yaşanan problemler, Erdel kralı küçük yaştaki Yanoş’un vasîsi keşiş Georg Martinuzzi’nin yol açtığı karışıklıklar yeni bir Osmanlı seferini gerekli kıldığında harekâtın kumandası Rumeli beylerbeyi sıfatıyla ona verildi. Osmanlı ordusu, Martinuzzi’nin diplomatik yollarla oyalama çabalarına rağmen 6 Ramazan 958’de (7 Eylül 1551) Tuna’yı geçti. Titel civarından Tisa nehrini aşan Sokullu Mehmed Paşa başta Beçe (Becse), Beçkerek, Çanad ve Lipova (Lippa / Lipva) olmak üzere irili ufaklı birçok kaleyi, palangayı ve iskeleyi ele geçirdi, Avusturya-Macar kuvvetlerinin asıl karargâhı olan Tımışvar’ı muhasara etti. Stefan Losanczy’in kumandasındaki müdafilerin kararlı direnişi ve soğukların bastırması yüzünden 17 Zilkade’de (16 Kasım) Tımışvar kuşatmasını kaldıran Sokullu Mehmed Paşa Belgrad’a kışlağa çekildi.
Kışın çatışmalar devam etti ve Martinuzzi’nin desteğiyle Lipova tekrar Avusturyalılar’ın eline geçti. Baharda Erdel harekâtının kumandası ikinci vezir Kara Ahmed Paşa’ya verildi, Rumeli Beylerbeyi Sokullu Mehmed Paşa’ya da serdara katılması emredildi. 21 Cemâziyelevvel 959’da (15 Mayıs 1552) Belgrad’da Sokullu’nun kuvvetleriyle birleşen Serdar Vezir Ahmed Paşa, 6 Receb’den (28 Haziran) 4 Şâban’a (26 Temmuz) kadar devam eden bir muhasara sonucu Tımışvar’ı fethetti. Bir rivayete göre kale üzerine yapılan son hücum sırasında Sokullu Mehmed Paşa’nın atı bir tüfek kurşunuyla öldürüldü, ancak Mehmed Paşa başka bir ata binip savaşı sürdürdü (Altınay, s. 10). Tımışvar’ın fethinden sonra Lipova, Solimos, Solnok (Szolnok) gibi kaleleri de ele geçiren Osmanlı ordusu 20 Ramazan’da (9 Eylül) Eğri’yi kuşattı. 1 Zilkade’ye (19 Ekim) kadar süren muhasarada kale alınamayınca Sokullu Mehmed Paşa da ordu ile birlikte Belgrad’a kışlağa çekildi.
Osmanlılar’ın Batı sınırlarında meşgul oldukları sırada Safevî Hükümdarı Şah Tahmasb’ın Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Bağdat’ın güvenliğini tehdit etmesi yeni bir Osmanlı-İran savaşına yol açınca Kanûnî Sultan Süleyman, Nahcıvan seferi diye anılacak üçüncü İran seferine çıkmadan önce Rumeli Beylerbeyi Sokullu Mehmed Paşa’ya Anadolu’ya geçmesini ve Tokat’ta kışlamasını emretti. 960 (1553) kışını Tokat’ta geçiren Sokullu Mehmed Paşa 5 Haziran 1554’te Suşehri civarında yapılan ordu alayına katıldı ve padişahın maiyetinde 30 Temmuz’a kadar süren ve Nahcıvan’ın tahribiyle neticelenen harekâta iştirak etti. Osmanlı ordusu sefer dönüşünde Erzurum civarına vardığında Şah Tahmasb’ın Çoruh yöresinde saldırıya geçtiği haberi geldi. Bunun üzerine Sokullu Mehmed Paşa, Rumeli birlikleriyle Şam ve Karaman beylerbeyileri dahil Vezîriâzam Kara Ahmed Paşa’nın emri altında Oltu’ya gönderildi (6 Eylül). Şahın ric‘at ettiği öğrenilince tekrar Erzurum’a dönüldü (21 Eylül). Barış talebiyle gelen bir Safevî elçisini kabul eden Kanûnî Sultan Süleyman yine aynı gün Sokullu Mehmed Paşa’ya vezâret tevcih etti ve onu dördüncü vezirliğe getirdi (Lokmân b. Hüseyin, vr. 72a). Bir belgede vezirliği tayini 25 Şevval 961 (23 Eylül 1554) olarak gösterilir (BA, A.RSK, nr. 1453, s. 16). Kanûnî Sultan Süleyman Amasya’da iken 10 Mayıs 1555’te bir Safevî elçilik heyetinin barış isteğiyle Amasya’ya geldiğinde Sokullu Mehmed Paşa yapılan barış müzakerelerine katıldı, padişahın emriyle elçiye ziyafet verdi. Sefer dönüşünde Düzmece Şehzade Mustafa isyanında âsilerin te’dibiyle görevlendirildiyse de Rumeli muhafazasına bırakılan Şehzade Bayezid’in birlikleri Sokullu daha Edirne’ye varmadan Düzmece Mustafa’yı ele geçirerek isyanı bastırmıştı (Busbecg, s. 80-86). İstanbul’a dönüldükten sonra Vezîriâzam Kara Ahmed Paşa’nın 13 Zilkade 962’de (29 Eylül 1555) öldürülmesi ve ikinci vezir İbrâhim Paşa’nın yaşından dolayı emekli edilmesinin ardından Sokullu üçüncü vezir oldu. Bu görevdeyken 1557’de Sırp kilisesini İpek’te tekrar açtırdı ve başına kardeşi Makarije’yi patrik olarak tayin etti (Samarcic, s. 71-82).
Şehzade Selim ile Şehzade Bayezid’in mücadelesi Sokullu Mehmed Paşa’nın kariyerinde bir dönüm noktası oldu. İki oğlu arasında günden güne artan gerilimi sona erdirmek isteyen Kanûnî Sultan Süleyman birer hatt-ı hümâyunla Sokullu Mehmed Paşa’yı Şehzade Selim’e, dördüncü vezir Pertev Paşa’yı Şehzade Bayezid’e nasihat için gönderdi. Şehzade Bayezid’in Nisan 1559’da ordusuyla birlikte Amasya’dan ayrılarak Ankara’ya gelmesi üzerine Kanûnî Sultan Süleyman bu defa onu bir miktar kuvvetle Konya’ya Şehzade Selim’e yardım için yolladı. Mehmed Paşa, 21 Şâban 966’da (29 Mayıs 1559) şehzadeler arasında Konya ovasında yapılan savaştan Şehzade Selim’in galip çıkmasında önemli rol oynadı. Mağlûp şehzadeyi ele geçirmek için Şehzade Selim’le birlikte Sivas’a kadar ilerlediği sırada Şehzade Bayezid’in İran’a iltica ettiği haberini aldı ve padişahın emriyle 1559-1560 kışını Halep’te geçirdi.
Rüstem Paşa’nın 28 Şevval 968’de (12 Temmuz 1561) vefat etmesi ve yerine Semiz Ali Paşa’nın getirilmesiyle Sokullu Mehmed Paşa ikinci vezir oldu. 1562’de Şehzade Selim’in kızı İsmihan (Esmâhan) Sultan ile evlenmesi Sokullu’nun mevkiini daha da sağlamlaştırdı. Semiz Ali Paşa’nın 30 Zilkade 972’de (29 Haziran 1565) ölümü üzerine sadrazamlığa yükseldi. Sokullu Mehmed Paşa bu makama tayin edildiğinde Malta kuşatması sürüyordu. Ayrıca Avusturya İmparatoru Ferdinand’ın 1564’te ölmesi ve II. Maximilian’ın tahta çıkması dolayısıyla 1562’de yapılan barış antlaşmasının yenilenmesi ve Osmanlılar’a tâbi olan Erdel Kralı Yanoş’un ele geçirdiği Szatmar’la ilgili görüşmeler devam ediyordu. Yeni sadrazam selefinin aksine Avusturya ile barış taraftarı değildi. Macaristan’daki Osmanlı kuvvetleri Erdel’e sevkedilmişti. İki taraf arasındaki görüşmelerden bir netice alınamayınca Osmanlı ordusu sefer hazırlıklarına başladı.
Kanûnî Sultan Süleyman 11 Şevval 973’te (1 Mayıs 1566) son seferine çıkarken Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa da yanındaydı. Sokullu Mehmed Paşa 7 Ağustos 1566’da başlayan Sigetvar Kalesi muhasarası işini üstlendi. Padişahın rahatsızlığı dolayısıyla yaklaşık bir ay süren Sigetvar kuşatmasının bütün sorumluluğu onun üstünde kaldı. Birçok gecesini siperde askerlerle birlikte geçirdi, hatta bir defasında hayatı sır kâtibi Feridun Ahmed Bey tarafından son anda kurtarıldı. Nihayet 5 Eylül’de Osmanlı askerleri kale bedenine açılan bir gedikten içeri girmeye başladı. Müdafaa imkânının kalmadığını gören kale kumandanı Miklós Zrínyi iç kaleye çekildi. Bunun üzerine iç kale kuşatıldı ve surları ateşe verildi. Sigetvar tamamen düşmek üzere iken 6-7 Eylül gecesi Kanûnî Sultan Süleyman vefat etti. Böyle bir durumda padişahın ölümünün asker arasında duyulması bir aylık çabayı boşa çıkarabilirdi. Sokullu Mehmed Paşa, padişahın ölümünden haberdar olanlara bunun bir sır olarak saklanmasını emretti. 7 Eylül’de Zrínyi’nin huruç hareketini püskürten Osmanlı askerleri kısa sürede iç kaleyi de ele geçirdiler. Sokullu Mehmed Paşa, hemen fetihnâmeyle birlikte babasının öldüğünü belirten bir mektubu Kütahya’daki Şehzade Selim’e gönderdi. Bundan sonra padişah hayattaymış gibi işleri yürüttü. Şehzade Selim gelinceye kadar üç hafta bu sırrı sakladı. Padişahın vefatını Belgrad’a yaklaşınca duyurdu ve askeri de etkileyici sözleriyle teskin etti. Bu tehlikeli durumun izlediği dikkatli siyasetle ve aldığı tedbirlerle atlatılmasını sağladı. Fakat Belgrad’da cülûs bahşişi verilmemesini kabullenemeyen ve İstanbul’a gelindiğinde padişahın yolunu kesen askerleri ikna edemedi. Belki de yeni padişaha vazgeçilmez olduğunu ve siyasî nüfuzunu hissettirmek için özellikle böyle davranmıştı. Nitekim padişaha bahşiş ve zamların kabulü sözü verdirilerek durum yatıştırıldı.
II. Selim de tahta geçtikten sonra devletin yönetimine fazlaca müdahalede bulunmayarak işleri ona bırakacaktı. Bununla beraber Sokullu Mehmed Paşa, mevkiini muhafaza etmek için zaman zaman güçlü rakipleriyle uğraşmak zorunda kaldı ve Kanûnî dönemi politikalarının takipçisi oldu. Hindistan’da daha aktif bir politika takip edilebilmesi için önceki dönemlerde de düşünülen Süveyş’te bir kanal açılması projesi tekrar gündeme geldiyse de bu bir teşebbüsten öteye geçemedi. Hint müslümanlarıyla Kanûnî Sultan Süleyman zamanında başlayan münasebetler sürdürüldü. Açe Sultanı Alâeddin Riâyet Şah’a, Portekizliler’e karşı kullanılmak üzere Kurtoğlu Hızır Reis kumandasında bir donanma gönderileceği vaad edildi. Ancak bu donanma Yemen hadiseleri sebebiyle gönderilemeyince aralarında top döküm ustaları, topçular ve mühendislerin bulunduğu 500 Türk askeriyle birkaç ağır tunç top ve çeşitli savaş levazımını taşıyan iki yardım gemisi 1567’de Açe’ye vardı. Yemen’de İmam Mutahhar’ın 1567’de başlayan isyanıyla sarsılan Osmanlı hâkimiyeti Koca Sinan Paşa’nın iki yıl süren faaliyetleriyle 1570’te tekrar tesis edildi. Sokullu Mehmed Paşa, ilk defa 1563’te gündeme gelen Don ve Volga nehirlerini bir kanalla birleştirme projesini ise hayata geçiremedi. Bu işle ilgili olarak Astarhan seferine memur edilen Kasım Paşa başarılı olamadı (1569). Bu sırada başta Lala Mustafa Paşa olmak üzere Sokullu’nun rakipleri onun muhalefetine rağmen Kıbrıs’a sefer düzenlenmesini sağlayınca imparatorluğun bütün dikkat ve enerjisi Akdeniz’e yöneldi.
Sokullu Mehmed Paşa, Kıbrıs seferini bir Haçlı tehlikesini Osmanlılar’ın üzerine çekebileceği ve fetih gerçekleşirse kendisine yeni rakipler çıkacağı için istemiyordu. Fakat Lala Mustafa Paşa’nın padişah üzerindeki etkisini bu defa kıramadı. Bununla beraber tahminleri doğru çıktı ve Kıbrıs’ın fethini engelleyemeyen Haçlı donanması İnebahtı’da Osmanlı donanmasının hemen hemen tamamını yok etti. İtalya’da kutlamalar sürerken sadrazam Uluç Ali Paşa’yı kaptan-ı deryâlığa getirdi ve dağılmış donanmayı toplamakla görevlendirdi. Yeni bir donanma inşasını başlattı. İstanbul’dan Alanya’ya kadar bütün Osmanlı tersanelerinde yeni gemilerin yapımı için hummalı bir faaliyete girişildi. Gerçekten de o kış yapılan büyük çalışma neticesinde Osmanlı donanması yeniden inşa edildi. Fransız elçisi bu durum karşısında 8 Mayıs 1572’de Kral IX. Charles’a gönderdiği mektubunda, “Kendi gözlerimle görüp değerlendirmesini yapma fırsatını bulmamış olsaydım asla bu monarşinin gücüne inanmazdım. Ama gerçekten de tek bir gün geçmiyor ki yeni etkilerle karşılaşmayayım” diye yazmıştı. Haziran ayında bu donanma Akdeniz’e açıldı. Bu hadisenin ardından müttefikler bir daha toparlanamadılar, Venedik de 1573 yılında Kıbrıs’ın fethini kabul edip tazminat ödeyerek Osmanlı Devleti ile antlaşma yaptı. 1574’te Koca Sinan Paşa ve Kılıç Ali Paşa’nın başında bulunduğu bir Osmanlı donanması otuz üç günlük kuşatma sonunda Halkulvâdî’yi alıp İspanyollar’ı Tunus’tan çıkarttı.
Sadrazam, bu sıralarda Lehistan iç politikasında yaşanan gelişmeleri de yakından takip edip yönlendirdi. 1572’de Lehistan Kralı II. Szigismund’un vârissiz ölümüyle Polonya tahtı için çekişme başlamış, Ruslar’ın buraya asker sevki Sokullu’nun Lehistan işiyle doğrudan ilgilenmesine yol açmıştı. Lehistan, Habsburglar’a ve Rusya’ya karşı tampon bölge olarak görülüyordu. Lehistan tahtına Osmanlı aleyhtarı birinin geçmesi Eflak, Boğdan ve Erdel’in tehlike altına girmesi anlamı taşıyacaktı. Başlangıçta Sokullu Mehmed Paşa, Leh beylerinden birinin seçilmesi taraftarıydı. Ancak Fransa’nın da olaya müdahil olması ve Fransa kralının kardeşi Henry de Valois’i aday göstermesi üzerine onu desteklemeyi uygun gördü. Leh beylerine ve piskoposlarına yaptığı baskı ve tavsiyelerle Henry, Lehistan kralı seçildi. Fakat Henry’nin 1574’te Fransa tahtına geçmek üzere ayrılmasıyla Lehistan yine başsız kaldı. Bunun üzerine Sokullu, buraya Erdel Voyvodası Stephan Bathory’yi kral seçtirdi. Böylece Lehistan’daki Osmanlı nüfuzunu tam anlamıyla tesis etmiş oldu.
Sokullu Mehmed Paşa, II. Selim vefat ettiğinde padişahın ölümünü gizleyerek saraydaki kardeşlerinden birinin tahta geçirilmesinden endişe eden Manisa’daki Şehzade Murad’ın cülûsunu sağladı. III. Murad da İstanbul’a geldiğinde yaşlı vezîriâzamı yerinde tuttu. Ancak III. Murad döneminde makamını muhafaza etmesi zorlaşmaya başladı ve aleyhindeki faaliyetler giderek arttı. Düşmanlarının padişaha yaptıkları telkinler sonucunda eski otoritesi yavaş yavaş azaldı. Rakipleri sadrazamın karşı çıkmasına rağmen 1578’de İran’a savaş açtırdılar. Doğrudan padişahla irtibat kurarak devlet işlerini yaptırmaya başladılar. Sadrazam kendi yetkisinde olan tayinlerde ve diğer işlerde bile devre dışı bırakıldı.
Sokullu’nun en yakın adamlarından Feridun Ahmed Bey 1576’da nişancılıktan azledilmiş, kethüdâsı Hüsrev Ağa ile kapıcıbaşısı Sinan Ağa da yanından uzaklaştırılmıştı. Ayrıca amcasının oğlu Budin Beylerbeyisi Mustafa Paşa 1578’de idam edilmişti. Öte yandan özellikle Lala Mustafa Paşa ile Koca Sinan Paşa arasında sadrazamlık çekişmesi hızlandı ve bir bakıma bu çetin mücadele onun makamında bırakılmasının da başlıca sebebi oldu. Bütün baskılara rağmen dengelere dikkat ettiği anlaşılan III. Murad’ın etkisiyle mevkiini muhafaza eden Sokullu Mehmed Paşa, Osmanlılar’ı doğuda ve batıda yeni çatışmalardan uzak tutma siyaseti izlemeyi sürdürdü. 1577’de Avusturya ile barış antlaşması yenilendi, Venedik’le mevcut barış muhafaza edildi, ticarî imtiyaz talebiyle İstanbul’a gelen ilk İngiliz elçilerine karşı iyi muamele gösterildi.
Devlet idaresinde sıkıntılar içerisinde iken bir gün konağında ikindi divanına gelen bir derviş Sokullu Mehmed Paşa’ya arzuhal verecekmiş gibi yapıp koynundan bir hançer çıkararak kalbine sapladı. Ağır yaralanan yaşlı sadrazam kısa bir süre sonra öldü (20 Şâban 987 / 12 Ekim 1579). Sokullu’yu öldüren kişi görünüşte timarının azaltılmasından şikâyetçi olan bir Boşnak’tı. Ancak bazı araştırmacılar suikastta Hamzavîler’in rolü olduğu üzerinde dururlar. Tarikatın şeyhi Hamza Bâlî suikasttan yıllar önce İstanbul’da idam edilmişti. Dervişin şeyhin intikamını almak için Sokullu’yu öldürdüğü söylenir. Ayrıca çok kuvvetli olmasa da sadrazamdan kurtulmak isteyen III. Murad’ın da suikastın arkasında olduğu iddiaları vardır (Schweigger, s. 99-100). Türbesi Eyüp’tedir. Venedik’teki Fransız elçisi Ferrier’in III. Henri’ye 28 Kasım 1579 tarihinde gönderdiği bir raporda bu cinayetin asıl sebebinin cinayet öncesi onun sergilediği dinî patavatsızlık olduğu, adı geçen katil ve diğer birçok suç ortaklarının onu Hıristiyanlık’la itham ettikleri bilgisi bulunur. Ayrıca hıristiyan din adamı olan ve ondan birçok hediye alan bir kardeşi (yeğeni) olduğuna, hıristiyanları genelde çok koruduğuna ve hıristiyan devletlere karşı savaşı her hâlükârda engellediğine de dikkat çekilir.
Sokullu Mehmed Paşa kaynaklara göre büyük bir zekâ ve maharete, olağan üstü bir hâfızaya, dur durak bilmeyen bir hareketliliğe sahip, ölçülü ve düzenli bir hayat tarzı süren, en zorlu işlerin bile kolayca üstesinden gelen bir devlet adamıydı. Zekâsı ve devlet işlerinde uzun yılların tecrübesiyle hızlı ve kesin kararlar alabilmişti. Yabancı elçilerle konuşmalarında onları sükûnetle dinleyip taleplerine kulak verir, aceleci veya hakarete varan ifadeler kullanmaktan kaçınır, gerektiğinde bu tür sözleri yumuşak bir üslûpla söylerdi. Venedik elçisi Tiepolo sadrazamla konuşurken insanın bir Türk’ten ziyade bir hıristiyan hükümdarla konuşuyormuş hissine kapıldığını söyler. İlim sahiplerini kollayan Sokullu’ya birçok kitap ithaf edilmiştir. Oğulları Kurd Bey, Hasan Paşa ve İbrâhim Han’dır. Bunlardan ilki kendisinden önce vefat etmiştir. Sokullu’nun soyu iki koldan devam eder. Biri ilk eşinden olan Hasan Paşa’dan, diğeri II. Selim’in kızı İsmihan Sultan’dan olan oğlu İbrâhim Han’dan gelir. Bu ikinci kol İbrâhim Hanzâdeler olarak anılmış ve Osmanlı hânedanına alternatif arandığı zamanlarda sık sık gündeme gelmiştir.
Sokullu Mehmed Paşa’nın üç padişaha vezîriâzamlık yapması ve yaygın şöhreti, hakkında birçok menâkıbın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Osmanlı kaynaklarının bazılarında onun tarihe meraklı olduğu ve tıpkı Murad Hudâvendigâr gibi şehid olmayı arzuladığı ifade edilir. Sırp ve Boşnak kaynaklarında kendisi hakkında halk söylence ve türkülerine kadar yansıyan hikâyelere yer verilir (Zirojevic, sy. 4 [1984], s. 56-67). Alman kaynaklarında ise onun büyük gücü, sonsuz serveti, birçok hayratı söz konusu edilir.
Uzun süren sadrazamlığında büyük bir servet sahibi olan Sokullu Mehmed Paşa birçok hayır eseri inşa ettirmiştir. Azapkapı’da yaptırdığı ve Azapkapı Camii diye de anılan cami, Kadırga’da inşa ettirdiği cami; medrese, çeşme ve zâviyeden oluşan külliye; Eyüp’te medrese, dârülkurrâ, çeşme ve türbeden meydana gelen külliye; Büyükçekmece’de yaptırdığı ve Köprübaşı Camii diye de bilinen mescid; Lüleburgaz’da inşa ettirdiği cami, medrese, sıbyan mektebi, arasta, kervansaray, çifte hamam, imaret ve köprüden oluşan külliye; Hatay iline bağlı Dörtyol Payas’ta inşa ettirdiği cami, hamam, medrese, kervansaray ve arastadan oluşan külliye; Edirne yolu üzerinde Havsa’da yaptırdığı cami, medrese, tekke, imaret, çifte hamam, arasta, çeşme, sıbyan mektebi ve köprüden oluşan külliye; Antakya’da bir han ve Erdel Beçkerek’te imaret, cami, han, çeşme, köprü ve dârülkurrâdan oluşan külliye zikredilebilir. Sokullu ayrıca Edirne, Mekke ve Medine’de bir kısmı günümüze ulaşmayan birer hamam, Saraybosna’da imaret, saray ve kervansaray, Kırklareli, Trebinye (Arslanağa), Vişegrad ve Tekirdağ’da köprü inşa ettirmiştir. Ayasofya yakınlarındaki sarayı ile Kadırga, Halkalı ve İstanbul dışındaki sarayları da bugüne kadar gelmemiştir.
