İslam Olmak - Müslüman Olmak
Sedat Laçiner 01 Ocak 1970
Kuran-ı Kerim ve hadisler Müslümanlara pek çok vaatte bulunuyor: Zenginlik, sağlık, adalet, huzur, gelir dağılımda eşitlik, afiyet, eğitimli ve olgun vatandaşlar bunlardan sadece bazıları. Ancak bugünkü Müslümanların haline baktığımızda dünyanın en sorunlu ülkelerinin büyük bir kısmının Müslümanlar tarafından idare edildiğini görüyoruz. Müslümanlarının yaşayışlarına bakarak İslam’a girmek kolay değil. Suriye, Afganistan, Somali veya Irak dediğimizde daha fazla söze gerek kalmıyor…
Dünyaca ünlü bir ses sanatçısı iken kendisine din olarak İslam’ı seçen Yusuf İslam (Cat Stevens) diyor ki “Müslümanları görseydim Müslüman olmazdım, iyi ki İslam’ı Kur'an'dan öğrenmişim”…
Gerçekten, İslam dinine doğmasaydı kaç Müslüman bugün Müslümanların haline bakar da İslam’ı seçerdi?
Bu nedenle bazıları “Müslümanlar’ın halinden İslam’a sığınırım” diyebiliyor… Pek çok ‘dertli’ Müslüman, etrafında yaşanan İslam ile gerçekleri bağdaştıramıyor ve “İslam bu değil” noktasına geliyor…
İslam karşıtı kimi kimseler ise teorik İslam’ın “uygulanamaz” olduğunu, İslam kurallarının özellikle günümüze uygulanamayacağını iddia ediyor…
Bugün yoksulluğun, yolsuzluğun, eşitsizliğin, eğitimsizliğin, fitnenin, bölünmüşlüğün, adaletsizliğin, kibrin ve zulmün zirve yaptığı pek çok coğrafya İslam dünyasında ve ne yazık ki bu ülkelerin büyük bir kısmında İslami semboller ve dini ibadetler hayatın hemen her alanında çok görünür bir halde:
Örneğin Yemen’e veya Mısır’a giderseniz insanların kılık kıyafetlerinden, hemen her ortamda kıldıkları namaza kadar İslam ile hiçbir sorunlarının olmadıklarını düşünebilirsiniz. Mısır’da bindiğiniz dolmuşlarda Kuran-ı Kerim’in müzik gibi dinlendiğini, ezan okunduğu vakit parklarda, bahçelerde, hatta kaldırımın uygun bir kısmında insanların namaza durduğunu rahatlıkla görebilirsiniz. Oysa ki Mısır sokaklarında gezen bir kişi insanların Müslüman gibi yaşamadıklarını, temizlikten düzene, insanlara saygı ve sevgiden çalışkanlığa kadar pek çok radikal sorunun yoğun bir şekilde yaşandığını rahatlıkla görebilir.
Mısır’da uzun yıllar görev yapmış bir gazeteci anlatmıştı; Kahire’de çalıştıkları ofisin yakınlarında bir karakol varmış ve işkence sesleri mahalleden düzenli olarak duyulabilmekteymiş. Ancak işkenceci polisler ezan okunduğunda işkenceye ara verirlermiş ve hatta namazlarını kılarlarmış, ondan sonra işkenceye (yani işlerine) devam ederlermiş.
Bugünün Suriye ve Irak’ında da böyle değil mi? Afrika ve Afganistan farklı mı? Tekbir getirerek insanların boğazlarının kesilmesi, Allah’ın adını kullanarak işlek sokaklarda, çarşıda-pazarda bomba patlatılması sıradan değil mi?
Hatta maddi sorunu olmayan, petrol zengini Körfez ülkelerinde, hatta kutsal topraklarda İslam’ın gündelik hayata yansıdığını ne kadar söyleyebiliriz. Haccın yapıldığı Mekke’de sokaklar ne kadar temiz, insanlar ne kadar hijyen kurallarına riayet ediyor. Kabe’nin çevresinde yükselen ve adeta Kabe’yi boğar gibi duran mimari namaz kılan, hacceden Müslümanların eseri değil mi?
Bu işte bir terslik yok mu?
Manzara bu olunca, meselenin daha çok namaz kılmak, daha çok oruç tutmak veya daha çok Kuran okumak olmadığı anlaşılıyor. Müslümanlar bahsi geçen ibadetlerin neden yapıldığını, asıl gayenin ne olduğunu kaçırıyor görünüyorlar…
Kendisinin neden o an camide olmadığı sorulduğunda ne diyor Yunus Emre?
Yiğirmi dokuz hece
Okursun uçtan uca
Sen elif dersin hoca
Mânâsı ne demektir
Yunus Emre der hoca
Gerekse bin var hacca
Hepisinden iyice
Bir gönüle girmektir
Bir gönüle girmedikten sonra, hatta gönüller kırdıktan sonra, kişi ne kadar çok namaz kılarsa kılsın, ne kadar çok 'elif' derse desin, bundan bir mükafat alabilir mi?
Kuran-ı Kerim insanlara “gönül kır” mı demektir? Okuduğu kitabın manasını bilmeden sadece lafsını ezber edenler, saatlerce Kuran okuyup da okuduğundan hayatını değiştiremeyenler büyük bir gaflette değiller midir?
Şimdi sözü bir kez daha koca Yunus’a bırakalım:
İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsin
Ya nice okumaktır
Okumaktan murat ne
Kişi Hak'kı bilmektir
Çün okudun bilmezsin
Ha bir kuru ekmektir
Okudum bildim deme
Çok taat kıldım deme
Eğer Hak bilmez isen
Abes yere gelmektir
KAÇ TANE MÜSLÜMANLIK VAR?
IŞİD, El Kaide, El Nusra, Boko Haram gibi terör örgütleri en iyi Müslümanın kendileri olduğunu söylemiyor mu?
Suudi Arabistan, Mısır, İran, Pakistan ve Afganistan, her biri İslam devleti olduğunu, en iyi İslam’ın kendilerinde olduğunu anlatmıyor mu?
Türkiye, Malezya, Endonezya ve diğer Müslüman ülkeler yaşadıkları İslam’ı diğerlerine model olarak takdim etmiyor mu?
Tabloya şöyle bir baktığınızda, İslam’ın kaç tane olduğunu ve din olarak İslam’ın Müslümanlara ne kadar etki ettiğini kestirmekte zorlanıyorsunuz… Bazıları bu çeşitliliği İslam’ın zenginliği olarak gösterip, farklılıklardaki güç yorumları yapıyorlar. Oysa ki her dinin ve fikrin vazgeçilemez standartları vardır. Örneğin insan hayatına saygıda, işkence yapılamamasında, komşusu açken tok uyuyamamakta (gelir adaletsizliği), temizlikte, hukukun üstünlüğünde ve adalette minimum bir seviye yakalanamıyorsa o ülkelerin Müslüman olduğunu söylemek ne kadar mümkün müdür?
Her yaşam şekline sırf kendilerine göre ibadet yapıyorlar ve şeklen İslami görünüyorlar diye nasıl “İslam’ın farklılıkları ve zenginliği” denebilir?
İslam’ın öngördüğü bir insan tipi ve yaşam şekli yok mu? Müslümanlar iktisattan siyasete her konuda mı bu kadar farklılar? Her okuyan Kuran’dan farklı sonuçlar mı çıkarıyor?
Kanaatimce mesele bu kadar basit değil. İslam’ın bir insan modeli var ve bu modelin standartları coğrafyalara ve kültürlere göre bu kadar geniş yorumlanabilecek standartlarda değil… O model ise Hz. Peygamber’in kendisi. Bazıları, “hadisleri boşverelim, bize Kuran yeter” benzeri yorumlar yapsa da İslam’ın mensuplarına örnek gösterdiği ve olunmasını beklediği ideal insan Peygamber’in kendisi. Başka bir deyişle, Kuran-ı Kerim’i okuyup da oradan Hz. Muhammed’in yaşamının dışında bir şeyler çıkarıyorsanız siz o kitabı ters tutuyorsunuz demektir.
HZ. PEYGAMBER AHLAKI
Diyeceksiniz ki yüzbinlerce hadis var, hatta sahte, türetilmiş hadisler de var, biz bu durumda gerçek Peygamberi nasıl bulacağız? Doğrudur, sonradan türetilmiş ve geleneği din gibi gösteren bir çok sahte hadis var, ancak hangi hadisi getirirseniz getirin, herkesin üzerinde ittifakla mutabık kaldığı bir Peygamber karakteri karşımızda duruyor. Bu özellikler nedir, derseniz kısaca bazılarını sayayım:
- Hz. Muhammed kadınlara, çocuklara ve arkadaşlarına karşı sesini yükseltmez, şiddet uygulamaz, kaba davranmazdı. Hiçbir hadis veya dini kitap yoktur ki Hz. Muhammed’in çocuklara tokat attığını, eşlerine şiddet uyguladığını yazsın. Bu durumda dünyada kadına şiddetin en çok uygulandığı ülkeler neden Müslüman ülkeler. Türkiye’nin şu anki halinin nedenleri nelerdir?
- Hz. Muhammed, ticaret de yapmış olmasına rağmen yaşadığı toplumda “emin kişi” sıfatını almış biriydi. Hırsızlık yapmazdı; kendisine emanet edilene hainlik etmez; faiz almaz ve vermezdi; kul hakkına riayet eder, hiç kimseyi kandırmazdı; komşuları sıkıntı içinde iken kendisi rahat içinde uyumazdı. En önemli özelliği paylaşımcılığı idi. Doğrusunu isterseniz hiçbir hadis kitabında veya dini, kitapta bu özelliklerine meydan okuyan, farklı bir iddiaya rastlamak mümkün değildir. Şii olsun, Sünni olsun, Afrikalı olsun, Orta Asyalı olsun, hiçbir Müslüman din bilgini bu saydığımız özelliklerin Peygamber’de olmadığını söyleyemez. Bu durumda Nijerya’nın, İran’ın, Türkiye’nin ve Pakistan’ın hali nedir böyle? Etrafınız ibadet eden pek çok kişi varken, malınızı, canınızı ve ailenizi emanet edebileceğiniz kimse bulamıyorsanız orada hangi peygamberin dini yaşanmaktadır?
- Hiç kimsenin itiraz edemeyeceği bir başka Peygamber özelliği yumuşak huyluluktur.Hz. Muhammed’in insanlara bağırdığını, onlara hakaret ettiğini, ayıplarını ortaya çıkardığını yazabilen herhangi bir dini kitap var mı? Eğer yoksa bu bağırış çağırış nedir Allah aşkına. En basitinden bizim siyasetimizde ve diğer Müslüman ülkelerin iç siyasetlerinde ve toplumsal yaşamlarında gördüğümüz sertlik, kabalık, empatiden uzak, nobran haller hangi peygamberin sünnetidir? Var mı izah edebilecek olan?
- Peygamberin bir diğer özelliği temizliğe, sağlığa ve hijyene verdiği önemdir. Bu durumda Suudi Arabistan sokaklarını, Pakistan’ın halini vs. ne ile açıklayabiliriz? İklimle, coğrafya ile bunlar açıklanabilir mi?
- Yine, Hz. Muhammed’in ve elbette Kuran-ı Kerim’in en çok önem verdiği noktalardan biri de eğitimdir. Savaş esirlerini okuma yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakan bir anlayışta olan, “İlim Çin’de de olsa alınız” diyen bir peygamberin takipçileri dünyanın eğitimde en geri milletleri arasına nasıl girmiştir?
- Peygamberin sünneti konusunda pek çok ihtilaf olduğunu söyleyebilirsiniz, ancak O’nun çok yemek yediğini söyleyemezsiniz. Tüm kitaplar ittifak etmiştir ki Hz. Muhammedölmeyecek kadar yiyen, sofradan her zaman doymadan kalkan bir insandı. Bu durumda neden obezitenin (aşırı kiloluluk) en çok arttığı ülkelerden biri Türkiye’dir, neden Körfez ülkeleri, Mısır ve diğer Müslüman ülkelerde yemek kültürü Peygamberinki ile uzaktan yakından ilgili değildir? Bu insanlar hangi peygamberin izin gitmektedirler? Yoksa Kuran-ı kerim Hz. Muhammed dışında bir insanı mı insanlara örnek göstermektedir?
- O ayeti, bu hadisi getirmeye gerek yok, Hz. Muhammed devlet malına el uzatır mıydı? Hazine malını keyfi bir şekilde harcar mıydı? Yolsuzluk, usulsüzlük, hırsızlık yapar mıydı? Rüşvet alır mıydı? Bu soruların hepsinin cevabı ‘hayır’ ve bu konu da coğrafyadan coğrafyaya, kültürden kültüre farklılık gösterebilecek bir konu değil. Bırakınız hazineyi soymayı, Peygamber’in memurlarına gelen hediyeleri dahi şahıslarına almalarına izin vermediğini biliyoruz. Bu durumda Müslümanların dünyanın yolsuzluk liginin zirvelerinde dolaşmalarını ne ile izah edebiliriz?
- Bırakınız insanlara işkence etmeyi, hayvanlara ve tüm canlılara eziyet edilmesini yasaklayan, susuz kalmış bir köpeğe su vermenin dahi insanı cennete götürebileceğini söyleyen bir Peygamber’in takipçilerinin hapishanelerinde ve karakollarında işkencenin pek yaygın olması ne ile izah edilebilir? Mısır’ın, Pakistan’ın hapishaneleri, Suriye ve Irak sokaklarında aleni olarak yapılan işkence, zulüm ve eziyet hangi dinin sünnetidir? İşkencede Müslümanlar, Hristiyan memleketlerden çok daha kötü bir durumda olmalarını ne ile izah edebilirler?
- Hz. Muhammed için belki bir çok şey söylenebilir, ancak onun mütevaziliği, kibirden uzak ve sade yaşamı hakkında hiçbir aksi iddia getirilemez. Evinden kıyafetine kadar Hz. Peygamber insanlardan bir insan gibi yaşamış, lükse prim vermemiş, girdiği toplulukta abartılı bir saygı gösterisine dahi izin vermemiştir. Onun bulunduğu sohbetlerde dışarıdan gelen yabancılar kimin peygamber olduğunu kıyafetlerinden veya oturduğu yerden anlayamamışlardır. Hal böyleyken Müslümanların en aşağıdan en yukarıya kadar gösterdikleri kibir, hava atma, olduğundan büyük görünme ve lüks merakı nedendir? Böyle davranarak kimi taklit etmektedirler?
- Hz. Muhammed işçinin hakkını yer miydi? Kendi çıkarı için insanların hayatını hiçe sayar mıydı? İnsanların can güvenliğinden tasarruf etmeye kalkar mıydı?
- Tembellik, gıybet, komşusunun ayıplarını ortaya dökmek, iftira, kin, nefret, yaftalama, kalp kırma, haksızlık etme, kabalık, özensizlik ve empati kurmama vs. Bunların hangisi Peygamber özelliğidir ki memleketimizde ve İslam coğrafyasında bu kadar yaygındır?
“İSLAM OLDUK” DEYİN
Yukarıdaki tablonun aklıma Kuran-ı Kerim’den bir ayeti getirdiğini söylemeliyim… Hucurat Suresi’nin 15. Ayeti şöyle diyor:
“Bedevîler «inandık» dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama «İslâm olduk.» deyin. Henüz iman kalplerinize yerleşmedi. Eğer Allah'a ve Resulüne itaat ederseniz, Allah işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez. Çünkü Allah çok bağışlayan, çok merhamet edendir.”
Herhalde “İslam olduk deyin” sözü bugün kendisini Müslüman olarak gören pek kişi için geçerli…
Ve Kuran-I Kerim’de birçok yerde geçen, ibadetlerin sadece ibadet olarak insanları kurtarmayacağına dair uyarıları da hatırlatmak gerekiyor… Maun Suresi, bu uyarılardan sadece bir tanesi:
“1- Dini yalanlayanı gördün mü? 2- İşte yetimi itip-kakan, 3- Yoksulu doyurmayı teşvik etmeyen odur. 4- İşte (şu) namaz kılanların vay haline, 5- Ki onlar, namazlarında yanılgıdadırlar, 6- Gösteriş yapmaktadırlar, 7- Ve 'ufacık bir yardımı (veya zekatı) da' engellemektedirler.”
Elbette ibadetler bir dinin şartlarıdır ve dinin ulaşmak istediği idealler için ibadetlerin yerine getirilmesi gerekmektedir... Ancak bizzat dinin kendisi ibadetlerin hedef değil, araç olduğunu söylüyor...
Bu bağlamda, dinin sembollerini arttırmak ve güçlendirmek bir ülkeyi daha fazla Müslüman yapmıyor, sadece İslami görüntüsünü arttırıyor. Ayette ifade edildiği gibi, belki insanlar İslam oluyorlar, ancak mümin henüz olamıyorlar…
TÜRKİYE MÜSLÜMANLAŞIYOR MU?
Türkiye’ye gelecek olur isek, son 10-15 yılda, hatta 20-25 yılda Türkiye’nin İslamlaştığı iddiası yaygın bir şekilde dile getiriliyor. İslami kesim yaptıklarını övmek için, laikçi kesim ise olumsuzlama anlamında Türkiye’nin dindarlaştığını, hatta dincileştiğini vs. iddia edebiliyor…
Dindarlaşmayı İslami semboller ile alıyorsanız bu tespitlere hak vermemek mümkün değil: Türkiye’de cami ve mescid sayıları hızla artıyor; başörtülü kadınlar artık hayatın her noktasında varlar, daha görünür hale geldiler; Kuran-ı Kerim kursları, İmam Hatipler ve İlahiyat Fakültelerinin de sayılarında patlama yaşanıyor; aynı bağlamda ‘inşallah’, maşallah’ gibi dini terimler hemen hemen her kesimin gündelik hayatının içinde… Belki Cuma namazına gidenlerin sayısında belli bir artış söz konusu…
Başka bir deyişle görüntüde İslami semboller ve ritüellerin daha görünür hale geldiğini söyleyebiliriz… Ancak şekli değişim gündelik hayata, bizlerin ahlakına vs. ne kadar yansıyor?
Örneğin bundan 25 yıl önceye göre daha mı ahlaklıyız?
Örneğin Türkiye 1980’lere göre, daha mı çok Hz. Muhammed’in ahlakına ve yaşam şekline yaklaştı?
Erkekler eşlerine karşı daha mı anlayışlı ve şefkatli?
Çocuklar babalarının omuzlarında mı dolaşıyor?
Aile içi şiddet az rastlanır bir istisnaya mı döndü?
Eğitimde ve kültürde neredeyiz?
Gelir adaletsizliğinde listenin en altlarında mıyız, en üstlerinde miyiz?
Kuran-ı Kerim satışları patladı, peki onu okuyanlar Kuran ahlakına, yani Hz. Muhammed’in yaşam şekline ne kadar yaklaştı?
İslamlaşma sayesinde örneğin obezite azaldı mı?
Yardımlaşma arttı mı, yoksa gösterişe mi dönüştü?
Gençler kötü alışkanlıklardan uzaklaştı mı?
Rüşvet ve kayırmacılık tarih mi oldu?
Depresyonlar, psikolojik bunalımlar, hatta intihar azaldı mı, yoksa bu alanda büyük bir patlama mı yaşanıyor?
Aile güçlendi mi, yoksa boşanma oranlarında hızlı bir artış mı yaşanıyor?
Listeyi uzatabiliriz, ancak sizler de ben de biliyorum ki onlarca yıllık hastalıklarımız hala devam ediyor... Hatta kimi sorunlarımız katlanarak büyüyor...
Geçmişte seküler kavramlarla tartıştığımız sorunlar belki İslami bir kılığa giriyor... Örneğin kadınlar, geçmişte başı açık yaşadıkları pek çok sorunu şimdi bir başörtüsünün altında yaşıyorlar… Örneğin, geçmişte düz lisede yaşanan problemlerin benzeri bugün belki İmam Hatip liselerinde yaşanıyor… Bu iddialarımı teyit edecek o kadar çok gözlemim var ki, sırf insanları rencide etmemek ve insanların bazı konularındaki inançlarını sarsmamak için bunları detaylandırmıyorum...
İnanın, bu sözleri söylerken hiçbir siyasi görüşü veya grubu hedef alıyor değilim. Öyle olsa bu kadar dertlenerek ve bu kadar uzun yazmazdım… Sorun hepimizin sorunu, bir Türkiye sorunu, hatta İslam dünyası sorunu…
Görebildiğim kadarıyla Türkiye yaşam şekli olarak büyük oranda hala eski hastalıkları ile malul. Hatta zenginleşme, hastalıkları daha vahim boyutlara taşıyor.
Sembollerdeki değişim, özü görmemizi engelliyor. İnsanların yaşam şeklinde ciddi bir sekülerleşme (dünyevileşme) yaşanırken, bunu kapatarak kabukta İslami semboller ağırlık kazanabiliyor...
Lüks harcamalar, büyük evler ve arabalar, hovardalık, kayırmacılık, usulsüzlük ve diğer eksikler geçmişte seküler kavramlarla meşrulaştırılırken bugün daha dini terimler ile meşrulaştırılabiliyor…
Denebilir ki şu anki süreç bu haliyle devam eder ise Türkiye’de sekülerleşme dini semboller üzerinden en uç noktasına ulaşacaktır…
Başa dönecek olur isek, bu kısır döngüden sembollere daha fazla ağırlık verilerek çıkılamaz... Yani daha fazla İmam Hatip Okulu binası veya daha fazla camii sadece sorunların ağırlaşmasına ve hatta görülemez hale gelmesine yol açar. Camiiler, dini kurslar vb. hayatın daha ahlaki bir zemine oturduğu izlenimini doğurur ve bu durumda idareciler değişim ihtiyacını dahi hissetmeyebilirler.
Bu bağlamda daha temiz ve daha ahlaklı bir toplum için şekillerden ve sembollerden daha ziyade öze, değerlere ağırlık verilmesi gerekiyor. Bu ise ancak eğitim, kültür ve medya politikaları ile mümkün olabilir… Bahsettiğimiz alanlar ise Türkiye sağının belki de en az başarılı olduğu alanlardır. Bir kültür iddiası olmasına rağmen Türkiye sağı eğitim ve kültür yatırımlarını daha çok yukarıda saydığımız şekilcilik çerçevesinde görmüş ve yatırımlarını insandan çok madde üzerinde yapmıştır. Menderes de, Özal da, şu anki iktidar da maalesef eğitim ve kültür alanında öze dokunan, insanı değerler anlamında değiştirebilen çok az projeyi devreye sokabilmiştir… Ne yazık ki bu alışkanlık günümüzde de devam etmektedir…
Eğitimdeki yapılaşma ve her geçen yıl artan bütçeler takdire şayan olsa da, değerler eğitiminde yol alınamamaktadır. Bu bağlamda devletin zirvesi tarafından gösterilen ‘dindar nesil’ kavramının içinin doldurulamadığını düşünüyorum. Kişi belli değerlerden yoksun olarak da dindar olabilir? Yaşamına yansıtmadığı değerlere inanan dindarlardan oluşan bir nesil ne kadar ideal bir nesil olabilir ki? Peygamberi gibi davranamayan, hatta onun tam tersi davranışlarda olup da lafzen dindar bir nesil ne kadar arzulanan bir sonuçtur?
SONUÇ
İslam’ın ideal insan modeli bellidir. İslam’ın pek çok uygulaması konusunda tereddütler olsa da, Hz. Peygamber’in ahlakı konusunda herkesin mutabıktır. Varılması gereken yer tüm Müslümanlar için az çok bellidir…
Emeğe saygı, insana saygı, şiddetten olabildiğince sakınmak, temizlik, vefa, insanlara zarar vermeme, paylaşımcılık, fedakarlık, haramdan ve kötülüklerden sakınmak, iyiliği yapmak ve teşvik etmek, gündelik yaşamında sadelik ve lüksten kaçınma, kibirden uzak ve mütevazı olmak, eşine ve çocuklarına şiddet uygulamamak, empati, güzel konuşma, başkalarının ayıpları gizlemek, insanlara bağırmamak, yumuşak bir dil kullanmak, gösterişten uzak yaşamak, yardımlaşmak, çalışkanlık, insanları eşit görmek, emek vermeden zenginleşmeden uzak durmak, sözünde durmak, kurallara ve uymak, hukukun üstünlüğü ve daha pek çok meziyet o Peygamberin özellikleridir.
Dolayısıyla Müslüman olduğunu söyleyen kişide evvela bu ahlak aranır...
Eğer bu özellikle yakalanmış ise ideal bir siyasi sistem bu insanlarla kurulabilir, yok eğer ortada Peygamber gibi ahlaklanmış insanlar yok ise hangi siyasi sistemi kurarsanız kurun, sonuç beyhudedir…
